Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Sử dụng một số phương pháp dạy học môn Địa lí lớp 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực ở tỉnh Tuyên Quang

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:144

Thêm vào BST

Báo xấu

37
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về dạy học tích cực, đề tài đã sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12-THPT nhằm góp phần đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở tỉnh Tuyên Quang. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Sử dụng một số phương pháp dạy học môn Địa lí lớp 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực ở tỉnh Tuyên Quang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––– DIỆP VĂN TÁM SỬ DỤNG MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 - THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TỈNH TUYÊN QUANG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––– DIỆP VĂN TÁM SỬ DỤNG MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 - THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TỈNH TUYÊN QUANG Ngành: LL & PP dạy học bộ môn Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Văn Hảo THÁI NGUYÊN - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, các số liệu trích dẫn có nguồn gốc rõ ràng. Kết quả trong luận văn chưa được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018. Tác giả luận văn Diệp Văn Tám i
LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến TS. Đỗ Văn Hảo - người đã tận tình hướng dẫn giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn. Em xin chân thành cảm ơn tập thể cán bộ, giảng viên trong tổ bộ môn Phương pháp giảng dạy Địa lí, Khoa Địa lí, trường ĐH Sư phạm Thái Nguyên, cùng tập thể cán bộ giảng viên Phòng Sau đại học, Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trường. Xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trong tổ bộ môn của trường THPT Sơn Nam, các thầy cô giáo giảng dạy môn Địa khối 12 của các trường trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang đã tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Cảm ơn những người thân trong gia đình và bạn bè đã quan tâm giúp đỡ động viên tôi trong quá trình học tập, thực hiện và hoàn thành đề tài. Mặc dù có rất nhiều cố gắng trong quá trình nghiên cứu, song do thời gian và kinh nghiệm thực tiễn của bản thân còn hạn chế, đề tài không tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các thầy, cô giáo, các bạn bè đồng nghiệp và những người quan tâm đến đề tài để luận văn của tôi được hoàn chỉnh hơn. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018. Tác giả luận văn Diệp Văn Tám ii
MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................. i Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii Mục lục ........................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt trong luận văn .................................................................... iv Danh mục các bảng ........................................................................................................ v Danh mục các sơ đồ ...................................................................................................... vi MỞ ĐẦU .......................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................1 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài ....................................................................................2 3. Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................................4 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................................4 5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện .................................................5 6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ....................................................................5 7. Cấu trúc của luận văn.................................................................................................7 NỘI DUNG ...................................................................................................................8 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG MỘT SỐ PPDH MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 - THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH ...................................................................8 1.1. Một số khái niệm ....................................................................................................8 1.1.1. Dạy học ................................................................................................................8 1.1.2. Phương pháp dạy học...........................................................................................9 1.1.3. Phương pháp dạy học tích cực ...........................................................................10 1.1.4. Các phương pháp dạy học tích cực ....................................................................12 1.1.5. Các kĩ thuật dạy học theo định hướng phát triển năng lực ................................12 1.1.6. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực ...................................................13 1.1.7. Đổi mới PPDH theo định hướng phát triển năng lực của học sinh..........................24 1.2. Đặc điểm chương trình sách giáo khoa Địa lí lớp 12 THPT ................................26 1.3. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12 THPT ..............27 1.3.1. Khái quát chung .................................................................................................27 iii
1.3.2. Đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 12 ...........................................................28 1.4. Thực trạng dạy học tích cực theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở trường phổ thông hiện nay ...........................................................................................28 1.5. Thực trạng dạy học môn Địa lí ở THPT ...............................................................29 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................31 Chương 2: QUY TRÌNH SỬ DỤNG MỘT SỐ PPDH MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 - THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HS .........................32 2.1. Định hướng đổi mới chương trình SGK Địa lí THPT sau năm 2015..................32 2.1.1. Đặc điểm môn học .............................................................................................32 2.1.2. Quan điểm xây dựng chương trình ....................................................................32 2.1.3. Mục tiêu chương trình .......................................................................................34 2.1.4. Yêu cầu cần đạt ..................................................................................................34 2.1.5. Nội dung đổi mới chương trình SGK Địa lí lớp 12 sau năm 2015 ....................38 2.2. Phát triển chương trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực .................38 2.2.1. Các yêu cầu của phát triển chương trình dạy học ..............................................38 2.2.2. Các yêu cầu của bài học thiết kế theo cách tiếp cận năng lực ...........................41 2.2.3. Tính nhất quán của chương trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực ......41 2.3. Nguyên tắc thiết kế bài học ..................................................................................42 2.4. Quy trình thiết kế bài học .....................................................................................43 2.4.1. Định hướng chung trong việc sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ..................................................43 2.4.2. Quy trình xây dựng bài học ...............................................................................43 2.4.3. Các bước phân tích hoạt động học của HS ........................................................50 2.4.4. Câu hỏi thảo luận về tiến trình bài học ..............................................................52 2.5. Các PPDH môn Địa lí lớp 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ........................................................................................................................53 2.6. Thiết kế một số giáo về sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12-THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh. ....................................................................62 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................59 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................................60 iv
3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm .....................................................................60 3.1.1. Mục đích ............................................................................................................60 3.1.2. Nhiệm vụ............................................................................................................60 3.2. Đối tượng thực nghiệm .........................................................................................60 3.3. Nguyên tắc thực nghiệm .......................................................................................60 3.4. Tổ chức thực nghiệm ............................................................................................61 3.4.1. Chọn trường thực nghiệm ..................................................................................61 3.4.2. Lơp thực nghiệm ................................................................................................61 3.4.3. Giáo viên thực nghiệm .......................................................................................62 3.4.4. Bài thực nghiệm .................................................................................................62 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm ..............................................................................62 3.5.1. Trong giờ học .....................................................................................................62 3.5.2. Thái độ của học sinh ..........................................................................................62 3.5.3. Về hoạt động của giáo viên và học sinh ............................................................63 3.5.4. Về mặt định lượng .............................................................................................64 3.5.5. Về mặt định tính ................................................................................................68 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................69 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ............................................................................70 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN STT Chữ viết tắt Chữ đầy đủ 1 GD&ĐT Giáo dục và đào tao 2 GV Giáo viên 3 HS Học sinh 4 KTDH Kĩ thuật dạy học 5 KT - XH Kinh tế - xã hội 6 Nxb Nhà xuất bản 7 PPDH Phương pháp dạy học 8 PTDH Phương tiện dạy học 9 SGK Sách giáo khoa 10 THPT Trung học phổ thông iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Cấp độ các năng lực ....................................................................................20 Bảng 1.2. Chín năng lực chung của HS. ......................................................................21 Bảng 2.1. Biểu hiện cụ thể của năng lực Địa lí ...........................................................35 Bảng 2.2. Đặc trưng cơ bản của trường học ở thế kỉ XX và trường học ở thế kỉ XXI .............................................................................................................39 Bảng 3.1. Danh sách các lớp tham gia thực nghiệm....................................................61 Bảng 3.2. Danh sách giáo viên Địa lí dạy thực nghiệm ..............................................62 Bảng 3.3. Danh mục các bài thực nghiệm ...................................................................62 Bảng 3.4. Khảo sát sau khi thực nghiệm về thái độ của HS ở hai lớp thực nghiệm và đối chứng khi GV đặt câu hỏi ................................................................63 Bảng 3.5. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 1 và đối chứng bài thực nghiệm số 1 ........................................................................................65 Bảng 3.6. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 2 và đối chứng bài thực nghiệm số 2 ........................................................................................66 Bảng 3.7. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 3 và đối chứng bài thực nghiệm số 2 ........................................................................................67 Bảng 3.8. Tổng hợp kết quả chung của 6 lớp 12 .........................................................67 v
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Hoạt động dạy học và công cụ đánh giá ..............................................14 Hình 1.2. Định hướng chức năng và cấu trúc đa thành tố của năng lực ......................15 Hình 1.3. Mô hình phát triển năng lực ........................................................................17 Hình 1.4. Khung kiến thức, kĩ năng của HS trong thế kỉ XXI ...................................18 Hình 1.5. Các năng lực chung và cốt lõi của HS .........................................................19 Hình 3.1. Biểu đồ thể hiện kết quả (% )điểm của các lớp thực nghiệm ......................65 Hình 3.2. Biểu đồ thể hiện kết quả (% )điểm của các lớp thực nghiệm ......................66 Hình 3.3. Biểu đồ thể hiện kết quả (% )điểm của các lớp thực nghiệm ......................67 Hình 3.4. Biểu đồ thể hiện kết quả (%) điểm của các lớp thực nghiệm và đối chứng trong đợt thực nghiệm .....................................................................68 vi
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Việc đổi mới PPDH đòi hỏi những điều kiện thích hợp về phương tiện, cơ sở vật chất và tổ chức dạy học, điều kiện về tổ chức, quản lý. Ngoài ra, PPDH còn mang tính chủ quan. Mỗi giảng viên với kinh nghiệm riêng của mình cần xác định những phương hướng riêng để cải tiến PPDH và kinh nghiệm của cá nhân. Đó cũng là những xu hướng quốc tế trong cải cách PPDH ở nhà trường. Sự nghiệp công nghiệp hoá và hiện đại hoá đất nước ngày nay đòi hỏi nguồn nhân lực không những chỉ đủ về số lượng mà còn phải có chất lượng. Nguồn nhân lực đóng vai trò hết sức to lớn đối với sự phát triển của mỗi đơn vị, doanh nghiệp nói riêng và của đất nước nói chung. Kiến thức và sự hiểu biết về nguyên tắc đảm bảo chất lượng ngày càng mở rộng hơn, logíc tất yếu đòi hỏi chất lượng đào tạo ngày càng phải tốt hơn. Một trong những định hướng cơ bản của việc đổi mới giáo dục là chuyển từ nền giáo dục mang tính hàn lâm, kinh viện, xa rời thực tiễn sang một nền giáo dục chú trọng việc hình thành năng lực hành động, phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học. Định hướng quan trọng trong đổi mới PPDH là phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo, phát triển năng lực hành động, năng lực cộng tác làm việc của người học. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học” [28]. Để thực hiện tốt mục tiêu về đổi mới căn bản, toàn diện GD&ĐT theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, cần có nhận thức đúng về bản chất của đổi mới PPDH theo định hướng phát triển năng lực người học và một số biện pháp đổi mới PPDH theo hướng này. Đổi mới PPDH đang thực hiện bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học, nghĩa là từ chỗ quan tâm đến việc HS học được cái gì đến chỗ quan tâm HS vận dụng được cái gì qua việc học. Để đảm bảo 1
được điều đó, phải thực hiện chuyển từ PPDH theo lối "truyền thụ một chiều" sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành năng lực và phẩm chất. Tăng cường việc học tập trong nhóm, đổi mới quan hệ giáo viên - HS theo hướng cộng tác có ý nghĩa quan trọng nhằm phát triển năng lực xã hội. Bên cạnh việc học tập những tri thức và kỹ năng riêng lẻ của các môn học chuyên môn cần bổ sung các chủ đề học tập tích hợp liên môn nhằm phát triển năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp. Phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động của người học, hình thành và phát triển năng lực tự học (sử dụng sách giáo khoa, nghe, ghi chép, tìm kiếm thông tin...), trên cơ sở đó trau dồi các phẩm chất linh hoạt, độc lập, sáng tạo của tư duy. Có thể chọn lựa một cách linh hoạt các phương pháp chung và phương pháp đặc thù của môn học để thực hiện. Tuy nhiên dù sử dụng bất kỳ phương pháp nào cũng phải đảm bảo được nguyên tắc “HS tự mình hoàn thành nhiệm vụ nhận thức với sự tổ chức, hướng dẫn của giáo viên”. Việc sử dụng PPDH gắn chặt với các hình thức tổ chức dạy học. Tùy theo mục tiêu, nội dung, đối tượng và điều kiện cụ thể mà có những hình thức tổ chức thích hợp như học cá nhân, học nhóm; học trong lớp, học ở ngoài lớp... Cần chuẩn bị tốt về phương pháp đối với các giờ thực hành để đảm bảo yêu cầu rèn luyện kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, nâng cao hứng thú cho người học. Cần sử dụng đủ và hiệu quả các thiết bị dạy học môn học tối thiểu đã qui định. Có thể sử dụng các đồ dùng dạy học tự làm nếu xét thấy cần thiết với nội dung học và phù hợp với đối tượng HS. Tích cực vận dụng công nghệ thông tin trong dạy học. Từ những lí do trên tôi chọn đề tài nghiên cứu “Sử dụng một số PPDH tích cực trong môn Địa lí lớp 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực ở tỉnh Tuyên Quang” 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài 2.1. Trên thế giới Dạy học theo chủ đề là một trong những quan điểm giáo dục nhằm nâng cao năng lực của người học, giúp đào tạo những người có đầy đủ phẩm chất và năng lực để giải quyết các vấn đề của cuộc sống hiện đại. Nhiều nước trong khu vực châu Á và trên thế giới đã thực hiện PPDH mới này và bước đầu đem lại hiệu quả nhất định. Ngay từ thời cổ đại tư tưởng PPDH đã được nhà triết học phương Tây Xocorats (469-399 trước công nguyên) đề xuất áp dụng phương pháp đàm thoại trong dạy học, 2
Khổng Tử (551 - 479 trước công nguyên) nhà triết học - nhà giáo dục học phương Đông cũng coi trong tính tích cực của HS trong dạy học. Komensky (1592 - 1670), ông cho rằng quá trình dạy học phải qua các giai đoạn: cảm giác, trí nhớ, tư duy và phản ảnh sáng tạo. Quá trình dạy học phải phù hợp với năng lực của người học. Jhann Heinrich Pestalozzi (1746 - 1827): Dạy học là nghệ thuật nâng cao khát vọng của con người, nền tảng của sự hiểu biết là trực giác và ngôn ngữ, giáo dục kỹ thuật là yếu tố cần thiết, mang lại giá trị thực tiễn và rèn luyện trí tuệ cho người học. John Deway (1859 - 1925) cho rằng phải đưa vào vốn tri thức của HS những tri thức ngoài sách giáo khoa và lời giảng của giáo viên, đề cao hoạt động đa dạng của HS, đặc biệt là hoạt động thực tiễn. Theo bản xếp hạng của chương trình đánh giá HS Quốc tế (Pisa), do Hiệp hội các nước phát trển (OECD) đánh giá thì trong nhiều năm qua, Phần Lan là một trong những quốc gia có nền giáo dục chất lượng nhất thế giới. Thay vì học từng môn học truyền thống như: toán, lý, lịch sử riêng lẻ, các em sẽ học tất cả những môn này theo “chủ đề hiện tượng”… 2.2. Ở Việt Nam Ở trong nước, từ những năm 90 của thế kỉ XX, một số nhà giáo dục đã dành nhiều thời gian nghiên cứu về việc sử dụng các PPDH tích cực nhằm phát triển năng lực của HS nói chung và phát triển năng lực cho HS phổ thông nói riêng. Nhiều tác giả đã đề cập đến các vai trò to lớn của việc dạy học tích cực, nên đã nhiều công trình nghiên cứu đóng góp về lí luận và thực tiễn, tiêu biểu: “Lý luận dạy học Địa lí” của tác giả Nguyễn Dược, Nguyễn Trọng Phúc, (2000), “Phương pháp giáo dục tích cực” của tác giả Nguyễn Kỳ, 1995, “Kỹ thuật dạy học Địa lí” của Đặng Văn Đức, Nguyễn Thu Hằng, (1999), “PPDH Địa lí theo hướng tích cực” của tác giả Đặng văn Đức, Nguyễn Thị Thu Hằng,(2004), “Rèn luyện kĩ năng Địa lí” của Mai Xuân San (2001), “Hướng và cách đổi mới PPDH Địa lí ở trường Trung học phổ thông” của tác giả Nguyễn Đức Vũ, (2003), “Đổi mới dạy học Địa lí Trung học cơ sở” của tác giả Nguyễn Đức Vũ (2005), “Đổi mới PPDH Địa lí ở Trung học phổ thông” của tác giả Nguyễn Đức Vũ, Phạm Thị Sen, (2004), “Dạy học và PPDH trong nhà trường” của tác giả Phan Trọng Ngọ, (2005),“Hình thành năng lực dạy học tích hợp cho giáo viên trung học phổ thông” của tác giả Nguyễn Phúc Chỉnh (2012), “Dạy học tích hợp phát triển năng lực HS” của tác giả Trần Thị 3
Thanh Thủy (chủ biên, 2016)… Tất cả các tác giả đã nhấn mạnh lí luận và khả năng ứng dụng vào dạy học Địa lí, từ đó đánh giá vai trò to lớn của việc đổi mới PPDH trong môn Địa lí. Các công trình nghiên cứu trên đã giúp chúng ta nhận thức được cơ sở lí luận, những định hướng để xây dựng và thực hiện đề tài trên cơ sở kế thừa và phát triển ngày càng tốt hơn. Thời gian gần đây, nhiều học viên cao học, nghiên cứu sinh quan tâm tới việc sử dụng các phương pháp, phương tiện trong dạy học Địa lí ở trường phổ thông theo hướng tích cực, như: Đỗ Thúy Nga “Phương pháp sử dụng kênh hình trong trong dạy học Địa lí lớp 10 THPT tỉnh Thái Nguyên theo hướng tích cực”, Luận văn thạc sĩ, 2010. Nguyễn Lâm Tới “Rèn luyện kĩ năng sử dụng số liệu thống kê và biểu đồ trong dạy học Địa lí 12 THPT ban cơ bản”, Luận văn thạc sĩ, 2010. Vi Thị Huệ “Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực vào giảng dạy nội dung Địa lí trong môn KHXH ở mô hình trường học mới”, Luận văn thạc sĩ, 2017. Hoàng Việt Hà “Vận dụng quan điểm tích hợp trong dạy học Địa lí lớp 12”, Luận văn thạc sĩ, 2017. Nguyễn Thị Thu Huyền “Dạy học hợp tác trong môn Địa lí 12”, Luận văn thạc sĩ, 2017….Các tác giả cũng đề cập tới việc sử dụng các phương pháp, phương tiện để tổ chức hoạt động nhận thức cho HS chiếm lĩnh tri thức mới, song chủ yếu mới chỉ quan tâm đến một loại phương pháp nhất định. Kế thừa các thành tựu nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước, chúng tôi nhận thấy rằng để hội nhập với quốc tế và thực hiện thành công việc đổi mới trong giáo dục thì ngay trong mỗi nhà trường cần phải có sự đổi mới. Đặc biệt đó là việc đổi mới PPDH theo định hướng phát triển năng lực HS trong mỗi bài học, để HS dễ dàng chiếm lĩnh tri thức, rèn luyện cho HS năng lực tư duy, tính tích cực, bồi dưỡng lòng yêu quê hương đất nước, có các quan điểm khoa học, nhân sinh quan đúng đắn trước những vấn đề đang đặt ra đối với địa phương, với đất nước và toàn cầu. 3. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về dạy học tích cực, đề tài đã sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12-THPT nhằm góp phần đổi mới PPDH Địa lí ở tỉnh Tuyên Quang. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12 theo định hướng phát triển năng lực HS. 4
- Đưa ra được các yêu cầu và nguyên tắc của việc sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12 theo định hướng phát triển năng lực HS. - Đưa ra quy trình xây dựng và sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực HS. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi của đề tài. - Đưa ra các đề xuất và kiến nghị 5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện - Đề tài tiến hành khảo sát, thực nghiệm ở trường THPT trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang - Đề tài tập trung nghiên cứu về việc sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực HS. - Thời gian thực nghiệm: từ tháng 9 năm 2017 đến tháng 4 năm 2018 6. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi đã sử dụng những quan điểm và phương pháp nghiên cứu chính sau: 6.1. Quan điểm nghiên cứu 6.1.1. Quan điểm hệ thống Quá trình sư phạm bao gồm những thành tố có quan hệ với nhau trong một hệ thống, có cấu trúc nhất định và cùng vận động. Các thành tố đó là mục đích giáo dục, nội dung giáo dục, phương pháp và phương tiện giáo dục, nhà giáo dục, người được giáo dục, môi trường giáo dục…,các yếu tố trên vận động, phát triển trong mối quan hệ biện chứng với nhau trong cùng một hệ thống. Trong đó, sự thay đổi thành phần này sẽ kéo theo sự thay đổi thành phần khác. Mục tiêu của giáo dục hiện nay là trang bị cho HS khả năng độc lập, năng động, sáng tạo, do đó, nội dung dạy học, phương pháp dạy học cũng phải thay đổi và cải tiến. Xu hướng cải tiến các phương pháp dạy học hiện nay là nhằm phát huy hơn nữa vai trò chủ động của người học, tìm cách giúp cho HS có động cơ, thái độ, và phương pháp học tập đúng đắn. Ngoài ra, khi lựa chọn phương pháp dạy học cần phải chú ý đến lứa tuổi bậc học, mức độ mục tiêu, hoạt động nhận thức của người học, môn học, nội dung bài học mà lựa chọn và sử dụng phương pháp dạy học hợp lí. Vận dụng quan điểm hệ thống để nhìn nhận vai trò, vị trí, chức năng của kênh hình trong hệ thống các phương tiện dạy học, hệ thống các phương pháp dạy học và quá trình dạy học, thông qua đó để sử dụng các PPDH môn Địa lí lớp 12 – THPT 5
theo định hướng phát triển năng lực HS nhằm phát huy tính tích cực của HS và đạt được các mục tiêu đào tạo của giáo dục [33]. 6.1.2. Quan điểm công nghệ dạy học Công nghệ dạy học là sự sắp xếp công việc dạy và học theo một hệ thống đặc biệt được thiết kế nhằm cung cấp kiến thức cho người học theo một kết quả đã dự đoán trước; điều hành quá trình dạy học một cách có hiệu quả để đưa người học đạt đến mục tiêu học tập đặc biệt. Và công nghệ dạy học coi quá trình dạy học như một quy trình công nghệ, có mục đích rõ ràng, có đầu vào, đầu ra và có quá trình tác động. Hiện nay công nghệ dạy học đang là một hướng tiếp cận quan trọng để đổi mới phương pháp dạy học Địa lí trong nhà trường phổ thông. GV cần thiết phải vận dụng quan điểm này vào quá trình sử dụng các PPDH môn Địa lí lớp 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS như trong quá trình lựa chọn kênh hình phù hợp với năng lực nhận thức của HS… 6.2. Phương pháp nghiên cứu 6.2.1. Phương pháp phân tích và tổng hợp - Phương pháp phân tích: Tác giả nghiên cứu các văn bản, các tài liệu lí luận có liên quan đến vấn đề nghiên cứu bằng cách chia chúng thành từng phần bộ phận, từng mặt theo lịch sử thời gian để hiểu chúng một cách đầy đủ và toàn diện. Quá đó tác giả nhìn nhận được các quan điểm, xu hướng để chọn lọc các thông tin quan trọng để phục vụ cho đề tài nghiên cứu của mình. - Phương pháp tổng hợp lí thuyết: Trên cơ sở phân tích chọn lọc từng mặt, từng bộ phận thông tin từ lí thuyết đã thu thập được để tổng hợp tạo ra một hệ thống lí thuyết mới đầy đủ về vấn đề nghiên cứu [33]. 6.2.2. Phương pháp điều tra Điều tra là phương pháp khảo sát một nhóm đối tượng trên diện rộng nhằm phát hiện những đặc điểm về mặt định tính và định lượng của đối tượng nghiên cứu. Các tài liệu điều tra là những thông tin quan trọng cần cho quá trình nghiên cứu và là căn cứ để đề ra những giải pháp khoa học hay thực tiễn. Trong quá trình nghiên cứu, tác giả sử dụng cả hai loại điều tra: điều tra cơ bản và điều tra xã hội học để tìm hiểu về thực trạng sử dụng kênh hình của GV trong dạy học Địa lí hiện nay ở nhà trường THPT. Để điều tra khảo sát, tác giả đã dùng mẫu phiếu điều tra với các thông số và chỉ tiêu cần làm sáng tỏ, đặc biệt tác giả đã dùng hệ thống các câu hỏi Ankét đóng và 6
mở để lấy ý kiến của GV và HS về vấn đề sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí ở nhà trường THPT hiện nay. 6.2.3. Phương pháp quan sát Quan sát là phương thức cơ bản để nhận thức sự vật, hiện tượng nhằm phát hiện vấn đề nghiên cứu, đặt giả thiết và kiểm chứng giả thiết. Quan sát là một hình thức quan trọng của nhận thức kinh nghiệm thông tin, nhờ quan sát mà ta có thông tin về đối tượng, trên cơ sở đó tiến hành các bước tìm tòi và khám phá tiếp theo. Trong luận văn này phương pháp quan sát sử dụng dưới hình thức quan sát trực tiếp, dự giờ tiết học Địa lí của một số GV để nhằm tìm hiểu xem GV và HS đã sử dụng kênh hình trong giờ học Địa lí như thế nào? 6.2.4. Phương pháp thực nghiệm Thực nghiệm là phương pháp đặc biệt quan trọng trong nghiên cứu. Thực nghiệm thành công sẽ cho kết quả khách quan và tạo ra khả năng vận dụng nhanh chóng các kết quả nghiên cứu vào thực tiễn, đồng thời tạo ra những phương hướng nghiên cứu mới. Ở đề tài này tác giả đã dùng phương pháp thực nghiệm để thu nhận thông tin nhằm kiểm tra tính khả thi của việc sử dụng các PPDH môn Địa lí lớp 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực HS trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang. 6.2.5. Phương pháp toán - tin Để kết quả nghiên cứu chính xác và đảm bảo độ tin cậy, việc sử dụng nhóm phương pháp toán học trong nghiên cứu là rất cần thiết. Việc sử dụng Toán thống kê như một công cụ xử lí các tài liệu đã thu thập được từ các phương pháp nghiên cứu khác nhau như: quan sát, điều tra hay thực nghiệm nhằm tăng tính khách quan của kết quả nghiên cứu. Trong quá trình nghiên cứu tác giả đã ứng dụng CNTT vào quá trình nghiên cứu và thực hiện luận văn của mình, như để lưu trữ và xử lí số liệu, thiết kế kênh hình (Microsoft Office, Mapinfo…), khai thác thông tin Địa lí (Internet…). Nhờ các quan điểm và phương pháp nghiên cứu trên, tác giả nhìn nhận, đánh giá, thực hiện được các nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài [33]. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết quả nghiên cứu và kết luận, luận văn được cấu trúc thành 3 chương: Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài Chương 2. Quy trình sử dụng một số PPDH môn Địa lí lớp 12 - THPT theo định hướng phát triển năng lực HS. Chương 3. Thực nghiệm sư phạm 7
NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG MỘT SỐ PPDH MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 - THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HS 1.1. Một số khái niệm 1.1.1. Dạy học Dạy học là toàn bộ các thao tác có mục đích nhằm chuyển các giá trị tinh thần, các hiểu biết, các giá trị văn hóa mà nhân loại đã đạt được hoặc cộng đồng đã đạt được vào bên trong một con người. Quan niệm này lí giải đầy đủ cách mà nền giáo dục đang cố gắng đào tạo những con người thích ứng với những nhu cầu hiện tại của xã hội. Tuy nhiên quan niệm này làm cho nền giáo dục luôn đi sau sự phát triển của xã hội. Bởi vì nó chỉ có nhiệm vụ tái hiện lại các giá trị tinh thần xã hội đã được vật chất hóa bằng cách nào đó để trở lại thành giá trị tinh thần bên trong người học. Quan niệm đó đi ngược lại quan niệm của Socrate về giáo dục trong đó giáo dục có nhiệm vụ “đỡ đẻ” các ý niệm vốn có trong mỗi con người, để cho ý niệm đó được khai sinh và trở thành giá trị tinh thần chung của nhân loại. Quan niệm đó cũng hạn chế nền giáo dục hướng đến một phương pháp giáo dục giúp cho người học trở thành những con người sáng tạo, vượt qua được những giá trị tinh thần hiện có của xã hội. Thời đại của chúng ta, và hơn nữa xã hội chúng ta đang hướng đến một xã hội tri thức. Một xã hội mà tri thức của con người đang được số hóa với một tốc độ cực lớn, làm cho tri thức dễ dàng và nhanh chóng trở thành tài sản chung. Tuy nhiên xã hội tri thức không chỉ có nhiệm vụ tích hợp các kiến thức của con người đã đạt được trong những phương tiện lưu trữ dung lượng cực lớn, trong các cơ sở dữ liệu khổng lồ mà còn có nhiệm vụ từ đó nhân lên khối lượng kiến thức này thành các kiến thức mới có chất lượng cao hơn nữa. [17] Triết học Mác nói rằng “Lượng đổi thì chất đổi. Lượng thay đổi một cách tiệm tiến còn chất thì thay đổi một cách nhảy vọt”. Phạm trù về mối tương quan giữa lượng và chất này hoàn toàn đúng trong các hoạt động giáo dục. Người ta đã tính ra rằng khối lượng kiến thức hiện nay của nhân loại trong vòng 20 năm trở lại đây đã tăng bằng tổng khối lượng kiến thức mà nhân loại đạt được trong toàn bộ lịch sử trước đó của nó. Sự tăng về khối lượng kiến thức đó nhất thiết phải kéo theo sự thay 8
đổi về chất tri thức của con người. Sự thay đổi về chất đó là gì? Con người của thời đại hiện tại không chỉ có nhiệm vụ học tập và nhớ các kiến thức sẳn có mà còn đòi hỏi con người phải có khả năng từ khối lượng tri thức đó sản sinh ra các giá trị vật chất và tinh thần mới ...và nắm bắt tri thức mới. Dạy học là hoạt động của một hệ thống nhiều tầng bậc, từ quy mô quốc gia đến một cấp học, bậc học, ngành học… Dạy học được hiểu là một hoạt động cụ thể, diễn ra theo một quá trình, trong một không gian thời gian nhất định và được cấu trúc bởi các yếu tố: mục đích, nội dung dạy học, các hoạt động dạy –học và kết quả dạy học. Dạy học được hiểu là hoạt động của người dạy và người học trong sự tương tác lẫn nhau, nhằm thực hiện nội dung dạy và học đã được xác định. Như vậy dạy học là một quá trình gồm toàn bộ các thao tác có tổ chức và có định hướng giúp người học từng bước có năng lực tư duy và năng lực hành động với mục đích chiếm lĩnh các giá trị tinh thần, các hiểu biết, các kỹ năng, các giá trị văn hóa mà nhân loại đã đạt được để trên cơ sở đó có khả năng giải quyết được các bài toán thực tế đặt ra trong toàn bộ cuộc sống của mỗi người học. [17] 1.1.2. Phương pháp dạy học - Khái niệm phương pháp dạy học + Phương pháp là con đường, cách thức tiến hành một việc gì đó. + PPDH là những cách thức làm việc giữa thầy giáo và HS, nhờ đó mà HS nắm vững được kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, hình thành được thế giới quan và năng lực. Thuật ngữ phương pháp trong tiếng Hy Lạp là “Méthodos” có nghĩa là con đường, cách thức hoạt động nhằm đạt được mục đích nhất định. Vì vậy, phương pháp là hệ thống những hành động tự giác, tuần tự nhằm đạt được những kết quả phù hợp với mục đích đã định. Từ khái niệm trên ta thấy phương pháp có cấu trúc phức tạp, bao gồm mục đích được đề ra, hệ thống những hành động (hoạt động), những phương tiện cần thiết (phương tiện vật chất, phương tiện thực hành, phương tiện trí tuệ), quá trình làm biến đổi đối tượng, kết quả sử dụng phương pháp (mục đích đạt được). PPDH là cách thức hành động có trình tự, phối hợp tương tác với nhau của GV và của HS nhằm đạt được mục đích dạy học. Nói cách khác PPDH là hệ thống những hành động có chủ đích theo một trình tự nhất định của GV nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và hoạt động thực hành của HS nhằm đảm bảo cho họ lĩnh hội nội dung dạy học và chính như vậy mà đạt được mục đích DH. 9
PPDH bao gồm phương pháp dạy và phương pháp học với sự tương tác lẫn nhau, trong đó phương pháp dạy đóng vai trò chủ đạo, còn phương pháp học có tính chất độc lập tương đối, chịu sự chi phối của phương pháp dạy, song nó cũng ảnh hưởng trở lại phương pháp dạy. Từ đó có thể nhận thấy đặc trưng của PPDH: người học là đối tượng tác động của giáo viên, đồng thời là chủ thể, là nhân cách mà hoạt động của họ (tương ứng với sự tác động của người giáo viên) phụ thuộc vào hứng thú, nhu cầu, ý chí của họ. Nếu giáo viên không gây cho HS có mục đích tương ứng với mục đích của mình thì không diễn ra hoạt động dạy và hoạt động học và phương pháp tác động không đạt được kết quả mong muốn. Vì vậy, cấu trúc của PPDH trước tiên là mục đích của GV đề ra và tiến hành một hệ thống hành động với những phương tiện mà họ có. Dưới tác động đó của người GV làm cho người học đề ra mục đích của mình và thực hiện hệ thống hành động với phương tiện mà họ có nhằm lĩnh hội nội dung dạy học. Trên cơ sở đó, ta có thể hiểu về PPDH như sau: PPDH là cách thức hành động có trình tự, phối hợp tương tác với nhau của giáo viên và của HS nhằm đạt được mục đích dạy học. Nói cách khác PPDH là hệ thống những hành động có chủ đích theo một trình tự nhất định của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và hoạt động thực hành của HS nhằm đảm bảo cho họ lĩnh hội nội dung dạy học và chính như vậy mà đạt được mục đích dạy học. PPDH là tổ hợp những biện pháp với tư cách là những thành phần cấu trúc của nó, song việc phân như vậy cũng chỉ có tính chất tương đối. Chẳng hạn giảng giải là PPDH trong tiết học lĩnh hội tri thức mới nhưng lại là một biện pháp của phương pháp công tác trong phòng thí nghiệm. Điều đó có nghĩa là trong những điều kiện nhất định, chúng có thể chuyển hoá lẫn nhau. [17] 1.1.3. Phương pháp dạy học tích cực Tính tích cực là một phẩm chất vốn có của con người trong đời sống xã hội. Khác với động vật, con người không chỉ tiêu thụ những gì sẵn có trong thiên nhiên mà còn chủ động, bằng lao động, sản xuất ra những của cải vật chất cần cho sự tồn tại của xã hội, sáng tạo ra nền văn hóa ở mỗi thời đại. Hình thành và phát triển tính tích cực xã hội đã là củng cố một trong các nhiệm vụ chủ yếu của giáo dục nhằm đào tạo những con người năng động, thích ứng và góp phần phát triển cộng đồng. Có thể xem 10