Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Thiết kế chủ đề dạy học Địa lý lớp 12 THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Điện Biên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:117

Thêm vào BST

Báo xấu

43
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lý luận và thực tiễn về dạy học theo chủ đề, đề tài tập trung xây dựng quy trình, thiết kế một số chủ đề và đề xuất phương pháp thực hiện các chủ đề dạy học địa lí lớp 12 theo định hướng phát triển năng lực nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Thiết kế chủ đề dạy học Địa lý lớp 12 THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Điện Biên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––––– NGUYỄN THỊ BÍCH THUẬN THIẾT KẾ CHỦ ĐỀ DẠY HỌC ĐỊA LÝ 12 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TỈNH ĐIỆN BIÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––––– NGUYỄN THỊ BÍCH THUẬN THIẾT KẾ CHỦ ĐỀ DẠY HỌC ĐỊA LÝ 12 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TỈNH ĐIỆN BIÊN Ngành: LL&PP dạy học địa lý Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGSTS.NGUYỄN PHƯƠNG LIÊN THÁI NGUYÊN - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài liệu trong luận văn là trung thực, luận văn chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Bích Thuận i
LỜI CẢM ƠN Luận văn có tên: “Thiết kế chủ đề dạy học Địa Lí 12 THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Điện Biên” được hoàn thành tại khoa Địa lí, trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, dưới sự hướng dẫn khoa học nghiêm túc, sự chỉ bảo tận tình của PGSTS. Nguyễn Phương Liên. Tác giả xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất đến cô Nguyễn Phương Liên. Trong quá trình nghiên cứu, tác giả đã nhận được sự chỉ đạo, động viên, đóng góp ý kiến của các thầy cô, các nhà khoa học trong khoa Địa lí - trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên. Xin chân thành cảm ơn lãnh đạo trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, lãnh đạo khoa Địa lí, phòng sau đại học đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận văn này. Xin gửi lời cảm ơn đến các đồng nghiệp, gia đình và bạn bè đã giúp đỡ và động viên tác giả trong quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn. Thái Nguyên, tháng 10 năm 2020 Tác giả của luận văn Nguyễn Thị Bích Thuận ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG ...........................................................................................vi DANH MỤC CÁC HÌNH........................................................................................... vii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu..................................................................................................... 2 3. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................................. 4 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................................. 4 5. Giới hạn nghiên cứu................................................................................................... 4 6. Quan điểm nghiên cứu ............................................................................................... 4 7. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................... 6 8. Cấu trúc đề tài.............................................................................................................. 7 PHẦN NỘI DUNG ....................................................................................................... 8 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ CHỦ ĐỀ DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC .................................................................................................... 8 1.1. Cơ sở lí luận về dạy học theo định hướng phát triển năng lực ............................... 8 1.1.1. Khái niệm năng lực .............................................................................................. 8 1.1.2. Chương trình giáo dục định hướng năng lực ....................................................... 9 1.1.3. Năng lực chung và năng lực đặc thù................................................................. 11 1.1.4. Đổi mới quá trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực ....................... 15 1.2. Cơ sở lý luận về dạy học theo chủ đề ................................................................... 19 1.3. Thực trạng dạy học Địa lí nói chung và dạy học theo chủ đề ở các trường THPT tỉnh Điện Biên ................................................................................................... 21 1.4. Đặc điểm tâm, sinh lý học sinh lớp 12 - THPT .................................................... 22 1.5. Đặc điểm chương trình, sách giáo khoa Địa lí lớp 12 (hiện hành) ở trường THPT ............................................................................................................... 26 iii
Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................ 28 Chương 2: THIẾT KẾ CHỦ ĐỀ DẠY HỌC ĐỊA LÝ LỚP 12 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH .......................................... 29 2.1. Yêu cầu thiết kế .................................................................................................... 29 2.2. Quy trình thiết kế .................................................................................................. 29 2.3. Sử dụng các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực trong dạy học theo chủ đề......... 31 2.3.1. Các phương pháp dạy học.................................................................................. 31 2.3.2. Các kỹ thuật dạy học ............................................................................................. 35 2.4. Hình thức tổ chức dạy học theo chủ đề...................................................................... 41 2.5. Đánh giá kết quả dạy học theo chủ đề ....................................................................... 45 2.6. Thiết kế một số chủ đề dạy học Địa lí lớp 12 ............................................................. 46 2.6.1. Chủ đề 1: VỊ TRÍ ĐỊA LÍ VÀ PHẠM VI LÃNH THỔ ..................................... 46 2.6.2. Chủ đề 2: ĐỊA LÝ DÂN CƯ................................................................................. 55 2.6.3. Chủ đề 3: MỘT SỐ VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ NÔNG NGHIỆP...... 68 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................ 86 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................. 87 3.1. Mục đích, nhiệm vụ thực nghiệm ......................................................................... 87 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................................... 87 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ...................................................................................... 87 3.2. Nguyên tắc thực nghiệm ....................................................................................... 87 3.3. Phương pháp thực nghiệm .................................................................................... 88 3.4. Tổ chức thực nghiệm ............................................................................................ 89 3.4.1. Trường thực nghiệm .......................................................................................... 89 3.4.2. Bài thực nghiệm ................................................................................................. 89 3.4.3 . Dạy thực nghiệm ............................................................................................... 89 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm .............................................................................. 90 3.5.1. Kết quả bài kiểm tra của học sinh trước khi thực nghiệm ................................. 91 3.5.2. Kết quả đánh giá kết quả của học sinh sau thực nghiệm ................................... 92 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................ 96 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 97 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 99 PHỤ LỤC iv
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Viết tắt Viêt đầy đủ 1 CNTT Công nghệ thông tin 2 CNTT&TT Công nghệ thông tin và truyền thông 3 DS Dân số 4 ĐLĐP Địa lý địa phương 5 ĐTH Đô thị hóa 6 ĐC Đối chứng 7 GDPT Giáo dục phổ thông 8 GV Giáo viên 9 HTTCDH Hình thức tổ chức dạy học 10 HS Học sinh 11 KTĐG Kiểm tra đánh giá 12 KT-XH Kinh tế - xã hội 13 NCKH Nghiên cứu khoa học 14 NXB Nhà xuất bản 15 PPDH Phương pháp dạy học 16 PPDHTN-XH Phương pháp dạy học thực nghiệm-xã hội 17 SGK Sách giáo khoa 18 SGV Sách giáo viên 19 TN Thực nghiệm 20 THPT Trung học phổ thông v
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Tổng hợp kết quả học tập của học sinh trước thực nghiệm ........................ 91 Bảng 3.2: Tổng hợp kết quả học tập của học sinh qua bài dạy số 1 ............................ 92 Bảng 3.3: Tổng hợp kết quả học tập của học sinh qua bài dạy số 2 ............................ 93 Bảng 3.4: Tổng hợp kết quả học tập của học sinh qua bài dạy số 3 ............................ 94 vi
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1: Biểu đồ thể hiện lượng điểm trung bình của học sinh các trường trước thực nghiệm..................................................................................... 91 Hình 3.2: Biểu đồ thể hiện lượng điểm trung bình của học sinh các trường qua bài dạy số 1 ............................................................................................... 92 Hình 3.3: Biểu đồ thể hiện lượng điểm trung bình của học sinh các trường qua bài dạy số 2 ............................................................................................... 93 Hình 3.4: Biểu đồ thể hiện lượng điểm trung bình của học sinh các trường qua bài dạy số 3 ............................................................................................... 94 vii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sự phát triển kinh tế xã hội của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế với những ảnh hưởng của xã hội tri thức và toàn cầu hóa đang tạo ra những cơ hội nhưng đồng thời cũng đặt ra những yêu cầu mới đối với giáo dục trong việc đào tạo đội ngũ lao động. Giáo dục đứng trước một thử thách là tri thức của loài người tăng ngày càng nhanh nhưng cũng lạc hậu ngày càng nhanh, trong khi thị trường lao động luôn đòi hỏi ngày càng cao ở đội ngũ lao động về năng lực hành động, khả năng sáng tạo, linh hoạt, tính trách nhiệm, năng lực cộng tác làm việc, khả năng giải quyết các vấn đề phức hợp trong những tình huống thay đổi, khả năng học tập suốt đời.... Giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực của người học - từ chỗ quan tâm tới việc học sinh học được gì đến chỗ quan tâm tới việc học sinh làm được cái gì qua việc học. Để thực hiện được điều đó, nhất định phải thực hiện thành công việc chuyển từ phương pháp dạy học theo lối “truyền thụ một chiều” sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành năng lực và phẩm chất, đồng thời phải chuyển cách đánh giá kết quả giáo dục từ nặng về kiểm tra trí nhớ sang kiểm tra, đánh giá năng lực vận dụng kiến thức giải quyết vấn đề, coi trọng kiểm tra đánh giá kết quả học tập với kiểm tra, đánh giá trong quá trình học tập để có tác động kịp thời nhằm nâng cao chất lượng của hoạt động dạy học và giáo dục. Qua các kì thi THPT Quốc gia của nhiều năm nay cho thấy, môn Địa lí là môn học được nhiều học sinh lựa chọn. Học môn Địa lí đòi hỏi học sinh phải học lý thuyết và phải biết cách vận dụng kiến thức đã học giải thích cho các hiện tượng trong thực tiễn của cuộc sống… Để có thể vận dụng kiến thức vào việc giải quyết vấn đề khi làm bài thi và phải có kĩ năng biểu đồ, nhận xét, giải thích, phân tích bảng số liệu thống kê, sử dụng Atlat Địa lí Việt Nam trong quá trình học tập cũng như trong các kì thi. Do vậy, thiết kế một số chủ đề dạy học Địa lí nói chung và dạy học Địa lí lớp 12 như thế nào để đạt được hiệu quả cao, phù hợp với tình hình thực tế hiện nay, việc sử dụng phương pháp này trong môn Địa lí sẽ tăng hứng thú học tập bộ môn, tăng cường sự làm việc độc lập và tạo cho người học khả năng tự phân tích, đánh giá tổng hợp. 1
Từ những lý do trên tôi lựa chọn đề tài “Thiết kế chủ đề dạy học địa lý lớp 12 THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh ở tỉnh Điện Biên” 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Trên thế giới Đổi mới PPDH và dạy học theo chủ đề là một trong những xu thế dạy học hiện đại hiện nay ở nhiều nước trên thế giới. Dạy học theo chủ đề là một trong những quan điểm giáo dục nhằm nâng cao năng lực của người học, giúp đào tạo những người có đầy đủ phẩm chất và năng lực để giải quyết các vấn đề của cuộc sống hiện đại. Nhiều nước trong khu vực Châu Á và trên thế giới đã thực hiện PPDH mới này và bước đầu đã đem lại hiệu quả nhất định. Ngay từ thời cổ đại tư tưởng PPDH đã được nhà triết học phương Tây - Xocorats đề xuất áp dụng phương pháp đàm thoại trong dạy học sau đó là Khổng tử (551- 479 trước công nguyên) - nhà triết học - nhà giáo dục học phương Đông đã coi trọng tính tích cực của HS trong dạy học. Các tư tưởng về phương pháp dạy học này ngày nay vẫn tồn tại và thậm chí có giá trị rất lớn đối với nhiệm vụ giáo dục hiện nay là đổi mới PPDH mà chúng ta đang quan tâm. Komensky (1592- 1670). Ông là nhà sư phạm lỗi lạc của Tiệp Khắc vào thế kỉ 16 đã đặt nền móng cho lý luận dạy học với 2 tác phẩm: Lý luận dạy học vĩ đại (Great Didactic) và dạy học bằng tranh ảnh (Orbis Pictus), xuất bản tại Nurmberg năm 1675. Ông cho rằng quá trình dạy học phải qua các giai đoạn: Cảm giác, trí nhớ, tư duy và phản ánh sáng tạo. Quá trình dạy học phải phù hợp với năng lực của người học.[23] Jhann Heinrich Pestalozzi (1746-1827). Ông là người Thụy Sỹ, quan điểm của ông: Dạy học là nghệ thuật nâng cao khát vọng của con người, nền tảng của sự hiểu biết là trực giác và ngôn ngữ, giáo dục kỹ thuật là yếu tố cần thiết, mang lại giá trị thực tiễn và rèn luyện trí tuệ cho người học.[22] Về chương trình giảng dạy theo John Deway (1859- 1925), nhà sư phạm người Mỹ nổi tiếng đầu thế kỉ XX đã đưa ra phương hướng cách tân giáo dục. Ông cho rằng phải đưa vào vốn tri thức của HS những tri thức ngoài SGK và lời giảng của GV, đề cao hoạt động đa dạng của HS, đặc biệt là hoạt động thực tiễn. Theo bảng xếp hạng 2
của Chương trình đánh giá học sinh quốc tế (PISA), do Hiệp hội các nước phát triển (OECD) đánh giá thì trong nhiều năm qua, Phần Lan là một trong những quốc gia có nền giáo dục chất lượng nhất thế giới. Để đạt được những thành công đáng kể trong nền giáo dục, Phần Lan luôn đi đầu trong các chương trình cải cách. Phương pháp dạy học truyền thống được Phần Lan thay thế bằng cách dạy theo chủ đề. Thay vì học từng môn truyền thống như toán, lý, lịch sử riêng lẻ, các em sẽ học tất cả những môn này theo “chủ đề hiện tượng” thay bằng việc học sinh ngồi thụ động trước mặt giáo viên, nghe giảng và ghi chép theo những gì thầy cô nói mà là giáo viên sẽ chia nhỏ lớp học thành các nhóm để các em thảo luận, giải quyết vấn đề… Thực tiễn ở nhiều nước đã chứng tỏ rằng, việc dạy và học theo chủ đề sẽ giúp phát triển năng lực ở học sinh, phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo trong học tập, giải quyết những vấn đề khó khăn phức tạp và làm cho việc học tập trở nên thú vị, ý nghĩa hơn. Từ đó đào tạo ra những người có đủ phẩm chất năng lực đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa của đất nước. 2.2. Ở Việt Nam Nhiều công trình nghiên cứu đóng góp về lý luận và thực tiễn, tiêu biểu là các tác giả: Nguyễn Dược, Nguyễn Trọng Phúc đã viết cuốn Lí luận dạy học địa lí Trong cuốn sách này các tác giả đã trình bày các vấn đề: Đối tượng, nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu môn lý luận dạy học địa lí; môn địa lí trong nhà trường phổ thông; hệ thống tri thức trong nhà trường phổ thông và quá trình nắm tri thức của học sinh. Giúp GV có những cơ sở lí luận và thực tiễn để xây dựng các chủ đề dạy học. [13] PGSTS Đặng Văn Đức - Nguyễn Thu Hằng (2004), “Phương pháp dạy học Địa lí theo hướng tích cực” trong cuốn sách này tác giả đã nêu các phương pháp dạy học nhằm phát huy tính chủ động, tích cực, tự giác ở người học [14]. PGSTS Đặng Thành Hưng (2012): “Năng lực và giáo dục tiếp cận năng lực” hay tác giả Trần Bích Liễu: “giáo dục phát triển năng lực sáng tạo” [15] PGS.TS Nguyễn Phúc Chỉnh (2012), “Hình thành năng lực dạy học tích hợp cho giáo viên trung học phổ thông”. Qua các công trình nghiên cứu trên, tác giả đã kế thừa được phương pháp nghiên cứu, nắm bắt được các chủ đề dạy học trong môn Địa lí, thấy được sự cần thiết phải dạy học theo chủ đề đồng thời cũng thấy được rằng cần 3
phải có các tiêu chuẩn riêng để đánh giá một tiết dạy chủ đề trong môn Địa lí; Hiện nay chủ đề dạy học Địa lí theo định hướng phát triển năng lực được đề cập rất nhiều trong các hội thảo nghiên cứu khoa học và các đợt tập huấn xây dựng chủ đề dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh. Vì vậy hướng nghiên cứu tiếp theo của tác giả là thiết kế một số chủ đề dạy học địa lí lớp 12 THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh.[12] 3. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lý luận và thực tiễn về dạy học theo chủ đề, đề tài tập trung xây dựng quy trình, thiết kế một số chủ đề và đề xuất phương pháp thực hiện các chủ đề dạy học địa lí lớp 12 theo định hướng phát triển năng lực nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan cơ sở lý luận và thực tiễn về đổi mới phương pháp dạy học, về dạy học theo chủ đề, đề xuất qui trình xây dựng chủ đề dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh. - Nghiên cứu chương trình, sách giáo khoa Địa lí lớp 12 hiện hành. - Thiết kế một số chủ đề dạy học Địa lí 12 theo định hướng phát triển năng lực học sinh. - Đề xuất việc áp dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí. - Thu thập số liệu, điều tra khảo sát thực trạng dạy học Địa lí lớp 12 ở trường Phổ Thông. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng kết quả nghiên cứu. 5. Giới hạn nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu việc vận dụng phương pháp thiết kế một số chủ đề dạy học trong chương trình Địa lí 12 ban cơ bản. 6. Quan điểm nghiên cứu * Quan điểm hệ thống: Hệ thống là tập hợp các thành tố tạo nên một chỉnh thể toàn vẹn, tương đối ổn định và vận động theo quy luật tổng hợp. Mỗi hệ thống bao giờ cũng có một cấu trúc nhỏ hơn. Như vậy hệ thống nhỏ bao giờ cũng nằm trong hệ thống lớn. Mỗi thành tố 4
của hệ thống là một bộ phận độc lập, có chức năng riêng và luôn vận động theo quy luật của toàn hệ thống. Các thành tố của hệ thống có mối quan hệ biện chứng với nhau bằng quan hệ vật chất và quan hệ chức năng. Vận dụng quan điểm hệ thống để làm nổi bật mối quan hệ giữa: Phương pháp dạy học - CNTT - phương tiện qua đó; tìm ra quy trình hợp lý trong việc sử dụng CNTT &TT và dạy học nhằm phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và phát triển năng lực của học sinh trong học tập ĐLĐP. * Quan điểm tổng hợp: Trong nghiên cứu địa lí, việc vận dụng quan điểm tổng hợp có ý nghĩa đặc biệt quan trọng điều đó bắt nguồn từ chính đối tượng nghiên cứu của ngành khoa học này. Các hiện tượng địa lí tự nhiên và kinh tế - xã hội rất phong phú và đa dạng chúng có quá trình hình thành, phát triển trong mối quan hệ nhiều chiều giữa bản thân các hiện tượng đó với nhau và giữa chúng với các hiện tượng khác. Nội dung ĐLĐP khá phong phú, để có thể đưa ra một quy trình chung khi thiết kế bài giảng học này, người nghiên cứu cần quán triệt quan điểm tổng hợp để đảm bảo bài dạy học được thiết kế phục vụ tốt nhất cho mục đích nghiên cứu của mình, thể hiện tính hệ thống mà vẫn đảm bảo các nguyên tắc cơ bản của một bài dạy học địa lí đó là: tính khoa học và tính vừa sức, tính sư phạm, tính tự lực và phát triển tư duy của học sinh. * Quan điểm thực tiễn: Quan điểm thực tiễn là một luận điểm quan trọng trong phương pháp luận, thực tiễn là toàn bộ các hoạt động vật chất có tính lịch sử - xã hội của con người. Lí luận cần được vận dụng và kiểm nghiệm qua thực tiễn. Đặc biệt là lí luận về phương pháp dạy học. Trong quá trình thực hiện luận văn để có được những đề xuất và kết quả có tính khả thi, tác giả đặc biệt coi trọng quan điểm thực tiễn. * Quan điểm công nghệ dạy học: Hiện nay công nghệ dạy học đang là một hướng tiếp cận quan trọng để đổi mới phương pháp dạy học Địa lí trong trường phổ thông. Công nghệ dạy học đồng nhất với việc sử dụng vào dạy học các phát minh, các sản phẩm công nghệ hiện đại, các phương tiện thiết bị dạy học để từ đó nâng cao chất lượng giáo dục. 5
7. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu là công cụ hỗ trợ quá trình nghiên cứu giúp thu thập số liệu, dữ liệu, thông tin, kiến thức để phục vụ tìm ra những điều mới mẻ. Các phương pháp nghiên cứu chính của đề tài: * Phương pháp thu thập tài liệu, xử lí tài liệu Tác giả kế thừa có chọn lọc và phân tích các nguồn tài liệu, tư liệu có liên quan, đánh giá chúng theo yêu cầu và mục đích nghiên cứu. Sau khi tiến hành thực nghiệm tác giả thống kê các số liệu thu được theo bảng biểu và trình bày bằng biểu đồ. Phương pháp này giúp tác giả rút ngắn thời gian, đa dạng nguồn tài liệu tham khảo, so sánh kết quả thực nghiệm rõ ràng. * Phương pháp so sánh, phân tích, tổng hợp Là phương pháp cần thiết cho việc hoàn thành một luận văn. Với đề tài này, tác giả đã tiến hành thu thập, phân tích và lựa chọn tài liệu từ các nguồn khác nhau như: sách giáo khoa, sách tham khảo, các luận văn, công trình nghiên cứu khoa học, phần mềm tin học… Sau đó tổng hợp phân tích so sánh các tài liệu để làm tư liệu cho bài viết của mình. * Phương pháp chuyên gia Được tác giả sử dụng trong quá trình soạn bài giảng, dạy thực nghiệm, đối chứng với sự có mặt dự giờ và trao đổi rút kinh nghiệm sau bài giảng của các đồng nghiệp với vai trò là các chuyên gia. * Phương pháp thực nghiệm sư phạm Là phương pháp cơ bản trong nghiên cứu giáo dục. Với đề tài này, tác giả đã tiến hành thực hiện các giờ dạy ở các trường phổ thông. Sử dụng phiếu thăm dò để kiểm tra kết quả từ phía học sinh và lấy ý kiến của giáo viên nhằm đánh giá mức độ khả thi của đề tài. * Phương pháp thống kê toán học Đề tài sử dụng phương pháp thống kê toán học trong việc xử lí kết quả thông qua quá trình tìm hiểu thực tế, qua thực nghiệm các biện pháp phát triển năng lực cho HS thông qua việc thiết kế các chủ đề dạy học. Từ đó, có thể đánh giá tính khả thi của đề tài nghiên cứu. 6
8. Cấu trúc đề tài: Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, nội dung đề tài gồm 3 chương: Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc thiết kế chủ đề dạy học Địa lí 12 THPT theo định hướng phát triển năng lực. Chương 2. Thiết kế một số chủ đề dạy học Địa lí 12 THPT. Chương 3. Thực nghiệm sư phạm. 7
PHẦN NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ CHỦ ĐỀ DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 THPT THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC 1.1. Cơ sở lí luận về dạy học theo định hướng phát triển năng lực 1.1.1. Khái niệm năng lực Ngày nay, khái niệm năng lực được hiểu theo nhiều cách khác nhau và mỗi cách hiểu có những thuật ngữ tương ứng, theo từ điển tiếng việt do Hoàng Phê chủ biên có giải thích năng lực là: “khả năng điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó, phẩm chất, tâm lý và sinh lý tạo cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao”. Trong tài liệu tập huấn việc dạy học và kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển năng lực của học sinh do bộ giáo dục và đào tạo phát hành năm 2004 thì “năng lực được hiểu là sự kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kỹ năng với thái độ, tình cảm, động cơ cá nhân,...nhằm đáp ứng hiệu quả một yêu cầu phức hợp của hoạt động trong bối cảnh nhất định” Năng lực hiểu theo nghĩa chung nhất là khả năng mà cá nhân thể hiện khi tham gia một hoạt động nào ở một thời điểm nhất định. Chẳng hạn khả năng giải toán, khả năng nói tiếng anh... Năng lực là khả năng thực hiện có hiệu quả và trách nhiệm các hành động, giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề thuộc các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trong các tình huống khác nhau trên cơ sở hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm, cũng như sẵn sàng hành động... Người học có năng lực hành động về một lĩnh vực hoạt động nào đó cần hội tụ đầy đủ các dấu hiệu cơ bản sau: - Có kiến thức về hệ thống, chuyên sâu về lĩnh vực hoạt động đó. - Biết cách tiến hành hoạt động hiệu quả và đạt kết quả phù hợp với mục đích. - Hành động có kết quả, ứng phó linh hoạt, hiệu quả trong những điều kiện mới. Từ đó, có thể đưa ra định nghĩa về năng lực hành động đó là: Năng lực là khả năng huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính tâm lý cá nhân khác 8
như hứng thú, niềm tin, ý chí… (mà bản thân có sẵn hoặc được hình thành qua hoạt động) để thực hiện thành công một công việc trong bối cảnh nhất định. 1.1.2. Chương trình giáo dục định hướng năng lực Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực (nay còn gọi là dạy học định hướng kết quả đầu ra) được bàn đến nhiều từ những năm 90 của thế kỷ 20 và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo dục quốc tế. Giáo dục định hướng phát triển năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học. Khác với chương trình định hướng nội dung, chương trình dạy học định hướng phát triển năng lực tập trung vào việc mô tả chất lượng đầu ra, có thể coi là “sản phẩm cuối cùng” của quá trình dạy học. Việc quản lý chất lượng dạy học chuyển từ việc điều khiển “đầu vào” sang điều khiển “đầu ra”, tức là kết quả học tập của HS. Bảng so sánh một số đặc trưng cơ bản của chương trình định hướng nội dung và chương trình định hướng phát triển năng lực sẽ cho chúng ta thấy ưu điểm của chương trình dạy học định hướng phát triển năng lực: Chương trình định Chương trình định hướng Nội dung hướng nội dung phát triển năng lực Kết quả học tập cần đạt Mục tiêu dạy học được được mô tả chi tiết và có thể mô tả không chi tiết và Mục tiêu giáo dục quan sát, đánh giá được; thể không nhất thiết phải quan hiện được mức độ tiến bộ sát, đánh giá được. của HS một cách liên tục. Lựa chọn những nội dung Việc lựa chọn nội dung nhằm đạt được kết quả đầu dựa vào các khoa học ra đã quy định, gắn với các chuyên môn, không gắn với Nội dung giáo dục tình huống thực tiễn. các tình huống thực tiễn. Chương trình chỉ quy định Nội dung được quy định chi những nội dung chính, tiết trong chương trình. không quy định chi tiết. 9
Chương trình định Chương trình định hướng Nội dung hướng nội dung phát triển năng lực - Giáo viên chủ yếu là người tổ chức, hỗ trợ HS tự lực và tích cực lĩnh hội tri Giáo viên là người truyền thức. Chú trọng sự phát thụ tri thức, là trung tâm triển khả năng giải quyết của quá trình dạy học. HS vấn đề, khả năng giao Phương pháp dạy học tiếp thu thụ động những tiếp… tri thức được quy định - Chú trọng sử dụng các sẵn. quan điểm, phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực, các phương pháp dạy học thí nghiệm, thực hành Tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, Chủ yếu dạy học lý thuyết nghiên cứu khoa học, trải Hình thức dạy học trên lớp học. nghiệm sáng tạo đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học. Tiêu chí đánh giá dựa vào Tiêu chí đánh giá được năng lực đầu ra, có tính đến Đánh giá kết quả học tập xây dựng chủ yếu dựa trên sự tiến bộ trong quá trình của HS sự ghi nhớ và tái hiện nội học tập, chú trọng khả năng dung đã học. vận dụng trong các tình huống thực tiễn. 10
1.1.3. Năng lực chung và năng lực đặc thù a. Các năng lực chung Năng lực: là thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con người huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí... Thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể. Năng lực chung là những năng lực cơ bản, thiết yếu hoặc cốt lõi… làm nền tảng cho mọi hoạt động của con người trong cuộc sống và lao động nghề nghiệp. Môn Địa lí góp phần hình thành và phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung theo các mức độ phù hợp với môn học, cấp học đã được quy định tại Chương trình tổng thể. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực nhằm bồi dưỡng và phát huy cho học sinh THPT các năng lực chung sau đây: * Năng lực tự chủ và tự học: + Tự lực: Luôn chủ động, tích cực thực hiện những công việc của bản thân trong học tập và trong cuộc sống; biết giúp đỡ người sống ỷ lại vươn lên để có lối sống tự lực. + Tự khẳng định và bảo vệ quyền, nhu cầu chính đáng: biết khẳng định và bảo vệ quyền, nhu cầu cá nhân phù hợp với đạo đức và pháp luật. + Tự điều chỉnh tình cảm, thái độ, hành vi của mình: đánh giá được những ưu điểm và hạn chế về tình cảm, cảm xúc của bản thân; tự tin, lạc quan. Biết tự điều chỉnh tình cảm, thái độ, hành vi của mình. + Thích ứng với cuộc sống: điều chỉnh được hiểu biết, kĩ năng, kinh nghiệm của cá nhân cần cho hoạt động mới, môi trường mới. + Định hướng nghề nghiệp: nhận thức được cá tính và giá trị sống của bản thân. +Tự học, tự hoàn thiện: xác định được nhiệm vụ học tập dựa trên kết quả đã đạt được, biết đặt mục tiêu học tập chi tiết, khắc phục những hạn chế. * Năng lực giao tiếp và hợp tác + Xác định mục đích, nội dung, phương tiện và thái độ giao tiếp: xác định được mục đích giao tiếp phù hợp với đối tượng và ngữ cảnh giao tiếp, dự kiến được thuận lợi, khó khăn để đạt được mục đích trong giao tiếp. 11