Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Thiết kế một số trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội

Chia sẻ: Ganuongmuoimatong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:105

Thêm vào BST

Báo xấu

222
lượt xem 41
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH nhằm phát triển ở HS các năng lực đặc thù gắn với nội dung môn học từ đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn học. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Thiết kế một số trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––– LÊ THỊ AN THIẾT KẾ MỘT SỐ TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––––– LÊ THỊ AN THIẾT KẾ MỘT SỐ TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI Ngành: GIÁO DỤC HỌC (GD TIỂU HỌC) Mã số: 8.14.01.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Thu Hằng THÁI NGUYÊN - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong Luận văn là trung thực, chưa từng được công bố trong bất kì công trình nghiên cứu nào của tác giả khác. Tác giả luận văn Lê Thị An i
LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và biết ơn sâu sắc đến TS. Nguyễn Thị Thu Hằng, người đã tận tâm, nhiệt tình chỉ bảo tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Xin trân trọng cảm ơn các thầy, cô giáo khoa Giáo dục Tiểu học - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian tôi học tập và nghiên cứu tại đây. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự hợp tác, giúp đỡ của các thầy cô giáo và các em học sinh trường Tiểu học Nguyễn Viết Xuân, trường Tiểu học Vương, trường Tiểu học Thống Nhất, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Để hoàn thành luận văn: “Thiết kế một số trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội” tôi đã sử dụng, kế thừa có chọn lọc các nghiên cứu của các tác giả đi trước, đồng thời nhận được rất nhiều sự quan tâm, chỉ bảo của các thầy, cô giáo; sự giúp đỡ của đồng nghiệp, bạn bè, người thân đã động viên tôi trong quá trình hoàn thành luận văn. Mặc dù đã có nhiều cố gắng và nỗ lực để hoàn thành tốt luận văn nhưng chắc chắn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận được sự chỉ bảo, đóng góp của các thầy, cô giáo và các bạn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 9 năm 2018 Tác giả luận văn Lê Thị An ii
MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục chữ viết tắt ......................................................................................... iv Danh mục các bảng.............................................................................................. v Danh mục các hình ............................................................................................. vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 2 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ................................................................. 2 4. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................................... 3 6. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 3 7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 3 8. Cấu trúc đề tài .................................................................................................. 4 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI ............................................................................................................... 6 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu về phương pháp tổ chức trò chơi trong dạy học ở tiểu học ................................................................................................ 6 1.1.1. Khái quát một số nghiên cứu trên thế giới ................................................ 6 1.1.2. Khái quát một số nghiên cứu của Việt Nam.............................................. 8 1.1.3. Nhận xét, đánh giá chung .......................................................................... 9 1.2. Một số khái niệm công cụ........................................................................... 10 1.2.1. Trò chơi.................................................................................................... 10 1.2.2. Trò chơi học tập ....................................................................................... 11 iii
1.2.3. Thiết kế trò chơi học tập .......................................................................... 13 1.3. Quá trình tổ chức trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở trường Tiểu học ........................................................................................ 14 1.3.1. Mục tiêu của việc tổ chức trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ............................................................................................................ 14 1.3.2. Nội dung trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội......... 15 1.3.3. Cách thức tổ chức trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ................................................................................................................ 17 1.3.4. Đánh giá trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ......... 18 1.3.5. Phương tiện tổ chức trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội................................................................................................................. 18 1.4. Đặc điểm tâm sinh lý học sinh giai đoạn đầu cấp tiểu học. ....................... 19 1.4.1. Khái quát đặc điểm tâm sinh lý học sinh giai đoạn đầu cấp tiểu học ..... 19 1.4.2. Mối quan hệ giữa đặc điểm tâm sinh lý học sinh giai đoạn đầu cấp tiểu học với việc thiết kế và sử dụng trò chơi trong dạy học ................................... 21 1.5. Thực trạng thiết kế và sử dụng trò chơi trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ở một số trường tiểu học hiện nay ......................................................... 23 1.5.1. Khái quát quá trình điều tra thực trạng .................................................... 23 1.5.2. Kết quả điều tra........................................................................................ 24 1.6. Kết luận chương 1....................................................................................... 28 CHƯƠNG 2: THIẾT KẾ MỘT SỐ TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI .................................................. 30 2.1. Nguyên tắc thiết kế trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội .... 30 2.1.1. Đảm bảo tính sinh động, hấp dẫn ............................................................ 30 2.1.2. Đảm bảo tính phù hợp với thực tiễn ........................................................ 31 2.1.3. Đảm bảo hình thành và phát triển cho học sinh các năng lực đặc thù gắn với nội dung môn học Tự nhiên và Xã hội ................................................. 32 2.2. Thiết kế trò chơi học tập ............................................................................. 33 iv
2.2.1. Định hướng phân loại và thiết kế trò chơi học tập .................................. 33 2.2.2. Quy trình thiết kế trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ...... 35 2.3. Thiết kế một số trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội ........ 37 2.3.1. Nhóm trò chơi học tập về con người và sức khỏe ................................... 37 2.3.2. Nhóm trò chơi học tập về xã hội ............................................................. 42 2.3.3. Nhóm trò chơi học tập về tự nhiên .......................................................... 44 2.4. Gợi ý cách sử dụng trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội .... 52 2.4.1. Thường xuyên thay đổi hình thức tổ chức trò chơi học tập .................... 52 2.4.2. Tạo cơ hội cho nhiều HS được tham gia vào trò chơi học tập ................ 53 2.4.3. Phối hợp cùng chuẩn bị trò chơi học tập và khai thác tối đa phương tiện chuẩn bị cho trò chơi học tập...................................................................... 55 2.5. Kết luận chương 2....................................................................................... 56 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................. 58 3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................ 58 3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ............................................................................... 58 3.3. Địa bàn thực nghiệm................................................................................... 58 3.4. Tổ chức thực nghiệm .................................................................................. 59 3.5. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 61 3.6. Tiêu chí đánh giá ........................................................................................ 64 3.7. Kết quả thực nghiệm................................................................................... 64 3.7.1. Kết quả trước thực nghiệm ...................................................................... 64 3.7.2. Kết quả sau thực nghiệm ......................................................................... 65 3.7.3. Phân tích kết quả sau khi thực nghiệm .................................................... 67 3.8. Kết luận chương 3....................................................................................... 69 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................... 71 1. Kết luận .......................................................................................................... 71 2. Kiến nghị ....................................................................................................... 72 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 74 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT GV :Giáo viên HS :Học sinh HSTH :Học sinh tiểu học TCHT :Trò chơi học tập TN-XH :Tự nhiên và Xã hội iv
DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1.Hệ thống các phương pháp dạy học thường sử dụng trong dạy học môn TN-XH ..................................................................................... 24 Bảng 1.2. Vai trò của việc sử dụng TCHT trong môn TN-XH ......................... 25 Bảng 1.3.Các hình thức tổ chức trò chơi ở môn TN-XH .................................. 26 Bảng 3.1. Kế hoạch thực nghiệm ...................................................................... 62 Bảng 3.2. Kết quả kiểm tra môn TN-XH trước thực nghiệm............................ 65 Bảng 3.3. Kết quả kiểm tra môn TN-XH sau thực nghiệm ............................... 66 Bảng 3.4. Kết quả bày tỏ thái độ của HS khi sử dụng TCHT trong bài dạy môn Tự nhiên và Xã hội .................................................................. 68 v
DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 2.1. Quy trình thiết kế TCHT trong dạy học môn TN-XH....................... 37 Hình 3.1. Biểu đồ thể hiện mẫu thực nghiệm sư phạm .................................... 60 vi
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Trong xu thế hội nhập toàn cầu, tiếp nhận thông tin, giao tiếp, nhận thức bản thân, tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh và giải quyết vấn đề nằm trong những năng lực không thể thiếu đối với mỗi công dân. TN-XH là một môn học ở tiểu học góp phần hình thành và phát triển những năng lực đó. Đây là môn học bắt buộc từ lớp 1 đến lớp 3, nội dung môn học mang tính tích hợp cao liên quan đến môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Nội dung môn học xoay quanh các vấn đề gần gũi và thiết thực về con người, sức khoẻ và một số sự vật, hiện tượng đơn giản trong TN-XH, gắn với trải nghiệm của HS trong cuộc sống ở gia đình, nhà trường, địa phương; trải nghiệm quá trình tìm tòi, nghiên cứu khoa học trong thế giới tự nhiên và trong cuộc sống hàng ngày. 1.2. Yêu cầu của giáo dục hiện nay đòi hỏi phải đổi mới phương pháp dạy học ở tất cả các môn học để phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS. Vì vậy, trong dạy học môn TN-XH, phương pháp tổ chức trò chơi là phương pháp dạy học được nhiều GV lựa chọn và sử dụng. Để có được các hình thức tổ chức dạy học hấp dẫn, tạo điều kiện cho HS được học tập trong không khí vui vẻ, thoải mái, phương pháp tổ chức trò chơi trở thành một phương pháp dạy học quan trọng ở bậc tiểu học. Đặc biệt là các TCHT có nội dung tác động đến khả năng tư duy, phát triển ngôn ngữ phù hợp với nhận thức của HS. Phương pháp tổ chức trò chơi cũng là phương pháp phù hợp với đặc điểm tâm lí HS tiểu học, đặc biệt là giai đoạn đầu cấp tiểu học. Giai đoạn mà tri giác của HS phản ánh những thuộc tính trực quan, cụ thể của sự vật, hiện tượng và xảy ra khi chúng trực tiếp tác động lên giác quan. Do đó, việc tổ chức các TCHT có vai trò quan trọng giúp HS gắn nội dung học tập với hoạt động vui chơi, giúp kiến thức bài học trở nên nhẹ nhàng, thu hút, hấp dẫn HS tham gia. Bên cạnh đó, việc sử dụng phương pháp tổ chức trò chơi còn giúp HS được phát triển các năng lực cơ bản: năng lực giao tiếp xã hội, năng lực hợp tác làm việc tập thể, năng lực giải quyết 1
vấn đề, năng lực nhận thưc khoa học, năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh, … Vì vậy, nếu đưa được các trò chơi học tập vào môn TN- XH thường xuyên và khoa học, chắc chắn chất lượng dạy học sẽ ngày càng được nâng cao. 1.3. Trong thực tế, đã có nhiều các công trình nghiên cứu khoa học về việc thiết kế và tổ chức trò chơi trong dạy học ở tiểu học, nhưng việc nghiên cứu gắn trò chơi với dạy học môn TN-XH vẫn còn hạn chế. Nhiều GV trong thực tiễn dạy học, khi sử dụng phương pháp tổ chức trò chơi trong dạy học môn TN-XH còn mang tính kinh nghiệm cá nhân, chưa hệ thống và khai thác được hết tiềm năng của TCHT. Phần lớn GV chỉ chú trọng sử dụng trò chơi nhằm củng cố tri thức, chưa thực sự gắn với nhu cầu của HS, chưa bám sát mục tiêu của bài học, chưa quan tâm đến việc tích hợp phát triển năng lực cho HS qua các kĩ thuật tổ chức trò chơi; hình thức tổ chức còn đơn điệu, nhàm chán, lặp đi lặp lại không gây hứng thú với HS. Kế thừa những thành tựu của các công trình nghiên cứu đi trước và xuất phát từ nhu cầu thực tiễn trong dạy học môn TN-XH ở Tiểu học, chúng tôi chọn đề tài “Thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH”. 2. Mục đích nghiên cứu Thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH nhằm phát triển ở HS các năng lực đặc thù gắn với nội dung môn học từ đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn học. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học môn TN-XH ở tiểu học. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Quy trình thiết kế và sử dụng TCHT trong dạy học môn TN-XH. 4. Giả thuyết khoa học 2
Nếu xây dựng được quy trình và thiết kế được một số TCHT trong môn TN- XH tiếp cận dạy học định hướng năng lực thì sẽ phát triển ở HS các năng lực đặc thù gắn với nội dung môn học từ đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn học. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu lí luận về việc thiết kế và sử dụng trò chơi trong dạy học môn TN-XH để xây dựng cơ sở lí luận cho việc nghiên cứu của đề tài. 5.2. Khảo sát thực trạng về việc tổ chức trò chơi trong các tiết học TN-XH ở trường tiểu học hiện nay. 5.3. Đề xuất quy trình và thiết kế một số TCHT, gợi ý cách sử dụng TCHT trong dạy học môn TN-XH. 5.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của TCHT đối với hứng thú và sự phát triển năng lực của HS trong các tiết học môn TN-XH. 6. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung nghiên cứu: Thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH. - Địa bàn nghiên cứu: Một số trường Tiểu học trên địa bàn thành phố Thái Nguyên - tỉnh Thái Nguyên. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận 7.1.1. Quan điểm tiếp cận hệ thống Cho phép nhìn nhận một cách sâu sắc, toàn diện và khách quan về thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH. Thấy được mối quan hệ giữa các thành tố cấu thành thiết kế TCHT và thấy được mối quan hệ của quá trình trên với các đối tượng khác trong hệ thống lớn hơn. 7.1.2. Quan điểm thực tiễn 3
Thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH dựa trên khảo sát thực trạng dạy học và giáo dục, thực trạng năng lực HS và nhu cầu HS. Đề xuất các nguyên tắc, quy trình thiết kế TCHT, các TCHT và gợi ý cách sử dụng TCHT phải hướng tới đáp ứng yêu cầu thực tiễn việc dạy học môn TN- XH ở trường tiểu học. 7.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể 7.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận Để xây dựng cơ sở lí thuyết cho vấn đề nghiên cứu cụ thể: sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hoá, khái quát hoá hệ thống lý luận của đề tài. 7.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn Nhằm thu thập thông tin tổ chức trò chơi trong giờ học môn TN-XH ở một số trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên: Sử dụng phiếu điều tra đối với GV để tìm hiểu mức độ sử dụng trò chơi trong các tiết học TN-XH; Tiến hành điều tra, khảo sát để tìm hiểu thực trạng về việc sử dụng, cách thức tổ chức các TCHT của GV trong dạy học môn TN-XH. Phương pháp quan sát kết hợp với phỏng vấn, trao đổi trực tiếp với GV; trò chuyện với HS nhằm tìm hiểu những thái độ, hứng thú trong học tập của các em, những điều mà các em mong muốn có được trong những giờ học môn TN-XH. Thực nghiệm sư phạm: Để kiểm chứng tính đúng đắn và tính khả thi của các TCHT và gợi ý sử dụng TCHT trong môn TN-XH. 7.2.3. Các phương pháp bổ trợ Sử dụng các phần mềm thống kê để liệt kê, mô tả, phân tích, xử lí các số liệu điều tra, khảo sát, thực nghiệm nhằm làm rõ các vấn đề thực tiễn liên quan đến đề tài nghiên cứu. 8. Cấu trúc đề tài 4
Ngoài phần mở đầu và kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung đề tài gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc thiết kế trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội Chương 2: Thiết kế một số trò chơi học tập trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 5
CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ TRÒ CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu về phương pháp tổ chức trò chơi trong dạy học ở tiểu học 1.1.1. Khái quát một số nghiên cứu trên thế giới Trò chơi là một hoạt động không còn quá xa lạ trong trường học nói chung và dạy học tiểu học nói riêng. Các vấn đề lí luận về trò chơi đã được nhiều nhà sư phạm trên thế giới cũng như nước ta quan tâm, nghiên cứu. Vào những năm 40 của thế kỉ XIX, một số nhà khoa học giáo dục Nga như: P.A.Bexonova, OP.Seina, V.I.Đalia, E.A.Pokrovxki, ... đã đánh giá cao vai trò giáo dục, đặc biệt và tính hấp dẫn của trò chơi dân gian Nga đối với trẻ mẫu giáo. E.A.Pokrovxki trong lời đề tựa cho tuyển tập “Trò chơi của trẻ em Nga” đã chỉ ra nguồn gốc, giá trị đặc biệt và tính hấp dẫn lạ thường của trò chơi dân gian Nga đối với trẻ em. Vào thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX các nhà nghiên cứu như: Ph.Phroebel (Đức), M.Mentori (Ý), ... có ý tưởng trò chơi với dạy trẻ học, dùng trò chơi làm phương tiện dạy học. Về sau, ý tưởng đó được tiếp tục phản ánh trong hàng loạt công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục Liên Xô như: A.P.Radina, A.P.Vsova, A.Navanhesova, A.L.Sovokia. Ngay từ đầu thế kỉ XX nhà tâm lý học Thụy Sĩ J.Piaget đã rất quan tâm tới phương pháp này “Thông qua hoạt động vui chơi để tiến hành học tập”. B.C.Grrenhikaia cũng đã khẳng định: “Chúng ta không những phải tạo cho trẻ có thì giờ để chơi mà còn phải làm toàn bộ cuộc sống của trẻ được nuôi dưỡng bằng trò chơi”. [Dẫn theo 4] Vào những năm 30-40-60 của thế kỉ XX, vấn đề sử dụng trò chơi dạy học trên “tiết học” được phản ánh trong công trình của R.I. Giucovxkaia, V.R.Bexpalova. E.I.Udalsova, ... R.I. Giucovxkaia đã nâng cao vị thế của dạy 6
học bằng trò chơi. Bà chỉ ra những tiềm năng và lợi thế của những “tiết học” dưới hình thức TCHT, coi TCHT như là hình thức dạy học giúp người học lĩnh hội những tri thức mới từ những ý tưởng đó, bà đã soạn thảo ra một số “tiết học - trò chơi” và đưa ra một số yêu cầu khi xây dựng chúng.[Dẫn theo 4] Với sự đa dạng của các hình thức tổ chức trò chơi cũng như ý nghĩa và tác dụng to lớn mà trò chơi đem lại thì phương pháp tổ chức trò chơi được nghiên cứu theo nhiều khuynh hướng khác nhau, cụ thể như: Khuynh hướng thứ nhất: Các nhà sư phạm nghiên cứu trò chơi và sử dụng nó với mục đích giáo dục - phát triển toàn diện nhân cách của trẻ. Tiêu biểu cho khuynh hướng này là N.K. Crupxkaia, I.A. Komenxki, Đ. Lokk, J.J. Rutxo, Saclơ Phuriê, Robert Owen, A.X. Macarenco, E.I. Chikhieva trẻ và phải hướng dẫn, chỉ đạo đúng đắn cho trẻ chơi. Các nhà sư phạm này cho rằng trò chơi có vai trò quan trọng trong quá trình hình thành và phát triển nhân cách của trẻ. “TCHT đẩy mạnh sự phát triển chung của trẻ, nó giúp trẻ xích lại gần nhau, phát huy tính độc lập của chúng. Nếu GV biết cách tổ chức, hướng dẫn loại trò chơi này một cách khéo léo và sinh động thì trẻ sẽ rất thích thú và tràn ngập niềm vui” (Theo E.I. Chikkieva). Đại diện cho khuynh hướng này còn phải kể đến nhà sư phạm người Tiệp Khắc nổi tiếng I.A. Komenxki (1592 - 1670). Ông coi trò chơi là hình thức hoạt động cần thiết, phù hợp với bản chất và khuynh hướng của trẻ. Trò chơi dạy học là một dạng hoạt động trí tuệ nghiêm túc, là nơi mọi khả năng của trẻ em được phát triển, mở rộng phong phú thêm vốn hiểu biết. Với quan điểm trò chơi là niềm vui sướng của tuổi thơ, là phương tiện phát triển toàn diện cho trẻ I.A. Komenxki đã khuyên người lớn phải chú ý đến trò chơi dạy học cho trẻ em. Khuynh hướng thứ hai: Với các đại diện tiêu biểu cho khuynh hướng này là I.B. Bazedora, Ph. Phroebel, X.G. Zalxmana,… Họ nghiên cứu và sử dụng TCHT trong phạm vi dạy học. Ở đây, trò chơi được xem như là một hình thức dạy HS động có tác dụng lớn trong việc kích thích hứng thú cũng như xây dựng 7
động cơ học tập cho HS tiểu học nói chung và HS lớp 1 nói riêng. Nhà sư phạm người Đức nổi tiếng Ph. Phroebel (1782 - 1852) là người khởi xướng và đề xuất ý tưởng kết hợp dạy học với trò chơi cho trẻ. Quan điểm của ông về trò chơi phản ánh cơ sở lý luận sư phạm duy tâm thần bí. Ông cho rằng thông qua trò chơi trẻ nhận thức được cái khởi đầu do thượng đế sinh ra tồn tại ở khắp mọi nơi, nhận thức được những quy luật tạo ra thế giới, tạo ra ngay chính bản thân mình. Khuynh hướng thứ ba: Nghiên cứu và sử dụng TCHT vào mục đích giáo dục và phát triển một số năng lực, phẩm chất trí tuệ cho HS. Tiêu biểu là các nhà sư phạm nổi tiếng như T.M. Babunova, A.K. Bodarenco,… Với khuynh hướng này, TCHT được xem như là một phương pháp dạy học hiệu quả, góp phần quan trọng vào việc nâng cao tính tích cực, độc lập của quá trình nhận thức của HS. 1.1.2. Khái quát một số nghiên cứu của Việt Nam Trong quá trình đổi mới về nội dung và phương pháp dạy học có rất nhiều nhà giáo dục đã nghiên cứu, tìm tòi, thiết kế nên các trò chơi nhằm giáo dục toàn diện tạo hứng thú học tập cho các em như: cuốn “Tổ chức hoạt động vui chơi ở Tiểu học nhằm phát triển tâm lực, trí tuệ, thể lực cho HS” của Hà Nhật Thăng (chủ biên) hay cuốn “150 trò chơi thiếu nhi” của Bùi Sĩ Tụng, Trần Quang Đức (đồng chủ biên). Ở các tài liệu này, các tác giả đã đề cập rất rõ vai trò của trò chơi, đưa ra những hoạt động vui chơi chung chung, chưa đi sâu vào ứng dụng của trò chơi trong môn học cụ thể. Gần đây, trong tác phẩm “Trò chơi trẻ em”, tác giả Nguyễn Ánh Tuyết đã đề cập đến trò chơi trí tuệ. Loại trò chơi này có tác dụng thúc đẩy hoạt động trí tuệ của trẻ. Tác giả Trần Thị Ngọc Trâm đã thiết kế một hệ thống TCHT nhằm phát triển khả năng khái quát hóa của trẻ mẫu giáo lớn. Còn tác giả Trương Thị Xuân Huệ lại nghiên cứu về việc xây dựng và sử dụng trò chơi nhằm hình thành biểu tượng toán ban đầu cho trẻ 5-6 tuổi. Tác giả Hứa Thị Hạnh cũng nghiên cứu việc thiết kế và sử dụng trò chơi nhằm phát triển trí tuệ của trẻ mẫu giáo nhỡ (4-5 tuổi). Các tác giả đã nêu ra một số biện pháp nhằm 8
phát huy tính tích cực học tập của HS thông qua việc xây dựng và sử dụng TCHT. “Những trò chơi vui nhộn trong sinh hoạt tập thể” là cuốn sách của tác giả Trần Phiêu (2005 - NXB trẻ). Đây là cuốn sách giới thiệu tuyển tập các trò chơi khá hấp dẫn và vui nhộn, mong rằng những buổi sinh hoạt, vui chơi của các bạn nhỏ ngày càng sinh động và thiết thực hơn. Nhóm tác giả Đỗ Tiến Đạt, Trần Ngọc Lan, Phạm Thanh Tâm đã đề cập đến các loại trò chơi theo từng nội dung bài học trong chương trình Toán 1 qua cuốn sách 100 trò chơi Toán lớp 1. Tác giả Ngô Thúc Lanh đã cho xuất bản cuốn Giúp em vui học toán 1. Cuốn sách đã đưa ra những câu đố và rất nhiều trò chơi toán giúp các em củng cố nội dung bài học, rèn trí thông minh và khả năng sáng tạo mà vẫn đảm bảo vui mà học, học mà vui. Đối với môn TN-XH ở Tiểu học nói chung và trong chủ đề Tự nhiên nói riêng có các nghiên cứu sáng tác trò chơi trong dạy học cụ thể như: cuốn “Học mà vui vui mà học” của tác giả Vũ Xuân Đỉnh, “Trò chơi học tập TN-XH” lớp 1, 2, 3 Bùi Phương Nga (chủ biên), Dự án phát triển GV Tiểu học - NXB Giáo dục, “Tổ chức hoạt động vui chơi ở tiểu học nhằm phát triển tâm lực, trí tuệ và thể lực cho HS” do tác giả Hà Nhật Thăng (chủ biên) đã giới thiệu các trò chơi vận động cho HSTH. Trần Đồng Lâm cùng Trần Đình thuận và Vũ Thị Ngọc Thư đã giới thiệu một số trò chơi giữa buổi cho HSTH nhằm đem lại tinh thần sảng khoái cho HS sau những giờ học căng thẳng, qua cuốn sách “Tổ chức cho HSTH vui chơi giữa buổi học”. Trong đó, các tác giả đã giới thiệu chủ yếu các động tác thể dục nhẹ nhàng, một số động tác theo bài hát giúp cho HS giảm bớt căng thẳng trong giờ học. 1.1.3. Nhận xét, đánh giá chung Tổ chức trò chơi là hoạt động không thể thiếu trong đời sống con người. Vì vậy, trên thế giới cũng như ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu về phương pháp tổ chức trò chơi trong quá trình dạy học. Phần lớn các tác giả đều nhận định, chỉ ra được hiệu quả cao khi sử dụng kết hợp “học mà chơi, chơi mà học” với HS lứa tuổi tiểu học. 9
Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu chỉ dừng lại ở việc sử dụng trò chơi trong các hoạt động tập thể mà ít có những công trình nghiên cứu về TCHT gắn với việc tổ chức dạy học những môn học cụ thể, đặc biệt là môn TN-XH. Một số công trình nghiên cứu, cuốn sách chỉ đi hệ thống lại các trò chơi đã có trong SGK hoặc có gợi ý các TCHT cho GV Tiểu học nhưng lại chưa hệ thống hóa về cơ sở lựa chọn, thiết kế, cách tổ chức TCHT cho HS tiểu học. Đặc biệt, chưa gắn việc sử dụng TCHT với vấn đề phát triển năng lực cho HS tiểu học, nhất là những năng lực đặc thù gắn với dạy học môn TN-XH như: năng lực nhận thức, tìm hiểu môi trường TN-XH xung quanh; năng lực giao tiếp, giải quyết một số vấn đề đơn giản. Ở đề tài này, tác giả đi vào chuyên sâu nghiên cứu “Thiết kế một số TCHT trong dạy học môn TN-XH” theo quy trình phù hợp một cách cụ thể. 1.2. Một số khái niệm công cụ 1.2.1. Trò chơi Có rất nhiều khái niệm về trò chơi, tùy thuộc vào mục đích và đối tượng sử dụng sẽ có những khái niệm khác nhau. Karin Hamman (một nhà tâm lý học Đức) và Chrisma Wakhend (một nhà giáo dục học Đức) cho rằng: Vui chơi là một khái niệm không thể định nghĩa được. Bởi nó cũng giống như cuộc sống và tình yêu. Nó là một quá trình, mà đã là một quá trình thì nó luôn luôn sống động, luôn luôn đổi thay và phát triển. Còn Huizinga lại có quan điểm: Vui chơi là dành cho cả người lớn và trẻ em. Nó là một chức năng văn hóa, là một trong những nền tảng của nền văn minh, có tính chất toàn cầu và hòa nhập trong cuộc sống của con người cũng như loài vật. Vì vậy, vui chơi là trọng tâm không những cho trẻ em mà còn cho người lớn và cả xã hội mà ta đang sống”. Nếu vui chơi là một thuật ngữ chỉ một dạng hoạt động giải trí tự nguyện của mọi người, tạo ra sự sảng khoái, thư giãn về thần kinh, tâm lý, thì trò chơi là một vui chơi có nội dung, có tổ chức của nhiều người, có quy định luật lệ. Trò chơi 10