Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tổ chức hoạt động ngoại khóa về chế tạo và sử dụng một số thí nghiệm đơn giản chương

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:103

Thêm vào BST

Báo xấu

37
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài này nghiên cứu tổ chức hoạt động ngoại khóa về chế tạo và sử dụng một số thí nghiệm đơn giản chương "Quang hình" Vật lý 11 trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tổ chức hoạt động ngoại khóa về chế tạo và sử dụng một số thí nghiệm đơn giản chương

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM PHẠM ANH ĐỨC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA VỀ CHẾ TẠO VÀ SỬ DỤNG MỘT SỐ THÍ NGHIỆM ĐƠN GIẢN CHƯƠNG "QUANG HÌNH" VẬT LÝ 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM PHẠM ANH ĐỨC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA VỀ CHẾ TẠO VÀ SỬ DỤNG MỘT SỐ THÍ NGHIỆM ĐƠN GIẢN CHƯƠNG "QUANG HÌNH" VẬT LÝ 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Vật lí Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. DƯƠNG XUÂN QUÝ THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Luận văn: "Tổ chức hoạt động ngoại khóa về chế tạo và sử dụng một số thí nghiệm đơn giản chương "Quang hình" Vật lý 11 trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực sáng tạo của học sinh". Tôi xin cam đoan: Luận văn sử dụng những thông tin từ nhiều nguồn ..khác nhau, các thông tin đã được chọn lọc, phân tích, tổng hợp, xử lý và đưa vào luận văn đúng quy định. Số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này hoàn toàn trung thực và chưa được sử dụng để bảo vệ trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2016 Tác giả Phạm Anh Đức i Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, phòng đào tạo Sau Đại học, Ban chủ nhiệm, quý Thầy, Cô giáo khoa Vật lí Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên và quý thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu cùng quý Thầy, Cô giáo tổ Vật lí trường THPT Lương Thế Vinh và trường THPT Cẩm Phả, thành Phố Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh đã cộng tác, tạo điều kiện thuận lợi cho việc học tập, nghiên cứu và TNSP. Đặc biệt tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy giáo hướng dẫn : TS. Dương Xuân Quý, người đã tận tình hướng dẫn trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lớp cao học Vật lí K21 đã giúp đỡ, đóng góp nhiều ý kiến trong quá trình học tập và thực hiện luận văn này. Xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đồng nghiệp giúp đỡ, động viên tác giả hoàn thành luận văn này. Thái Nguyên, tháng năm 2016 Tác giả Phạm Anh Đức ii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................. iv DANH MỤC CÁC BẢNG ....................................................................................v DANH MỤC CÁC HÌNH, ĐỒ THỊ..................................................................... vi MỞ ĐẦU ..............................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ................................................................................2 3. Mục đích nghiên cứu của đề tài ..........................................................................3 4. Giả thuyết khoa học của đề tài ............................................................................3 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài .......................................................3 6. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài .........................................................................3 7. Phạm vi nghiên cứu của đề tài ............................................................................4 8. Phương pháp nghiên cứu của đề tài ....................................................................4 9. Đóng góp của đề tài............................................................................................4 10. Cấu trúc của đề tài ............................................................................................4 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG ...................................................................................6 1.1. Cơ sở lí luận về hoạt động ngoại khóa ở trường THPT ................................6 1.1.1. Vị trí, vai trò của hoạt động ngoại khóa trong hệ thống các hình thức tổ chức dạy học ở trường phổ thông .........................................................6 1.1.2. Các đặc điểm của hoạt động ngoại khóa Vật lí ......................................7 1.1.3. Nội dung của hoạt động ngoại khóa Vật lí .............................................7 1.1.4. Các hình thức hoạt động ngoại khóa Vật lí ............................................8 1.1.5. Phương pháp hướng dẫn hoạt động ngoại khóa Vật lí ........................ 14 iii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
1.1.6. Quy trình tổ chức hoạt động ngoại khóa Vật lí ................................... 14 1.2. Thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ TN đơn giản trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông .................................................................................. 16 1.2.1. Các đặc điểm cơ bản của dụng cụ TN đơn giản .................................. 16 1.2.2. Sự cần thiết của việc sử dụng các dụng cụ TN đơn giản trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông ........................................................................ 17 1.2.3. Các khả năng sử dụng các dụng cụ TN đơn giản trong dạy học Vật lí ở phổ thông......................................................................................................... 17 1.3. Tính tích cực trong học tập ......................................................................... 18 1.3.1. Khái niệm về tính tích cực của HS trong học tập ................................ 18 1.3.2. Các biểu hiện của tính tích cực trong học tập ...................................... 18 1.3.3. Các cấp độ của tính tích cực trong học tập .......................................... 19 1.3.4. Những yếu tố thúc đẩy tính tích cực của HS trong học tập ................. 19 1.4. Năng lực sáng tạo trong học tập ................................................................. 20 1.4.1. Khái niệm năng lực sáng tạo trong học tập ......................................... 20 1.4.2. Các biểu hiện của năng lực sáng tạo của HS trong học tập ................. 21 1.4.3. Các biện pháp phát huy năng lực sáng tạo của HS trong hoạt động ngoại khóa....................................................................................................... 21 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .................................................................................. 22 Chương 2. TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA VỀ CHẾ TẠO VÀ SỬ DỤNG MỘT SỐ THÍ NGHIỆM ĐƠN GIẢN CHƯƠNG "QUANG HÌNH" VẬT LÝ 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH .............................. 24 2.1. Mục tiêu dạy học của phần Quang hình học lớp 11 ................................... 24 2.1.1. Mục tiêu kiến thức ............................................................................... 24 2.1.2. Mục tiêu kĩ năng .................................................................................. 25 iv Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
2.1.3. Mục tiêu phát triển tư duy và năng lực sáng tạo.................................. 25 2.1.4. Mục tiêu về tình cảm, thái độ .............................................................. 26 2.2. Điều tra tình hình dạy học các kiến thức về phần “Quang hình học” lớp 11 ở một số trường THPT thuộc tỉnh Quảng Ninh ..................................... 26 2.2.1. Mục đích điều tra ................................................................................. 26 2.2.2. Phương pháp điều tra ........................................................................... 26 2.2.3. Đối tượng điều tra ................................................................................ 27 2.2.4. Kết quả điều tra .................................................................................... 27 2.3. Thiết kế chế tạo thiết bị TN về thấu kính hội tụ và thấu kính phân kì ....... 33 2.3.1. TBTN về thấu kính hội tụ .................................................................... 33 2.3.2. TBTN về thấu kính phân kì ................................................................. 41 2.3.3. Đánh giá về những ưu, nhược điểm của bộ TN đã chế tạo...................... 43 2.4. Kế hoạch tổ chức hoạt động ngoại khóa về thấu kính phần "Quang hình học" ở lớp 11 THPT .................................................................................. 45 2.4.1. Xác định mục tiêu của hoạt động ngoại khóa ...................................... 45 2.4.2. Dự kiến nội dung của buổi cho HS báo cáo sản phẩm đã chế tạo được kết hợp với hội vui vật lí về kiến thức phần “Quang hình học” ................... 45 2.4.3. Xác định phương pháp ......................................................................... 55 2.4.4. Xác định hình thức tổ chức .................................................................. 55 2.4.5. Dự kiến các bước và thời gian học ngoại khóa ................................... 56 2.4.6. Xây dựng công cụ đánh giá ................................................................. 58 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .................................................................................. 60 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................... 60 3.1. Mục đích ..................................................................................................... 60 3.2. Đối tượng và thời gian thực nghiệm........................................................... 61 3.3. Phương pháp thực nghiệm .......................................................................... 61 3.4. Phân tích diễn biến và đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm ................. 61 3.4.1. Phân tích diễn biến hoạt động ngoại khóa ........................................... 61 3.4.2. Đánh giá hiệu quả của việc phát huy tính tích cực và năng lực sáng tạo của HS....................................................................................................... 66 3.4.3. Sơ bộ đánh giá hiệu quả của hoạt động ngoại khóa ............................ 72 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 .................................................................................. 74 v Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
KẾT LUẬN....................................................................................................... 75 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 77 PHỤ LỤC vi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Viết tắt Viết đầu đủ 1 GV Giáo viên 2 HS Học sinh 3 NXB Nhà xuất bản 4 PPDH Phương pháp dạy học 5 THPT Trung học phổ thông 6 TBTN Thiết bị thí nghiệm 7 TN Thí nghiệm 8 TNSP Thực nghiệm sư phạm iv Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Kết quả đo tiêu cự thấu kính hội tụ ......................................................... 39 Bảng 2.2: Kết quả TN đo tiêu cự thấu kính phân kì ................................................. 43 Bảng 3.1: Phân bố tần số điểm kiểm tra ................................................................ 70 Bảng 3.2: Xếp loại điểm kiểm tra .......................................................................... 70 Bảng 3.3: Bảng phân phối tần suất ........................................................................ 71 Bảng 3.4: Bảng phân phối tần suất lũy tích ........................................................... 72 v Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC HÌNH, ĐỒ THỊ Hình 2.1: Các bộ phận của bộ thí nghiệm............................................................. 33 Hình 2.2: Một số chân đễ bằng gỗ ........................................................................ 35 Hình 2.3: Một số vít hãm ...................................................................................... 35 Hình 2.4: Vật ......................................................................................................... 35 Hình 2.5: Tấm nhựa làm màn hứng ảnh ............................................................... 36 Hình 2.6: HS chế tạo khung bằng nhôm ............................................................... 36 Hình 2.7: HS chế tạo các dụng cụ TN .................................................................. 37 Hình 2.8: HS tiến hành lắp ráp TN ....................................................................... 37 Hình 2.9: Sơ đồ bố trí thí nghiệm đo tiêu cự của thấu kính hội tụ ....................... 38 Hình 2.10: Các bộ phận của bộ thí nghiệm thấu kính phân kì................................ 41 Hình 2.11: Sơ đồ bố trí thí nghiệm đo tiêu cự của thấu kính phân kì ..................... 42 Hình 2.12. Thí nghiệm về thấu kính hội tụ ............................................................. 55 Đồ thị 3.1: Xếp loại điểm kiểm tra ......................................................................... 71 Đồ thị 3.2: Phân phối tần suất điểm kiểm tra .......................................................... 72 Đồ thị 3.3: Phân phối tần suất lũy tích điểm kiểm tra............................................. 72 vi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thế kỷ XXI mở ra cho thế giới cơ hội toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế. Điều đó đặt Việt Nam đứng trước cơ hội lớn nhằm tăng cường hợp tác quốc tề, đồng thời tạo động lực thúc đẩy nhanh quá trình hội nhập và phát triển đất nước. Để giải quyết được vấn đề đó đòi hỏi mỗi người lao động trong xã hội phải biết cách vận dụng tích cực và linh hoạt tri thức nhân loại vào thực tiễn cuộc sống nhằm đáp ứng được nhu cầu cạnh tranh ngày càng cao của xã hội hiện đại. Đứng trước đòi hỏi của xã hội, nhiệm vụ quan trọng đặt ra cho ngành Giáo dục - Đào tạo nước ta là làm thế nào đào tạo và cung ứng cho xã hội những con người có đủ phẩm chất, tài năng để xây dựng và phát triển đất nước, đây là nhân tố đóng vai trò quyết định đối với sự phát triển mỗi đất nước. Đó cũng chính là lí do ngành Giáo dục - Đào tạo nước ta đã đặt ra mục tiêu: “Ưu tiên nâng cao chất lượng đào tạo nhân lực, đặc biệt chú trọng nhân lực khoa học - công nghệ trình độ cao, cán bộ quản lý, kinh doanh giỏi và công nhân kỹ thuật lành nghề trực tiếp góp phần nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế; đẩy nhanh tiến độ thực hiện phổ cập trung học cơ sở”. [2] Luật giáo dục 2005 đã quy định về mục tiêu, nội dung, phương pháp, chương trình giáo dục cấp THPT. Trong đó có quy định: “Giáo dục trung học phổ thông phải củng cố, phát triển những nội dung đã học ở trung học cơ sở, hoàn thành nội dung giáo dục phổ thông; ngoài nội dung chủ yếu nhằm đảm bảo chuẩn kiến thức phổ thông, cơ bản, toàn diện và hướng nghiệp cho mọi HS còn có nội dung nâng cao một số môn học để phát triển năng lực, đáp ứng nguyện vọng của HS”.[30] Như vậy, quá trình dạy học phải hướng đến việc đáp ứng nhu cầu đa dạng của người học, với những khác biệt về năng lực, sở thích, nguyện vọng và các điều kiện học tập. Hiện nay, ở cấp THPT đang thực hiện nguyên tắc dạy học phân hoá, thực hiện bằng cách phân ban kết hợp với dạy học ngoại khóa để đáp ứng những nhu cầu đó cũng như tạo điều kiện thuận lợi cho chương trình giáo dục của nhà trường được thực hiện một cách linh hoạt, gắn bó với thực tiễn địa phương, phục vụ yêu cầu đào tạo nguồn nhân lực tham gia phát triển kinh tế - xã hội. Hoa ̣t đô ̣ng ngoa ̣i khóa là mô ̣t hình thức tổ chức da ̣y ho ̣c mà hoa ̣t đô ̣ng của HS được tiế n hành ngoài giờ lên lớp chính thức, nhằ m hỗ trơ ̣ cho dạy học nô ̣i khóa. 1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Với điều kiện mở về thời gian, không gian, địa điểm, phương tiện... HĐNK có tác dụng bổ trợ rất hiệu quả cho dạy học nội khóa, giúp HS củng cố, đào sâu, mở rộng các kiến thức đã học ở nội khoá, kích thích sự hứng thú, phát huy tính tích cực, sáng tạo, góp phầ n hoàn thiê ̣n, phát triể n nhân cách và bồ i dưỡng năng khiế u cho ho ̣c HS. Đây là những điều mà nội khoá làm chưa tốt do điều kiện thời gian, phương tiện dạy học hay do sức ép thi cử. Tuy nhiên, thực tiễn trong những năm gần đây, ở nhiề u trường phổ thông, hoạt động ngoa ̣i khóa Vâ ̣t lí nói riêng và ngoại khóa các môn ho ̣c khác nói chung chưa được coi trọng đúng mức, nếu có thì việc tiến hành còn mang tính chất bắt buộc, chưa thường xuyên, còn mang nặng tính hình thức, vì vậy kết quả thu được còn thấp, ít đươ ̣c tổ chức, lãnh đa ̣o nhà trường và GV bô ̣ môn chưa có sự quan tâm, đầ u tư đúng mức cho hoa ̣t động này. Qua quá trình dạy học chúng tôi nhận thấy kiến thức về phần Quang hình học Vật lí 11 rất thú vị và gần gũi với cuộc sống, có nhiều ứng dụng thiết thực trong đời sống và kỹ thuật. Trong dạy học về phần này, do điều kiện thời gian, phương tiện dạy học và một số khó khăn khác, HS chưa có cơ hội được thực nghiệm nhiều, do đó chưa phát huy hết được sự hứng thú, tích cực và sáng tạo trong học tập. Ngoài ra, phần này cũng có những thí nghiệm đơn giản, có thể tự chế tạo được hoặc khai thác từ những thiết bị đã có sẵn trong thực tế nhưng GV đã không tổ chức cho HS tự thiết kế và làm thí nghiệm. Do vậy, trong học nội khóa, HS không có cơ hội được rèn luyện các kĩ năng, các thao tác làm thí nghiệm, cũng như không được hình thành kiến thức một cách đúng đắn dễ dẫn đến sai lầm, hay không có sự hứng thú, tích cực trong học tập và không được rèn luyện tư duy sáng tạo. Với mong muốn góp phần vào việc nghiên cứu, nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy và học vật lí ở trường THPT chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: Tổ chức hoạt động ngoại khóa về chế tạo và sử dụng một số thí nghiệm đơn giản chương "Quang hình" Vật lý 11 trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực sáng tạo của học sinh". 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Qua quá trình tìm hiểu những thông tin khoa học có liên quan đến lĩnh vực nghiên cứu của đề tài, tác giả nhận thấy: Đã có khá nhiều luận văn nghiên cứu về vấn đề phát huy tính tích cực nhận thức cho HS trong dạy học vật lí ở trường THPT. Đặc biệt, một số luận 2 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
văn đã đề cập đến vấn đề phối hợp và sử dụng các phương pháp và PTDH theo hướng phát huy tính tích cực, sáng tạo của HS. Trong đó có: Ngô Thị Bình (2009), Nghiên cứu việc tổ chức hoạt động ngoại khoá về Tĩnh học vật rắn ở lớp 10 THPT nhằm phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của HS, Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục [6]; Trương Đức Cường (2007), Nghiên cứu xây dựng và tổ chức một số chủ đề ngoại khóa phần điện học lớp 12(THPT) nhằm góp phần giáo dục KTTH cho HS, Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục [11]; Trần Hữu Phước (2007), Nghiên cứu việc tổ chức ngoại khóa về cơ học chất lưu chuyển động nhằm phát triển tính tích cực, sáng tạo của HS THPT, Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục [28]; Phạm Hữu Tòng (2004), Dạy học vật lí ở trường phổ thông theo định hướng phát triển hoạt động tích cực tự chủ, sáng tạo và tư duy khoa học, NXB Đại học Sư phạm Hà Nội [33]; Phạm Hữu Tòng (2008), Tổ chức - định hướng hoạt động tích cực, Tài liệu dùng cho cao học k16 [34]... nhưng ở các phần khác nhau trong chương trình vật lí và chưa có đề tài nào nghiên cứu hoạt động ngoại khoá về “Quang hình” ở lớp 11 THPT vì vậy chúng tôi quyết định chọn hướng đề tài này. 3. Mục đích nghiên cứu của đề tài Tổ chức hoạt động ngoại khóa về chế tạo và sử dụng một số thí nghiệm đơn giản chương "Quang hình" Vật lý 11 trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. 4. Giả thuyết khoa học của đề tài Nếu nghiên cứu để thiết kế, chế tạo được một số thiết bị thí nghiệm về quang hình từ các vật liệu đơn giản, dễ kiếm và tổ chức được một số chủ đề hoạt động dạy học ngoại khoá vật lí về phần "quang hình học" thì có thể góp phần nâng cao tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Hệ thống các thiết bị thí nghiệm quang hình và quá trình dạy học các kiến thức về khúc xạ ánh sáng, phản xạ toàn phần và thấu kính. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài - Nghiên cứu lí luận về tính tích cực, năng lực sáng tạo. - Nghiên cứu cơ sở lí luận của việc tổ chức dạy học ngoại khoá. 3 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
- Nghiên cứu thiết kế, chế tạo một số thiết bị thí nghiệm về quang hình. - Xây dựng kế hoạch tổ chức một số hoạt động ngoại khoá về phần "Quang hình học" cho HS lớp 11 THPT. - Khảo sát thực trạng và đề xuất giải pháp việc tổ chức dạy học ngoại khoá bộ môn vật lí tại một số trường THPT thuộc địa bàn tỉnh Quảng Ninh. - Soạn thảo tiến trình dạy học ngoại khoá cho một số đơn vị kiến thức về phần "Quang hình học" trong chương trình vật lí 11. 7. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Nghiên cứu và tổ chức hoạt động ngoại khoá khi dạy một số kiến thức về phần "Quang hình học" trong chương trình vật lí 11 (THPT), nhằm phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo cho HS. 8. Phương pháp nghiên cứu của đề tài - Phương pháp nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu các tài liệu về tâm lí học, giáo dục học, lý luận dạy học vật lí, các tài liệu về tổ chức hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Nghiên cứu thực tế dạy học ngoại khoá vật lí tại một số trường THPT. - Phương pháp nghiên cứu thực nghiệm: Nghiên cứu thực nghiệm tại phòng thí nghiệm và nghiên cứu thực nghiệm sư phạm tại trường phổ thông. 9. Đóng góp của đề tài - Góp phần làm rõ hơn cơ sở lý luận của hoạt động ngoại khoá về thí nghiệm vật lí tại các trường THPT. - Thiết kế, chế tạo được các thiết bị thí nghiệm để sử dụng trong dạy học về khúc xạ ánh sáng, phản xạ toàn phần và thấu kính. - Đề xuất được một số nội dung và hình thức dạy học ngoại khoá vật lí. - Có thể làm tài liệu tham khảo cho việc tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí ở các trường phổ thông. 10. Cấu trúc của đề tài Luận văn dự kiến được trình bày gồm 5 phần: Ngoài phần mở đầu, phần kết luận chung, phần tài liệu tham khảo. Phần nội dung gồm có 3 chương: Chương1: Cơ sở lí luận về hoạt động ngoại khóa ở trường phổ thông 4 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Chương 2: Thiết kế, chế tạo một số thiết bị và sử dụng để tổ chức hoạt động dạy học ngoại khoá về "Quang hình học" Vật lí lớp 11 (THPT) nhằm phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của HS. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 5 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG 1.1. Cơ sở lí luận về hoạt động ngoại khóa ở trường THPT 1.1.1. Vị trí, vai trò của hoạt động ngoại khóa trong hệ thống các hình thức tổ chức dạy học ở trường phổ thông Hoạt động ngoại khóa là một trong ba hình thức dạy học chủ yếu ở trường phổ thông hiện nay. Hoạt động ngoại khóa nói chung và hoạt động ngoại khóa Vật lí nói riêng có vai trò vô cùng quan trọng trong việc giáo dục HS trên tất cả các mặt, cụ thể là: - Về nâng cao chất lượng kiến thức: Hoạt động ngoại khóa giúp HS củng cố, đào sâu, mở rộng những tri thức đã được học ở trên lớp, bổ sung những vấn đề chưa được đặt ra trong chương trình chính khóa, tăng cường tính thực tiễn, tính thời sự, tính xã hội cho nội dung bài học. Bên cạnh đó nó còn giúp HS vận dụng kiến thức đã học vào thực tế, tạo điều kiện để học đi đôi với hành, nối liền kiến thức trên bục giảng với thực tiễn đời sống. - Về rèn luyện kỹ năng: Hoạt động ngoại khóa rèn luyện cho HS kĩ năng phân tích, kĩ năng giải quyết vấn đề, kĩ năng thực nghiệm, kĩ năng làm việc tập thể, kĩ năng sống, tổ chức, giao tiếp, định hướng nghề nghiệp… - Về phát triển tư duy: Hoạt động ngoại khóa rèn luyện và phát triển các năng lực tư duy của HS như: Tư duy logic, tư duy trừu tượng, tư duy sáng tạo… - Về giáo dục tinh thần thái độ: + Hoạt động ngoại khóa làm cho quá trình dạy bộ môn thêm phong phú, đa dạng làm cho việc học tập của HS thêm lôi cuốn, sinh động. Vì vậy có tác dụng khơi dậy niềm say mê hứng thú học tập, thực hành, lòng ham hiểu biết yêu khoa học và phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo của HS. + Hoạt động ngoại khóa cũng góp phần giáo dục tổ chức, tính kế hoạch, tinh thần làm chủ và hợp tác trên cơ sở những hoạt động thực tế. 6 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
+ Ngoài ra hoạt động ngoại khóa còn giúp HS có thể hiểu sâu hơn về những giá trị văn hóa, truyền thống của cha ông, của quê hương, đất nước, nâng cao nhận thức về các vấn đề xã hội. Như vậy hoạt động ngoại khóa đóng một vai trò rất quan trọng trong việc bổ sung các kiến thức, kĩ năng và kinh nghiệm sống cho HS, giúp HS hoàn thiện nhân cách và phát triển toàn diện, cân đối về trí tuệ, đạo đức, thể dục, thẩm mỹ, những điều mà ở nội khóa còn yếu. 1.1.2. Các đặc điểm của hoạt động ngoại khóa Vật lí Hoạt động ngoại khóa Vật lí cũng như hoạt động ngoại khóa nói chung có những đặc điểm sau: - Việc tổ chức các hoạt động ngoại khóa phải được lập kế hoạch cụ thể về cả mục đích, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức, lịch hoạt động cụ thể và thời gian thực hiện. - Được thực hiện ngoài giờ học chính khóa. - Có thể được tổ chức dưới nhiều dạng: Tập thể cả lớp, theo nhóm năng khiếu, học tập, vui chơi, thường kì, đột xuất, nhân dịp những kỉ niệm hay lễ hội… - Nội dung của hoạt động ngoại khóa thường liên quan đến nội dung học tập trong chương trình nội khóa, phù hợp với trình độ và đặc điểm của đối tượng tham gia. - Hình thức ngoại khóa Vật lí rất đa dạng, bao gồm ngoại khóa làm bài tập, làm TN, tham gia công trình Vật lí, hội vui vật lí… nhằm giúp HS mở rộng đào sâu, làm phong phú thêm những kiến thức đã được học trong giờ nội khóa. - Cách đánh giá kết quả thông qua những biểu hiện trong quá trình tham gia hoạt động và sản phẩm của HS... - HS được giao lưu với nhau, có thể phát huy tính năng động, sáng tạo của mình mà không bị hạn chế bởi những căng thẳng như trong giờ học trên lớp. Như vậy hoạt động ngoại khóa không gò bó về thời gian, không gian cũng như trình tự nội dung như giờ học nội khóa, do đó GV có thể dễ dàng kết hợp hoạt động ngoại khóa với những phương pháp, hình thức dạy học khác. 1.1.3. Nội dung của hoạt động ngoại khóa Vật lí 7 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
Nội dung ngoại khóa vật lí ở trường phổ thông rất đa dạng nhưng có thể chia thành hai nội dung chính: Lý thuyết và thực nghiệm. Cụ thể đó là các nội dung như: - Nghiên cứu những kiến thức lý thuyết về Vật lí và kỹ thuật. - Nghiên cứu, tìm hiểu những ứng dụng của Vật lí trong đời sống, kỹ thuật. - Thiết kế, chế tạo dụng cụ và làm TN Vật lí. Theo chúng tôi nội dung của hoạt động ngoại khóa Vật lí nên gắn với những kiến thức nằm trong phạm vi chương trình nội khóa, hoạt động ngoại khóa gắn với nội khóa nhằm mục đích giúp HS củng cố, đào sâu, mở rộng kiến thức, rèn luyện các kỹ năng cơ bản, phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo. Trong phạm vi đề tài nghiên cứu, tôi tập trung nghiên cứu hoạt động ngoại khóa về thiết kế, chế tạo dụng cụ và làm TN Vật lí. Trong các giờ nội khóa mặc dù cũng có những bộ TN phục vụ cho tiết học nhưng hầu như các em chỉ quan sát GV thực hiện hoặc nếu có thực hiện thì chỉ một hoặc hai em được tiến hành, HS trong lớp chỉ được “xem TN”. Chính vì vậy ngoại khóa về thiết kế, chế tạo dụng cụ và làm TN sẽ giúp các em hiểu được bản chất của hiện tượng, HS tự tìm tòi chế tạo, tự tay thực hiện TN không những dẫn đến sự tin tưởng về các kiến thức được học mà còn phát huy được tính tích cực và khả năng sáng tạo của các em. Căn cứ vào các hướng có thể tổ chức hoạt động ngoại khóa về vật lí như trên và thực tế dạy học vật lí ở trường phổ thông hiện nay, chúng tôi lựa chọn nội dung của đề tài chủ yếu là hoạt động thực nghiệm: Thiết kế, chế tạo và sử dụng cụ TN vật lí đơn giản và chúng tôi chọn nội dung kiến thức của phần "Quang hình học" trong sách giáo khoa vật lí lớp 11. [15] 1.1.4. Các hình thức hoạt động ngoại khóa Vật lí Việc phân chia các hình thức hoạt động ngoại khóa về vật lí chỉ mang tính chất tương đối, không phân biệt được rõ ràng. Có thể phân ra các hình thức hoạt động ngoại khóa về vật lí theo lượng HS tham gia, cũng có thể theo nội dung ngoại khóa hoặc theo thời gian và địa điểm diễn ra hoạt động ngoại khóa… Sau khi nghiên cứu các tài liệu, chúng tôi nhận thấy các hình thức tổ chức hoạt động ngoại khóa về vật lí thông thường nhất là: Hoạt động ngoại khóa mang tính chất cá nhân, hoạt động ngoại khóa theo các nhóm và hoạt động ngoại khóa có tính quần chúng rộng rãi. Cụ thể: 8 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
- Tổ chức các hoạt động ngoại khóa ở lớp và ở nhà (HS đọc sách báo về vật lí và kĩ thuật; tổ chức các buổi báo cáo và dạ hội về các vấn đề vật lí - kĩ thuật; HS ra báo tường hoặc tập san về vật lí - kĩ thuật; HS biểu diễn TN hoặc giới thiệu sản phẩm là TN vật lí chế tạo được…). - HS tổ chức triển lãm giới thiệu những thành tích hoạt động ngoại khóa về vật lí. - Tổ chức cho HS thăm quan ngoại khóa về vật lí, kĩ thuật. - Tổ chức, hướng dẫn HS thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ TN vật lí hoặc máy móc đơn giản. - Tổ chức ôn luyện cho HS tham dự thi HS giỏi hoặc các cuộc thi khác dành cho môn vật lí ở trường phổ thông. Với các hình thức tổ chức ngoại khóa về vật lí như trên, HS có thể tham gia vào các hoạt động với tư cách cá nhân, nhóm hoặc tập thể. * Hoạt động ngoại khóa theo nhóm Dựa trên tính chất đặc thù của bộ môn vật lí: Các kiến thức vật lí không khó nhưng biểu hiện khá phức tạp trong thực tế và các kiến thức được xây dựng chủ yếu bằng con đường thực nghiệm. Cho nên tổ chức ngoại khóa về vật lí nên lựa chọn nhiều nội dung liên quan đến việc sử dụng TN. Để hoạt động ngoại khóa về vật lí có liên quan nhiều đến TN thành công được thì hình thức tổ chức hoạt động ngoại khóa theo nhóm là ưu việt nhất. Hình thức này vừa đảm bảo cho quá trình thiết kế, chế tạo và tiến hành TN diễn ra nhanh, có chất lượng vừa tạo điều kiện cho HS tự học hỏi lẫn nhau và rèn luyện kĩ năng làm việc theo nhóm. - Các nguyên tắc đảm bảo tổ chức tốt nhóm ngoại khóa vật lí: + Khi tổ chức nhóm ngoại khóa trước hết phải dựa trên tinh thần tự nguyện, hứng thú của HS, HS phải được lựa chọn lĩnh vực kiến thức yêu thích để thiết kế, chế tạo TN. Điều này tạo cho HS tinh thần làm việc thoải mải, từ đó họ thấy yêu thích công việc, nỗ lực hoàn thành công việc và phát triển được tài năng. + Để nhóm ngoại khóa có thể tồn tại và hoạt động có hiệu quả thì nhất thiết phải phát hiện và xây dựng được hạt nhân của nhóm. Hạt nhân của nhóm thường là nhóm trưởng. HS được chọn là hạt nhân của nhóm phải thích thú và có sự nhiệt tình cao với đề tài mà nhóm theo đuổi, đồng thời cũng phải có khả năng đoàn kết các thành viên trong nhóm học tập và lực học thuộc hạng khá vững vàng, tuy nhiên nhóm trưởng 9 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn