Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Vận dụng một số kĩ thuật đánh giá trên lớp học xây dựng bộ công cụ đánh giá trong dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường”, Vật lí 11 Trung học phổ thông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:107

Thêm vào BST

Báo xấu

11
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài này được thực hiện nhằm nghiên cứu các kĩ thuật ĐG trên lớp học, lựa chọn và vận dụng vào xây dựng bộ công cụ ĐG nhằm ĐG năng lực của HS trong quá trình dạy học chương "Dòng điện trong các môi trường", Vật lí lớp 11. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Vận dụng một số kĩ thuật đánh giá trên lớp học xây dựng bộ công cụ đánh giá trong dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường”, Vật lí 11 Trung học phổ thông

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ HỒNG HẢI VẬN DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT ĐÁNH GIÁ TRÊN LỚP HỌC XÂY DỰNG BỘ CÔNG CỤ ĐÁNH GIÁ TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “DÒNG ĐIỆN TRONG CÁC MÔI TRƯỜNG”, VẬT LÍ 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ HỒNG HẢI VẬN DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT ĐÁNH GIÁ TRÊN LỚP HỌC XÂY DỰNG BỘ CÔNG CỤ ĐÁNH GIÁ TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG “DÒNG ĐIỆN TRONG CÁC MÔI TRƯỜNG”, VẬT LÍ 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ mônVật lí Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Thị Thu Hiền THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa có ai công bố trong một công trình nào khác. Thái nguyên, tháng 5 năm 2016 Tác giả Nguyễn Thị Hồng Hải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – iĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ, Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn tới Ban chủ nhiệm cùng các thầy cô khoa Vật lí, phòng Đào tạo Sau đại học, trường Đại học sư phạm Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tác giả trong quá trình học tập, thực hiện và hoàn thành luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong chuyên ngành Lý luận và Phương pháp giảng dạy bộ môn Vật lí, trường Đại học sư phạm Thái Nguyên, đã nhiệt tình giảng dạy và giúp đỡ tác giả trong quá trình thực hiện luận văn. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc về sự hướng dẫn tận tình chu đáo của TS. Lê Thị Thu Hiền trong suốt thời gian nghiên cứu và thực hiện luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, quý Thầy, Cô giáo tổ Vật lí, trường THPT Lý Nhân Tông, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh đã nhiệt tình giúp đỡ, trao đổi và tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong quá trình nghiên cứu và thực nghiệm đề tài. Cuối cùng, tác giả muốn bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình, người thân, bạn bè đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả trong quá trình học tập và thực hiện đề tài. Dù đã rất cố gắng nhưng luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót, tác giả mong nhận được sự góp ý của quý thầy, cô giáo và các bạn. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2016 Tác giả Nguyễn Thị Hồng Hải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – iiĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii MỤC LỤC............................................................................................................iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ..................................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG ..................................................................................... v DANH MỤC BIỂU ĐỒ ........................................................................................ vi MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 3 3. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 3 4. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................... 3 5. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 3 6. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 3 7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 4 8. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 4 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG CÁC KĨ THUẬT ĐÁNH GIÁ TRÊN LỚP HỌC XÂY DỰNG BỘ CÔNG CỤ ĐÁNH GIÁ TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC VẬT LÍ ..................................... 5 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu....................................................................... 5 1.1.1. Một số nghiên cứu trên thế giới................................................................. 5 1.1.2. Một số nghiên cứu ở Việt Nam ................................................................. 6 1.2. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh .......................................... 7 1.2.1. Một số khái niệm cơ bản ........................................................................... 7 1.2.2. Mối quan hệ giữa kiểm tra đánh giá với các yếu tố của quá trình dạy học ..... 8 1.2.3. Chức năng của kiểm tra đánh giá .............................................................. 9 1.3. Đánh giá quá trình học tập của học sinh..................................................... 10 1.3.1. Khái niệm về đánh giá quá trình học tập của học sinh ............................ 10 1.3.2. Các phương pháp đánh giá quá trình ....................................................... 11 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – iiiĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
1.3.3. Các hình thức đánh giá quá trình ............................................................. 12 1.3.4. Vai trò của đánh giá quá trình trong dạy học .......................................... 17 1.4. Kĩ thuật đánh giá trên lớp học trong dạy học Vật lí ...................................... 19 1.4.1. Kĩ thuật đánh giá mức độ nhận thức .......................................................... 19 1.4.2. Nhóm kĩ thuật đánh giá năng lực vận dụng............................................. 26 1.4.3. Nguyên tắc lựa chọn một số kĩ thuật đánh giá trên lớp học trong đánh giá quá trình dạy học Vật lí ..................................................................... 29 1.5. Thực trạng việc vận dụng các kĩ thuật đánh giá trên lớp học trong dạy học môn Vật lí ở Trường THPT hiện nay ............................................... 30 1.5.1. Mục đích, đối tương, thời gian, địa điểm và nội dung điều tra ............... 30 1.5.2. Kết quả điều tra thực trạng kiểm tra, đánh giá kết quả học tập môn Vật lí của học sinh trung học phổ thông ........................................................ 31 1.6. Kết luận chương 1....................................................................................... 34 Chương 2: VẬN DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT ĐÁNH GIÁ TRÊN LỚP HỌC TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG "DÒNG ĐIỆN TRONG CÁC MÔI TRƯỜNG", VẬT LÍ 11 ..................................................................................... 35 2.1. Tổng quan nội dung kiến thức chương "Dòng điện trong các môi trường"- Vật lí 11 ...................................................................................... 35 2.1.1. Mục tiêu dạy học chương "Dòng điện trong các môi trường" ................ 35 2.1.2. Một số khó khăn trong quá trình dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” ............................................................................................... 38 2.2. Xây dựng bộ công cụ đánh giá trên lớp học trong quá trình dạy học chương “Dòng điện trong các môi trường” ............................................... 38 2.2.1. Bộ công cụ đánh giá mức độ nhận thức .................................................. 38 2.2.2. Bộ công cụ đánh giá năng lực vận dụng của học sinh trong dạy học chương "Dòng điện trong các môi trường" ............................................... 51 2.2.3. Bộ công cụ tự đánh giá và phản hồi về quá trình dạy học ...................... 55 2.3. Thiết kế một số tiến trình dạy học chương “ Dòng điện trong các môi trường” có sử dụng bộ công cụ đánh giá trên lớp học .............................. 56 2.3.1. Tiến trình dạy học bài 14: Dòng điện trong chất điện phân .................... 56 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ivĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
2.3.2. Tiến trình dạy học bài 16:Dòng điện trong chất bán dẫn ........................ 64 2.4. Kết luận chương 2....................................................................................... 70 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................... 72 3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................ 72 3.2. Đối tượng, thời gian và địa điểm thực nghiệm sư phạm. ........................... 72 3.2.1. Đối tượng của thực nghiệm sư phạm ...................................................... 72 3.2.2. Thời gian và địa điểm thực nghiệm sư phạm .......................................... 72 3.3. Phương pháp thực nghiệm .......................................................................... 72 3.3.1. Phương pháp điều tra ............................................................................... 72 3.3.2. Phương pháp quan sát .............................................................................. 72 3.3.3. Phương pháp thống kê toán học .............................................................. 72 3.3.4. Phương pháp nghiên cứu trường hợp(case - study) ................................ 73 3.3.5. Xây dựng phương thức và tiêu chí đánh giá ........................................... 73 3.4. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 74 3.4.1. Tài liệu thực nghiệm sư phạm. ................................................................ 74 3.4.2. Nội dung thực nghiệm sư phạm .............................................................. 74 3.4.3. Chọn mẫu thực nghiệm............................................................................ 75 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm .................................................................... 76 3.5.1. Phân tích định tính ................................................................................... 76 3.5.2. Phân tích định lượng ................................................................................ 77 3.5.3. Quan sát, đánh giá năng lực GQVĐ của một nhóm học sinh để kiểm nghiệm tính khả thi của đề tài (Case- study) ........................................... 80 3.5.4. Kết quả thăm dò giáo viên về tính khả thi của bộ công cụ đánh giá trên lớp học và giáo án đã biên soạn trong quá trình thực nghiệm sư phạm ............. 85 3.6. Kết luận chương 3....................................................................................... 86 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 86 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 87 PHỤ LỤC ............................................................................................................... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – vĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ ĐC Đối chứng ĐG Đánh giá DH Dạy học ĐH Đại học GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo GV Giáo viên HĐDH Hoạt động dạy học HS Học sinh KQHT Kết quả học tập KT Kiểm tra KTĐG Kiểm tra, đánh giá NL Năng lực PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông TL Tự luận TN Thực nghiệm TNSP Thực nghiệm sư phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ivĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Kết quả học tập của HS nhóm TN, ĐC trước khi TNSP .................. 75 Bảng 3.2: Phân bố điểm của nhóm TN và nhóm ĐC sau khi TNSP................. 78 Bảng 3.3. Bảng phân phối tần suất luỹ tích hội tụ lùi của lớp TN và lớp ĐC sau khi TNSP ..................................................................................... 78 Bảng 3.4: Danh sách HS trong quá trình nghiên cứu trường hợp ..................... 81 Bảng 3.5: Kết quả học tập của một số HS được theo dõi sau quá trình TNSP ....... 83 Bảng 3.6: Kết quả khảo sát ý kiến của GV về giáo án thực nghiệm và bộ công cụ ĐG đã xây dựng ................................................................... 85 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – vĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1: Đa giác đồ về chất lượng học tập của nhóm TN và ĐC trước khi TNSP .............................................................................. 76 Biểu đồ 3.2: Đường tần suất luỹ tích hội tụ lùi của lớp TN và lớp ĐC sau khi TNSP ............................................................................... 78 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – viĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Định hướng đổi mới giáo dục hiện nay là đổi mới toàn diện nhằm hướng tới một nền giáo dục tiến bộ, hiện đại, phù hợp với bốn trụ cột của giáo dục thế kỉ XXI là: Học để biết (Learning to know), Học để làm việc (Learning to do), Học để cùng chung sống (Learning to live together), Học để tự khẳng định mình (Learning to be). Để thực hiện được đổi mới giáo dục toàn diện cần phải đổi mới đồng bộ từ nội dung chương trình, phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá. Trong đó, ĐG kết quả học tập của HS ở các môn học thực chất là ĐG kết quả quá trình DH dựa trên cơ sở ĐG thường xuyên, liên tục ở tất cả các hình thức dạy học, với nhiều cách đánh giá khác nhau. ĐG có thể coi là giai đoạn kết thúc của quá trình DH, phản ánh chất lượng đào tạo nhưng cũng là đòn bẩy để thúc đẩy quá trình DH, kết quả ĐG giúp cho GV có cơ sở để phân loại HS, nắm bắt được NL của cá nhân HS từ đó điều chỉnh PPDH của mình cho phù hợp với đối tượng HS. Mục tiêu đổi mới giáo dục hiện này là DH theo định hướng phát triển NL của HS, do vậy rất cần thiết phải xây dựng bộ công cụ và lựa chọn phương pháp, kĩ thuật đánh giá phù hợp nhằm ĐG đúng NL của người học từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học của thầy và phương pháp học tập của trò. Nghị quyết kì họp thứ 8, Quốc hội khoá XI về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục Việt Nam đã nêu: "Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội"[8]. Nghị quyết số 44/NQ-CP ngày 09/6/2014 Ban hành chương trình hành động của chính phủ thực hiện Nghị quyết số 29NQ/TW ngày 04/11/2013 Hội nghị lần thứ 8, BCH TW Đảng khóa XI về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục 1
và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa đã chỉ thị: "Đổi mới hình thức, phương pháp thi, kiểm tra và ĐG kết quả giáo dục theo định hướng ĐG NL người học; kết hợp ĐG cả quá trình với ĐG cuối kì học, cuối năm học theo mô hình của các nước có nền giáo dục phát triển"[6]. Bộ Giáo và Đào tạo đã ban hành công văn số 4509/BGDĐT-GDTrH ngày 03/9/2015 về hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ giáo dục trung học, năm học 2015 - 2016 đã chỉ đạo rõ về công tác KTĐG: "Chú trọng đánh giá thường xuyên đối với tất cả học sinh: đánh giá qua các hoạt động trên lớp; đánh giá qua hồ sơ học tập, vở học tập; đánh giá qua việc học sinh báo cáo kết quả thực hiện một dự án học tập, nghiên cứu khoa học, kĩ thuật, báo cáo kết quả thực hành, thí nghiệm; đánh giá qua bài thuyết trình (bài viết, bài trình chiếu, video clip,…) về kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập. Giáo viên có thể sử dụng các hình thức đánh giá nói trên thay cho các bài kiểm tra hiện hành. Kết hợp đánh giá trong quá trình dạy học, giáo dục và đánh giá tổng kết cuối kỳ, cuối năm học; đánh giá của giáo viên với tự đánh giá và nhận xét, góp ý lẫn nhau của học sinh, đánh giá của cha mẹ học sinh và cộng đồng. Khi chấm bài kiểm tra phải có phần nhận xét, hướng dẫn, sửa sai, động viên sự cố gắng, tiến bộ của học sinh" [1]. Vật lí là bộ môn Khoa học thực nghiệm; kiến thức Vật lí được các nhà khoa học đúc kết từ thực tiễn và có rất nhiều ứng dụng trong đời sống khoa học, kĩ thuật. Nếu vận dụng được các kĩ thuật đánh giá trong lớp học để ĐG năng lực của HS giúp GV phát hiện được NL của HS và phân hóa học sinh trong tổ chức dạy học cho HS sẽ mang lại hiệu quả cao trong dạy học. "Điện học" là một trong những kiến thức nền tảng của Vật lí. Trong đó, chương “ Dòng điện trong các môi trường” là một trong những chủ đề quan trọng trong phần Điện học. Việc áp dụng các kĩ thuật ĐG trên lớp học vào dạy học chương ‘‘ Dòng điện trong các môi trường” góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Vật lí THPT. 2
Từ những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: "Vận dụng một số kĩ thuật đánh giá trên lớp học xây dựng bộ công cụ đánh giá trong dạy học chương "Dòng điện trong các môi trường” Vật lí 11 Trung học phổ thông. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu các kĩ thuật ĐG trên lớp học, lựa chọn và vận dụng vào xây dựng bộ công cụ ĐG nhằm ĐG năng lực của HS trong quá trình dạy học chương ‘‘Dòng điện trong các môi trường’’, Vật lí lớp 11. 3. Giả thuyết khoa học Nếu vận dụng một số kĩ thuật KTĐG trên lớp học để xây dựng bộ công cụ ĐG kết quả học tập của HS trong quá trình dạy học sẽ ĐG được năng lực của HS đồng thời giúp GV trong quá trình dạy học chương "Dòng điện trong các môi trường" nâng cao chất lượng dạy học Vật lí 11, THPT. 4. Đối tượng nghiên cứu Một số kĩ thuật đánh giá trên lớp học được sử dụng trong quá trình DH Vật lí hiện nay. 5. Phạm vi nghiên cứu KTĐG quá trình học tập của HS chương ‘‘Dòng điện trong các môi trường”, Vật lí 11. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về KTĐG KQHT của HS và cơ sở lí luận về các kĩ thuật ĐG trên lớp học trong dạy học Vật lí. - Nghiên cứu nội dung chương “ Dòng điện trong các môi trường” trên cơ sở đó xác định mục tiêu mà HS cần đạt. - Điều tra thực trạng hoạt động KTĐG KQHT môn Vật lí của HS ở trường THPT hiện nay để phân tích những kết quả đạt được, những tồn tại hạn chế và tìm hiểu nguyên nhân của những tồn tại đó làm cơ sở thực tiễn cho đề tài. - Xây dựng hệ thống câu hỏi, bài kiểm tra để đánh giá kết quả học tập của học sinh trong quá trình dạy học chương "Dòng điện trong các môi trường". 3
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm định giả thuyết khoa học và đánh giá tính khả thi của đề tài nghiên cứu. 7. Phương pháp nghiên cứu - Nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu và xử lí thông tin từ sách, báo, tạp chí về các vấn đề liên quan đến đề tài, đặc biệt là vấn đề KTĐG KQHT của HS, các kĩ thuật ĐG trên lớp học trong quá trình DH Vật lí, đồng thời nghiên cứu nội dung chương “ Dòng điện trong các môi trường” Vật lí 11. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Điều tra cơ bản về thực trạng KTĐG KQHT và ĐG trong quá trình DH môn Vật lí của HS THPT thông qua phỏng vấn và phân tích các phiếu điều tra. - Thực nghiệm sư phạm: để đánh giá tính giá trị, độ tin cậy của bộ công cụ trong KTĐG kết quả học tập, phân tích mức độ đạt được mục tiêu của quá trình dạy học. - Thống kê toán học: để xử lý, thống kê, đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm. 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc vận dụng các kĩ thuật đánh giá trên lớp học trong quá trình dạy học Vật lí Chương 2: Vận dụng một số kỹ thuật đánh giá trên lớp học trong dạy học chương "Dòng điện trong các môi trường", Vật lí lớp 11. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 4
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG CÁC KĨ THUẬT ĐÁNH GIÁ TRÊN LỚP HỌC XÂY DỰNG BỘ CÔNG CỤ ĐÁNH GIÁ TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC VẬT LÍ 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Một số nghiên cứu trên thế giới Từ lâu, phương pháp đo lường trắc nghiệm đã được sử dụng trong việc kiểm tra, đánh giá kết quả học tập hoặc thi tuyển vào các ngành nghề cụ thể. Phương pháp đo lường này được bắt đầu nghiên cứu ở châu Âu trong lĩnh vực động vật học đầu thế kỉ XIX. Vào thế kỉ XVII - XVIII, phương pháp đánh giá bằng trắc nghiệm lần đầu tiên được áp dụng ở khoa Vật lí - Tâm lí của trường đại học LEIPZIG (Đức). Cuối thế kỉ XX, cùng với những ứng dụng rộng rãi của công nghệ thông tin, người ta kết hợp cài đặt các chương trình, xử lí kết quả trên diện rộng, nhờ đó phương pháp sử dụng TNKQ đã được coi là phương pháp khoa học và hiện đại trong kiểm tra, đánh giá. Trắc nghiệm khách quan hiện nay rất phổ biến trong các trường học ở các nước châu Âu và châu Mĩ. Ngày nay, tại nhiều nước trên thế giới (Anh, Pháp, Úc, Bỉ, Hà Lan, Nhật), phương pháp trắc nghiệm đã trải qua hàng loạt các thử nghiệm trên nhiều lĩnh vực, nhiều đối tượng và đã trở thành công cụ kiểm tra, đánh giá chủ yếu trong các trường học, thậm chí trong các chương trình đào tạo từ xa. Những năm qua, lĩnh vực nghiên cứu về đánh giá và đo lường trên thế giới đạt nhiều thành tựu đáng ghi nhâ ̣n. Có thể nói, hầ u hế t các tác giả tiêu biể u như Becbi, Ran Taylơ, Philíp, R. F. Mager…đã tâ ̣p trung nghiên cứu và làm sáng tỏ định nghĩa, chức năng, vai trò của KT, ĐG đối với việc phát triể n tri thức, năng lực, đặc biệt là tính tić h cực, tự giác của học sinh, giúp các em tự tin hơn trong ho ̣c tâ ̣p và tự đánh giá kết quả ho ̣c tâ ̣p của mình. 5
1.1.2. Một số nghiên cứu ở Việt Nam Ở Việt Nam, đã có một số nghiên cứu trong lĩnh vực KTĐG như Dương Thiệu Tống với “Trắc nghiệm và đo lường thành quả học tập"[28], đã vận dụng phương pháp KT bằng TNKQ để ĐG kết quả học tập của HS. Ngoài ra, TNKQ được nhiều tác giả nghiên cứu sử dụng trong kiểm tra, đánh giá như Trần Bá Hoành với “Đánh giá trong giáo dục"[11]; Lê Đức Ngọc với “Vắn tắt về đo lường và đánh giá thành quả học tập trong giáo dục đại học"[20]; Lâm Quang Thiệp với " Đo lường và đánh giá hoạt động học tập trong nhà trường "[26]. Nguyễn Công Khanh[13, 14, 15]... Dẫu có nhiều công trình nghiên cứu quy trình xây dựng và sử dụng câu hỏi trắc nghiệm để tăng hiệu quả dạy học ở các môn học. Một số nghiên cứu được tiến hành theo hướng xây dựng câu hỏi và sử dụng cho việc kiểm tra như luận án tiến sĩ của Trần Thị Tuyết Oanh về “ Xây dựng, sử dụng TNKQ và câu hỏi tự luận ngắn trong kiểm tra, đánh giá kết quả học tập môn giáo dục học” (2000) [21]. Năm 2005, luận án tiến sĩ của Vũ Đình Luận nghiên cứu về “Xây dựng và sử dụng câu hỏi TNKQ dạng MCQ để năng cao chất lượng dạy học di truyền ở trường cao đẳng sư phạm”. Vấn đề công nghệ thông tin ứng dụng trong ĐG kết quả học tập của HS đang là vấn đề mà nhiều nhà khoa học quan tâm, luận án Tiến sĩ của Lê Thị Thu Hiền về "Đổi mới hoạt động kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh dự bị đại học với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin"[10] đã chỉ rõ cần có các công cụ, phương tiện hiện đại hỗ trợ thì kết quả hoạt động ĐG kết quả học tập sẽ tốt hơn. Chương trình giáo dục phổ thông sau 2015 sẽ được xây dựng theo định hướng phát triển NL người học, do đó cách ĐG kết quả giáo dục phù hợp với định hướng xây dựng chương trình phải là ĐG năng lực người học. Nhưng đến nay dạy học Vật lí theo định hướng tiếp cận NL nói chung và ĐG kết quả học tập môn vật lí theo định hướng tiếp cận NL nói riêng, mới chỉ có những nghiên cứu ban đầu thể hiện qua một số bài viết; một số tài liệu tập huấn, một số luận văn thạc sĩ như Kỉ 6
yếu Hội thảo quốc gia năm 2012 về "Hệ thống NL chung cốt lõi của HS trong chương trình giáo dục phổ thông của Việt Nam" của Bộ Giáo dục &Đào tạo; hay Kỉ yếu Hội thảo quốc gia năm 2012 về "Mục tiêu và chuẩn trong chương trình giáo dục phổ thông của Việt Nam" của Bộ Giáo dục &Đào tạo[2,3]; Vấn đề này cũng được tác giả Nguyễn Công Khanh, Đào Thị Oanh, Lê Mỹ Dung trong "Tài liệu giáo dục phổ thông trong giáo dục", Tài liệu tập huấn năm 2014. Cũng đã có một số luận văn thạc sĩ nghiên cứu vận dụng kĩ thuật đánh giá trên lớp học như luận văn thạc sĩ của Trần Thị Ngân về "Vận dụng một số kĩ thuật đánh giá trên lớp học trong quá trình dạy học chương "Dao động cơ học" - Vật lí 12 nâng cao" (2015) tại Đại học Sư phạm, Đại học Thái Nguyên[19]; luận văn thạc sĩ của Lường Thị Tìm về "Vận dụng một số kĩ thuật đánh giá trên lớp học trong quá trình dạy học chương "Các định luật bảo toàn" - Vật lí 10 nâng cao" (2015) tại Đại học Vinh [23]; luận văn thạc sĩ của Lê Đình Dẫn về "Vận dụng một số kĩ thuật đánh giá trên lớp học trong quá trình dạy học chương "Mắt và các dụng cụ quang" - Vật lí 11THPT" (2015) tại Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Nhưng tính đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu về vận dụng một số kĩ thuật đánh giá trên lớp học trong dạy học chương "Dòng điện trong các môi trường". 1.2. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh 1.2.1. Một số khái niệm cơ bản 1.2.1.1. Kiểm tra Theo từ điển Tiếng Việt: Kiểm tra là xem xét tình hình thực tế để đánh giá, nhận xét [22]. Xavier Roeers cho rằng: Kiểm tra là một quá trình trong đó các tiêu chí định ra từ trước, trong đó chúng ta kiểm tra sự phù hợp của sản phẩm với các tiêu chí đã định, không quan tâm đến quyết định cần đề ra. Theo Trần Bá Hoành, việc kiểm tra cung cấp những dữ kiện, những thông tin làm cơ sở cho việc đánh giá [11]. 7
Theo Giải thích thuật ngữ Tâm lý - giáo dục học: Kiểm tra theo nghĩa thông thường là hành động xem xét lại xem một người hay vật có thực hiện được trong những điều kiện xác định. 1.2.1.2. Đánh giá Có nhiều quan niệm khác nhau về đánh giá nhưng có thể hiểu đánh giá trong giáo dục (assessment) là quá trình thu thập và giải thích một cách hệ thống, kịp thời các thông tin liên quan đến giáo dục căn cứ vào mục tiêu giáo dục để làm cơ sở cho những chủ trương, biện pháp và hành động giáo dục trong giai đoạn tiếp theo. Như vậy, nếu đi sâu vào khái niệm thì đặc trưng của đánh giá là một quy trình thể hiện ở ba công đoạn, bao gồm (i) thu thập thông tin; (ii) phân tích, xử lý thông tin; (iii) đưa ra quyết định. Trong ba công đoạn này, thì việc thu thập thông tin cần phải được tiến hành một cách hệ thống và đúng phương pháp. Việc phân tích, xử lý thông tin cần tiến hành một cách khoa học, đúng kỹ thuật để làm cơ sở cho các giải thích kết quả và đưa ra các kết luận đúng đắn. Bên cạnh đó, khi đưa ra các quyết định về giáo dục thì phải gắn chặt với mục tiêu giáo dục đã đề ra, đồng thời cần xác định các hoạt động cụ thể nhằm cải thiện thực trạng đang có để nâng cao hơn nữa chất lượng giáo dục. 1.2.2. Mối quan hệ giữa kiểm tra đánh giá với các yếu tố của quá trình dạy học - KTĐG là một bộ phận, một khâu quan trọng trong quá trình dạy học. Kiểm tra đánh giá không chỉ xác định mức độ đạt được các mục tiêu của dạy học, mà còn tác động trở lại quá trình dạy học. - KT, ĐG có mố i quan hê ̣ tương tác, phản hồ i với các yế u tố khác của QTDH:Trong cấu trúc của QTDH, các yế u tố : mu ̣c tiêu, nô ̣i dung, phương pháp, phương tiê ̣n, KT, ĐG kế t quả đươ ̣c thực hiê ̣n và trở nên linh hoa ̣t thông qua hoa ̣t đô ̣ng da ̣y - ho ̣c của thầ y - trò dưới tác đô ̣ng của môi trường giáo du ̣c nhà trường, môi trường kinh tế - xã hô ̣i và môi trường này ảnh hưởng rấ t sâu sắ c đế n kế t quả của QTDH. Dưới sự hướng dẫn của thầ y và sự chủ đô ̣ng tiế p nhâ ̣n tri thức của trò, KT, ĐG xác nhận kết quả học tập của học sinh đạt được đến đâu, thầy dạy 8
như thế nào để có biện pháp điều chỉnh phương pháp, nô ̣i dung, môi trường dạy học cho phù hợp. KTĐG có liên hệ mật thiết với quá trình dạy học, có thể coi KTĐG là giai đoạn cuối cùng của quá trình dạy học nếu tiếp cận quá trình đào tạo là chu trình khép kín; cũng có thể coi KTĐG là thước đo quá trình dạy học hay là đòn bẩy để thúc đẩy quá trình dạy học. 1.2.3. Chức năng của kiểm tra đánh giá Việc đánh giá có ba chức năng: - Chức năng sư phạm: làm sáng tỏ thực trạng, định hướng điều chỉnh hoạt động học và dạy. - Chức năng xã hội: công khai hóa kết quả học tập của mỗi học sinh trong tập thể lớp, trường, báo cáo kết quả học tập, giảng dạy trước phụ huynh học sinh, trước các cấp quản lý giáo dục. - Chức năng khoa học: nhận định chính xác về một mặt nào đó trong thực trạng dạy và học, về hiệu quả thực nghiệm một sáng kiến cải tiến nào đó trong dạy học. -Chức năng kiểm tra là chức năng cơ bản và đặc trưng, thể hiện ở chỗ phát hiện tình trạng kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, thái độ của học sinh để từ đó, xác định mức độ đạt được và khả năng tiếp tục học tập vươn lên của đối tượng. Mặt khác, nó còn thể hiện ở việc cung cấp phương tiện kiểm tra hiệu quả của các phương pháp, cách thức dạy học của giáo viên. - Chức năng dạy học của kiểm tra, đánh giá thể hiện ở tác dụng có ích cho bản thân học sinh được kiểm tra và cả lớp trong học tập cũng như cho giáo viên trong việc thực hiện nhiệm vụ giảng dạy. Trong quá trình kiểm tra, học sinh được nghe lời giải thích bổ sung của giáo viên về nội dung kiểm tra mà học sinh chưa nắm vững. -Chức năng giáo dục: Nhờ có kiểm tra, đánh giá, học sinh học tập và lĩnh hội được tri thức và kĩ năng một cách hệ thống hơn, sinh hoạt có nề nếp, kỉ luật 9
rèn luyện ý chí tốt hơn. Kết quả kiểm tra, đánh giá giúp học sinh hiểu rõ bản thân mình, năng lực và hiểu biết của mình, hình thành thái độ đúng mức, củng cố niềm tin trong học tập tiếp theo. Sự phân tích một cách thỏa đáng của giáo viên về kết quả đánh giá sẽ giáo lòng khiêm tốn, tự trọng, khích lệ tinh thần vươn lên, ý thức trách nhiệm của mỗi người đối với bạn bè và tạo nên uy tín của cả lớp. Theo các tác giả ba chức năng này luôn liên quan chặt chẽ với nhau. Tuy nhiên, có thể có những cách kết hợp khác nhau tùy đối tượng, hình thức, phương pháp đánh giá. Do đó, có thể trong từng trường hợp cụ thể, một chức năng nào đó sẽ trội hơn. 1.3. Đánh giá quá trình học tập của học sinh 1.3.1. Khái niệm về đánh giá quá trình học tập của học sinh ĐG quá trình dù có đi liền với cái tên của nó hay không thì vẫn luôn được tìm thấy trong lớp học. Chúng ta có thể nhận thấy việc dạy tốt thì không thể tách rời khỏi việc ĐG tốt và ngược lại. Quá trình dạy học và ĐG được thực hiện theo vòng tuần hoàn gồm dạy, ĐG, ĐG việc dạy, dạy lại (nếu cần thiết), ĐG, dạy... ĐG quá trình thực hiện trong suốt khoá học hay trong suốt thời gian HS thực hiện một dự án học tập có mục đích hỗ trợ quá trình học. Những người tham gia ĐG quá trình học có thể là GV, HS, các bạn học cung cấp các thông tin về việc học tập của HS/ sinh viên. ĐG quá trình thực hiện trong môi trường học tập vì mục đích nâng cao chất lượng học tập. Hình thức phổ biến của ĐG quá trình là ĐG dự báo hay ĐG chẩn đoán. ĐG dự báo đo lường kiến thức và kĩ năng hiện có của HS để xác định chương trình học và phương pháp học phù hợp cho HS. Tự ĐG cũng là một hình thức ĐG dự báo/ chẩn đoán Như vậy, ĐG quá trình là loại hình ĐG được tiến hành trong quá trình dạy và học một nội dung nào đó, nhằm thu thập thông tin phản hồi về KQHT của HS về nội dung đó, dùng làm cơ sở cho việc định hướng hoạt động dạy và học tiếp theo làm cho những hoạt động này có hiệu quả hơn. Việc thu thập và xử lý thông tin 10