Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Đánh giá tiềm năng và đề xuất giải pháp phát triển thực vật cho lâm sản ngoài gỗ tại vùng đệm Khu Bảo tồn thiên nhiên Đakrông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:72

Thêm vào BST

Báo xấu

17
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu nhằm đánh giá được thực trạng để đề xuất một số giải pháp nhằm phát triển thực vật cho lâm sản ngoài gỗ tại vùng đệm Khu Bảo tồn thiên nhiên Đakrông. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Đánh giá tiềm năng và đề xuất giải pháp phát triển thực vật cho lâm sản ngoài gỗ tại vùng đệm Khu Bảo tồn thiên nhiên Đakrông

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT TRêng ®¹i häc L©m nghiÖp Lª c«ng nam ®¸nh gi¸ tiÒm n¨ng vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p ph¸t triÓn thùc vËt cho l©m s¶n ngoµi gç t¹i vïng ®Öm khu b¶o tån thiªn nhiªn ®akr«ng Chuyªn ngµnh: L©m häc M· sè: 60.62.60 LuËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp Ngêi híng dÉn khoa häc: PGS. TS. Ph¹m Xu©n Hoµn Hµ T©y, n¨m 2007
1 §Æt vÊn ®Ò Víi diÖn tÝch ban ®Çu lµ 40.526 ha, hiÖn nay ®îc ®iÒu chØnh xuèng cßn 37.640 ha, trong ®ã diÖn tÝch ph©n khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt lµ 23.590 ha, ph©n khu phôc håi sinh th¸i 13.409 ha vµ ph©n khu hµnh chÝnh dÞch vô lµ 641 ha; Khu b¶o tån thiªn nhiªn §akr«ng, tØnh Qu¶ng TrÞ lµ khu b¶o tån loµi, sinh c¶nh ®îc thµnh lËp tõ n¨m 2001 nh»m ®¶m b¶o diÔn thÕ tù nhiªn, b¶o tån bÒn v÷ng c¸c hÖ sinh th¸i Ýt biÕn ®æi vµ cã c¸c loµi sinh vËt ®Æc h÷u ®ang bÞ ®e do¹ cña ViÖt Nam vµ thÕ giíi. Do ®Æc ®iÓm vÒ vÞ trÝ ®Þa lý, ®Æc biÖt vÒ khÝ hËu vµ cÊu tróc ®Þa h×nh ®a d¹ng nªn n¬i ®©y ®· h×nh thµnh nªn khu hÖ ®éng, thùc vËt rÊt phong phó. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra cña tæ chøc Birdlife International n¨m 2000, Trung t©m nghiªn cøu tµi nguyªn vµ m«i trêng - §¹i häc Quèc gia Hµ Néi n¨m 2004 vµ ViÖn Sinh th¸i vµ tµi nguyªn sinh vËt n¨m 2005, Khu BTTN §akr«ng cã 1.175 loµi thùc vËt thuéc 528 chi vµ 130 hä; 67 loµi thó thuéc 25 hä vµ 10 bé; 193 loµi chim thuéc 27 hä; 17 loµi lìng c; 32 loµi bß s¸t; 71 loµi c¸ thuéc 17 hä vµ 9 bé; 279 loµi c«n trïng thuéc 12 hä, 127 gièng; 228 loµi thuû sinh vËt,... Trong ®ã cã nhiÒu loµi cã tªn trong s¸ch ®á ViÖt Nam nh: Gô lau, Gô mËt, Thæ phôc linh, Lan kim tuyÕn, Kim giao, C¸ ch×nh hoa, R¾n hæ mang chóa, Gµ l«i lam mµo tr¾ng, Gµ l«i lam mµo ®en, Hæ, Sao la, Bß tãt,...[3],[15] Khu BTTN §akr«ng lµ mét trong sè 200 vïng sinh th¸i träng yÕu cña thÕ giíi, mét trong 3 vïng chim ®Æc h÷u cña ViÖt Nam víi gi¸ trÞ khoa häc cao ®îc thõa nhËn. Khu BTTN §akr«ng lµ mét m¾t xÝch quan träng trong chuçi c¸c khu b¶o tån, t¹o nªn m«i trêng sèng thÝch hîp cho c¸c loµi cã nguy c¬ tuyÖt chñng. Vïng ®Öm cña Khu BTTN §akr«ng gåm 8 x· víi diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp trªn 42.000 ha ®îc coi lµ vïng cã tiÒm n¨ng vÒ LSNG, tuy nhiªn do nguån tµi nguyªn thùc vËt cho LSNG cha ®îc thèng kª m« t¶, c¸c loµi thùc vËt cho LSNG kh«ng ®îc qu¶n lý tèt, bÞ thu h¸i vµ khai th¸c qu¸ møc trong mét thêi
2 gian dµi ®· dÉn dÕn suy gi¶m nghiªm träng, mét sè loµi ®ang ®øng tríc nguy c¬ biÕn mÊt. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ gi÷a sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån c¸c gi¸ trÞ vÒ ®a d¹ng sinh häc, vÒ phßng hé cña khu b¶o tån víi nh÷ng nhu cÇu vÒ cuéc sèng thiÕt yÕu thêng ngµy cña ngêi d©n ®ang sinh sèng trong vïng ®Öm ®· n¶y sinh nh÷ng m©u thuÉn, xung ®ét. §Ó gi¶i quyÕt nh÷ng xung ®ét ®ã, viÖc t¹o ra nguån thu nhËp æn ®Þnh tõ LSNG nh»m h¹n chÕ ¸p lùc cña ngêi d©n ®èi víi khu b¶o tån lµ híng ®i rÊt ®¸ng quan t©m. ChiÕn lîc ph¸t triÓn L©m nghiÖp ViÖt Nam giai ®o¹n 2006 - 2010 ®îc Thñ tíng ChÝnh phñ ban hµnh th¸ng 2 n¨m 2007 khi ®a ra ®Þnh híng vÒ b¶o vÖ rõng, b¶o tån thiªn nhiªn vµ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu rõng ®Æc dông ®· nªu râ: “ph¶i chuyÓn ®æi nhËn thøc tõ b¶o vÖ ®¬n thuÇn c©y rõng sang b¶o vÖ rõng nh b¶o vÖ mét hÖ sinh th¸i lu«n ph¸t triÓn, võa b¶o ®¶m kh¶ n¨ng t¸i t¹o vµ sö dông rõng mét c¸ch tèi u. ViÖc ph¸t triÓn hîp lý, kiÓm so¸t khai th¸c, lu th«ng, tiªu thô l©m s¶n lµ biÖn ph¸p gãp phÇn b¶o vÖ rõng. B¶o vÖ vµ b¶o tån rõng trªn nguyªn t¾c lÊy ph¸t triÓn ®Ó b¶o vÖ, t¹o mäi ®iÒu kiÖn cho chñ rõng vµ ngêi d©n ®Þa ph¬ng tham gia c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ, ph¸t triÓn rõng vµ t¹o thu nhËp hîp ph¸p ®Ó cã thÓ sèng ®îc b»ng nghÒ rõng”.[22] Tuy nhiªn, do nhiÒu nguyªn nh©n, cho ®Õn nay nh÷ng c«ng tr×nh ®iÒu tra c¬ b¶n ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng, ®Çy ®ñ hiÖn tr¹ng LSNG t¹i vïng ®Öm vÉn cßn rÊt Ýt, cha cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ ®Ò xuÊt nh÷ng khuyÕn nghÞ, c¸c gi¶i ph¸p cho vÊn ®Ò sö dông hîp lý vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng LSNG t¹i vïng ®Öm. Tríc t×nh tr¹ng trªn, viÖc nghiªn cøu tiÒm n¨ng hiÖn cã, t×m ra c¸c biÖn ph¸p ®Ó phôc håi c¸c loµi LSNG ®· vµ ®ang bÞ suy tho¸i, ®ång thêi ph¸t triÓn c¸c loµi cã triÓn väng cho s¶n phÈm hµng ho¸, gãp phÇn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo vµ n©ng cao møc sèng cña ngêi d©n vïng ®Öm lµ yªu cÇu hÕt søc cÇn thiÕt. §Ò tµi “§¸nh gi¸ tiÒm n¨ng vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p ph¸t triÓn thùc vËt cho LSNG t¹i vïng ®Öm Khu B¶o tån thiªn nhiªn §akr«ng” nh»m gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu trªn.
3 Ch¬ng 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 1.1. Kh¸i niÖm vÒ LSNG vµ thùc vËt cho LSNG ThuËt ng÷ l©m s¶n ngoµi gç (LSNG) hiÖn cã kh¸ nhiÒu ®Þnh nghÜa víi tªn gäi theo tiÕng Anh th«ng dông nhÊt lµ Non-Timber Forest Products (NTFPs) hoÆc còng cã c¸ch gäi kh¸c lµ Non-Wood Forest Products (NWFPs) ®îc ®Ò cËp vµo nh÷ng n¨m cuèi thËp kû 80, ®Çu thËp kû 90, song nh÷ng nghiªn cøu vÒ LSNG ®· ®îc tiÕn hµnh tõ l©u, ®ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thùc vËt, ®éng vËt,... lµm tiÒn ®Ò cho c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu hiÖn nay. ViÖc ph©n biÖt vµ hiÓu ®óng vÒ c¸c thuËt ng÷ LSNG vµ thùc vËt cho LSNG lµ hÕt søc cÇn thiÕt. 1.1.1. L©m s¶n ngoµi gç Theo De Beer (1989) [31], LSNG lµ: “tÊt c¶ c¸c vËt liÖu sinh häc kh¸c gç mµ chóng ®îc khai th¸c tõ rõng tù nhiªn ®Ó phôc vô nhu cÇu tiªu dïng cña loµi ngêi. LSNG bao gåm thùc phÈm, thuèc, gia vÞ, tinh dÇu, nhùa c©y, keo d¸n, nhùa mñ, ta nanh, thuèc nhuém, c©y c¶nh, ®éng vËt hoang d· (c¸c s¶n phÈm vµ ®éng vËt sèng), chÊt ®èt vµ c¸c nguyªn liÖu th«, song m©y, tre nøa, tróc, gç nhá vµ gç cho sîi”. Quan niÖm cña De Beer chØ bao gåm c¸c s¶n phÈm h÷u h×nh mµ cha ®Ò cËp ®Çy ®ñ ®Õn c¸c gi¸ trÞ kh¸c gç, v« h×nh cña rõng, cña hÖ canh t¸c NLKH. NhËn ra h¹n chÕ trªn, tæ chøc FAO (1995) [34] ®· chØ râ yªu cÇu cña ®Þnh nghÜa vÒ LSNG lµ ®Þnh nghÜa ph¶i võa diÔn t¶ ®îc râ rµng ý nghÜa cña thuËt ng÷ LSNG, võa ph¶i x¸c ®Þnh chÝnh x¸c giíi h¹n, ph¹m vi vµ ®Æc trng cña nã víi ®Þnh nghÜa: “LSNG bao gåm tÊt c¶ c¸c s¶n phÈm cã nguån gèc sinh häc (trõ gç) vµ c¸c dÞch vô thu ®îc tõ rõng hoÆc tõ c¸c kiÓu sö dông ®Êt t¬ng tù”. §Þnh nghÜa nµy ®· nhËn biÕt ®îc chøc n¨ng dÞch vô quan träng ®ang gia t¨ng cña tµi nguyªn LSNG. Tõ viÖc xem xÐt vµ ph©n tÝch c¸c quan niÖm vÒ LSNG ë trªn, thuËt ng÷ LSNG ®îc ®Þnh nghÜa nh sau: “LSNG bao gåm tÊt c¶ c¸c s¶n phÈm cã nguån
4 gèc sinh häc vµ c¸c dÞch vô thu ®îc tõ rõng hoÆc tõ bÊt kú vïng ®Êt nµo cã kiÓu sö dông ®Êt t¬ng tù, lo¹i trõ gç ë tÊt c¶ c¸c h×nh th¸i cña nã”.[10] CÇn lu ý r»ng, 2 thuËt ng÷ trong tiÕng Anh nªu ë phÇn trªn còng cã sù kh¸c biÖt, tuy c¶ 2 thuËt ng÷ nµy ®Òu ®îc hiÓu b»ng tiÕng ViÖt lµ LSNG nhng nÕu hiÓu mét c¸ch chÝnh x¸c h¬n th× NTFPs nh»m chØ c¸c l©m s¶n kh«ng ph¶i lµ gç lín (timber), cßn NWFPs nh»m chØ c¸c LSNG nãi chung, v× vËy mét sè lo¹i s¶n phÈm nh gç nhá, gç cñi, cµnh ngän,... cã thÓ ®îc xÕp vµo NTFPs, nhng kh«ng thÓ xem chóng lµ NWFPs.[10] 1.1.2. Thùc vËt cho LSNG Theo c¸c t¸c gi¶ Lª Méng Ch©n, Vò Dòng (1992) [4], “Thùc vËt rõng gåm tÊt c¶ c¸c loµi c©y, loµi cá, d©y leo bËc cao vµ bËc thÊp ph©n bè trong rõng. Nh÷ng loµi c©y kh«ng cho gç hoÆc ngoµi gç cßn cho c¸c s¶n phÈm quý kh¸c nh nhùa th«ng, qu¶ håi, vá quÕ hoÆc sîi song m©y lµ lµ thùc vËt ®Æc s¶n rõng”. Tríc hÕt cÇn ph©n biÖt thùc vËt cho LSNG víi LSNG cã nguån gèc tõ thùc vËt, ®©y lµ 2 thuËt ng÷ hoµn toµn kh¸c nhau. Thùc vËt cho LSNG nh»m chØ c¸c loµi thùc vËt rõng (hoÆc thùc vËt cña hÖ thèng sö dông ®Êt t¬ng tù), kh«ng ph©n biÖt vÒ d¹ng sèng, cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt ra LSNG. ThuËt ng÷ LSNG cã nguån gèc tõ thùc vËt l¹i nhÊn m¹nh vµo yÕu tè s¶n phÈm, tøc nh÷ng thø mµ c¸c thùc vËt rõng nãi trªn s¶n xuÊt ra. Theo nghÜa hÑp, nh÷ng thùc vËt (cña rõng hoÆc cña hÖ thèng sö dông ®Êt t¬ng tù rõng) cho s¶n phÈm kh«ng ph¶i gç, hoÆc ngoµi viÖc cung cÊp gç chóng cßn cho c¸c s¶n phÈm kh¸c gç tõ thùc vËt nh qu¶, h¹t, vá, nhùa, tinh dÇu, ta nanh, thuèc nhuém, thuèc ch÷a bÖnh,... ®îc gäi chung lµ thùc vËt cho LSNG (plant yielding non-wood forest products). Theo nghÜa réng, thùc vËt cho LSNG bao gåm mäi thùc vËt cña hÖ sinh th¸i rõng hoÆc cña hÖ thèng sö dông ®Êt t¬ng tù, cã kh¶ n¨ng cung cÊp LSNG.[10] Nh vËy, thùc vËt cho LSNG nhÊt thiÕt ph¶i lµ thµnh viªn cÊu tróc cña hÖ sinh th¸i rõng hoÆc cña hÖ sinh th¸i hay hÖ thèng sö dông ®Êt t¬ng tù rõng (nh
5 c¸c l« rõng cña th«n b¶n, tr¶ng c©y bôi, ®ån ®iÒn cao su, rõng trang tr¹i, rõng trång vµ c¸c vïng ®Êt canh t¸c NLKH,...). V× vËy, nÕu mét loµi thùc vËt nµo ®ã mÆc dï cung cÊp c¸c s¶n phÈm nh nÊm, méc nhÜ, hoa, qu¶, h¹t, tinh dÇu,... nhng chóng ®îc g©y trång trong vên hé, trªn ®Êt trèng träc, ven ®êng, trong c«ng viªn, ngoµi c¸nh ®ång lóa hay mäc ph©n t¸n,.. th× kh«ng thÓ lµ thùc vËt cho LSNG vµ nh÷ng s¶n phÈm do nh÷ng thùc vËt nµy t¹o ra còng kh«ng ph¶i lµ LSNG.[10] 1.2. Ph©n lo¹i thùc vËt cho LSNG Do ®èi tîng vµ môc tiªu sö dông, nghiªn cøu LSNG còng rÊt ®a d¹ng, chÝnh v× vËy viÖc ph©n lo¹i chóng cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau. Nh÷ng ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i LSNG chñ yÕu lµ: . Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i theo hÖ thèng sinh: §©y lµ c¸ch ph©n lo¹i theo hÖ thèng tiÕn ho¸ cña sinh giíi. §îc s¾p xÕp mét c¸ch kh¸ch quan vµo hÖ thèng c¸c bËc ph©n lo¹i tõ lín ®Õn nhá: Giíi/Ngµnh/Líp/Hä/Loµi. . Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i theo h×nh th¸i vµ d¹ng sèng: §©y lµ c¸ch ph©n lo¹i theo h×nh th¸i bªn ngoµi cña c¸c loµi c©y. C¸c thùc vËt cho LSNG ®îc ph©n lo¹i thµnh: C©y gç lín; c©y gç nhá; c©y th©n th¶o; c©y d©y leo; c©y th©n ®èt; c©y bôi; c¸c lo¹i cá. . Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i theo nhãm gi¸ trÞ sö dông: C¸c LSNG kh¸c nhau kh«ng kÓ nguån gèc nhng cã cïng gi¸ trÞ sö dông th× ®îc xÕp vµo mét nhãm. ¦u ®iÓm cña ph¬ng ph¸p nµy lµ ®¬n gi¶n, dÔ ¸p dông vµ sö dông nhiÒu kiÕn thøc b¶n ®Þa cña ngêi d©n nªn cã ý nghÜa thùc tiÔn lín, ®îc c¸c nhµ nghiªn cøu, nhµ kinh doanh lÉn ngêi d©n quan t©m. ViÖc ph©n lo¹i LSNG theo c«ng dông còng ®ang tån t¹i nhiÒu quan ®iÓm, theo FAO (1984) vµ c¸c t¸c gi¶ kh¸c nh Mendelsohn (1992), Kamol Visuphaka (1987),... c¸c LSNG ®îc ph©n thµnh c¸c nhãm: 1) Lµm l¬ng thùc, thùc phÈm; 2) Lµm vËt liÖu x©y dùng; 3) Lµm hµng thñ c«ng mü nghÖ; 4) Lµm dîc liÖu, h¬ng liÖu; 5) Lµm c¶nh. [10]
6 Theo Ph¹m Xu©n Hoµn vµ céng sù (2004) [10] thùc vËt cho LSNG ®îc ph©n thµnh c¸c nhãm: 1) Thùc vËt cung cÊp thøc ¨n, l¬ng thùc, thùc phÈm (thùc phÈm, gia vÞ, dÇu ¨n, thøc ¨n gia sóc,...); 2) Thùc vËt cung cÊp dîc liÖu; 3) Thùc vËt cho s¶n phÈm lµm hµng thñ c«ng mü nghÖ hoÆc gia dông (song m©y, tre nøa, cau dõa,...); 4) Thùc vËt lµm c¶nh; 5) thùc vËt cung cÊp ho¸ chÊt; 6) Thùc vËt cho cñi gç; 7) Thùc vËt cho sîi vµ lµm c¸c c«ng dông kh¸c. Tuy nhiªn, viÖc ph©n chia nµy dùa trªn c«ng dông LSNG cña céng ®ång ngêi Dao, h¹n chÕ cña c¸ch ph©n chia nµy lµ ®«i khi chång chÐo nhau, vÝ dô m¨ng tre nøa, th©n c©y tre nøa cã c¸c gi¸ trÞ c«ng dông kh¸c nhau. C¸c t¸c gi¶ TrÇn Ngäc Ninh, Lª TrÇn ChÊn (2004-2005) [17] khi nghiªn cøu vÒ thùc vËt vµ c¸c thùc vËt cho LSNG t¹i Khu BTTN §akr«ng th× l¹i ®a ra c¸ch phÇn lo¹i thµnh 20 nhãm sö dông: 1) Nhãm c©y cho cñ lµm thøc ¨n cho ngêi; 2) Nhãm c©y lµm thuèc; 3) Nhãm c©y cho qu¶ lµm thøc ¨n cho ngêi; 4) Nhãm c©y cho sîi; 5) Nhãm c©y lµm c¶nh; 6) Nhãm c©y cho nhùa; 7) Nhãm c©y cho tinh dÇu; 8) Nhãm c©y cho nguyªn liÖu lµm hµng mü nghÖ; 9) Nhãm c©y lµm rau ¨n cho ngêi; 10) Nhãm c©y lµm gia vÞ; 11) Nhãm c©y ®Ó uèng; 12) Nhãm c©y ®Ó nhai; 13) Nhãm c©y cho ta nanh; 14) Nhãm c©y lµm nguyªn liÖu lîp nhµ; 15) Nhãm ®Ó gãi; 16) Nhãm ®Ó nhuém; 17) Nhãm c©y cho dÇu vµ mì thùc vËt; 18) Nhãm c©y cho h¹t ¨n ®îc; 19) Nhãm c©y cho ®êng; 20) Nhãm c©y sö dông cho môc dÝch kh¸c. Trong ®Ò tµi nghiªn cøu nµy, c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn thùc tÕ cña c¸c thùc vËt cho LSNG, c«ng dông vµ truyÒn thèng, kiÕn thøc b¶n ®Þa vÒ khai th¸c, sö dông c¸c loµi thùc vËt cho LSNG t¹i vïng nghiªn cøu. Chóng t«i s¾p xÕp, ph©n lo¹i thùc vËt cho LSNG ®iÒu tra ®îc thµnh 7 nhãm c«ng dông nh sau: 1) Nhãm c©y cho LSNG sö dông lµm l¬ng thùc, thùc phÈm, gia vÞ, ®Ó uèng; 2) Nhãm c©y cho LSNG sö dông lµm dîc liÖu; 3) Nhãm c©y cho LSNG sö dông lµm nguyªn liÖu sîi, giÊy; 4) Nhãm c©y cho LSNG sö dông lµm ho¸ chÊt; 5) Nhãm c©y cho LSNG sö dông lµm hµng thñ c«ng mü nghÖ vµ vËt liÖu nhÑ; 6) Nhãm c©y cho LSNG sö dông lµm vËt liÖu x©y dùng; 7) Nhãm c©y sö dông lµm c¶nh, cho bãng m¸t.
7 1.3. T×nh h×nh sö dông vµ nghiªn cøu thùc vËt cho LSNG 1.3.1. Trªn thÕ giíi Trªn thÕ giíi, tµi nguyªn LSNG rÊt phong phó vµ ®a d¹ng, cã ®Õn 25.000 loµi c©y vµ kh«ng Ýt h¬n c¸c loµi con, cã Ýt nhÊt 30 triÖu ngêi sèng phô thuéc vµo nguån tµi nguyªn nµy. Trong ph¹m vi quèc néi tõng níc, LSNG cã vai trß quan träng trong ®êi sèng cña ngêi d©n, hµng triÖu ngêi ë c¸c níc ®Æc biÖt lµ c¸c níc thuéc Ch©u ¸ vµ Ch©u Phi khai th¸c nguån thùc phÈm ë rõng, vËt liÖu lµm nhµ vµ thu nhËp hµng ngµy tõ LSNG. Nh÷ng LSNG lu th«ng trªn thÞ trêng quy m« lín ho¹ch xuÊt khÈu thêng lµ nh÷ng s¶n phÈm chÕ biÕn c«ng nghiÖp hoÆc thñ c«ng nghiÖp nhng víi c«ng nghÖ tinh vi, tuy nhiªn còng cã nhiÒu lo¹i LSNG xuÊt khÈu díi d¹ng nguyªn liÖu míi chØ s¬ chÕ ®Ó b¶o qu¶n nh vá quÕ, qu¶ håi, dîc liÖu.[1] T¹i Ên §é cã tíi 7,5 triÖu ngêi lµm nghÒ thu h¸i l¸ Diospyros melanoxylon vµ cã tíi 3 triÖu ngêi chÕ biÕn l¸ c©y nµy thµnh c¸c ®iÕu x×-gµ Bidi. ¦íc tÝnh thu nhËp tõ lo¹i x×-gµ nµy ë Ên §é kho¶ng 200 triÖu ®« la Mü/n¨m. GÇn 400 triÖu ngêi Ên §é sèng trong vµ quanh rõng, phô thuéc vµo rõng ®Ó cã thu nhËp, trong ®ã thu nhËp tõ LSNG chiÕm kho¶ng 30% thu nhËp cña hä. Gi¸ trÞ cña toµn bé LSNG lµ 27 tû ®« la Mü/n¨m trong khi gi¸ trÞ s¶n phÈm gç lµ 17 tû ®« la Mü/n¨m. Gi¸ trÞ LSNG chiÕm kho¶ng 50% tæng thu nhËp tõ l©m s¶n cña chÝnh phñ Ên §é. LSNG t¹o nguån c«ng viÖc cho kho¶ng 55% tæng sè c«ng viÖc l©m nghiÖp cña Ên §é.[1] Kho¶ng 30 - 40% ngêi Th¸i Lan dïng thuèc cæ truyÒn ®Ó ch÷a bÖnh. Thuèc cæ truyÒn cña Th¸i Lan cÇn tíi 1.000 loµi c©y. Trong nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû tríc, gi¸ trÞ thuèc d©n téc dïng hµng n¨m cña Th¸i Lan lªn ®Õn 16 triÖu ®« la Mü. Sè lao ®éng lµm nghÒ h¸i thuèc kho¶ng 15.000 - 20.000, lµm nghÒ chÕ biÕn thuèc kho¶ng 30.000 - 40.000 ngêi. Th¸i Lan cã 9.500 lµng víi 862.500 hé gia ®×nh, 5 triÖu ngêi sèng trong rõng, sè lao ®éng tham gia s¶n xuÊt, gia
8 c«ng chÕ biÕn LSNG vµo kho¶ng 1 triÖu ngêi. Gi¸ trÞ hµng LSNG xuÊt khÈu hµng n¨m cña Th¸i Lan vµo kho¶ng 17 triÖu ®« la Mü.[1] Víi 13.000 hßn ®¶o, møc ®é ®a d¹ng sinh häc cña Indonesia cao vµo lo¹i nhÊt thÕ giíi víi 25.000 loµi thùc vËt cã hoa. Indonesia lµ níc ®øng ®Çu khu vùc vÒ s¶n xuÊt song m©y, h¬n c¶ Trung Quèc, cã ®Õn 380 xÝ nghiÖp chÕ biÕn song m©y, thu hót 150.000 lao ®éng. G«m arabic nhiÒu vµ chÊt lîng cao ®îc xuÊt khÈu víi sè lîng kho¶ng 40.000 tÊn/n¨m, c«ng viÖc trÝch nhùa c©y thu hót kho¶ng 70.000 lao ®éng. Gi¸ trÞ xuÊt khÈu LSNG cña Indonesia kho¶ng 200 triÖu ®« la Mü/n¨m.[1] NhËn thÊy tÇm quan träng cña LSNG, trªn thÕ giíi ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ LSNG tËp trung vµo viÖc ph¸t hiÖn c¸c s¶n phÈm ngoµi gç, nghiªn cøu ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt chÕ biÕn vµ tiªu thô c¸c s¶n phÈm. C¸c c«ng tr×nh còng ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m ph¸t triÓn bÒn v÷ng c¸c thùc vËt cho LSNG vµ tæng kÕt nh÷ng kinh nghiÖm khai th¸c vµ sö dông chóng. Mét sè c«ng tr×nh kh¸c l¹i tiÕp cËn tõ gãc ®é kinh tÕ, x· héi, thèng kª so s¸nh gi¸ trÞ cña c¸c LSNG, ph©n tÝch c¸c h×nh thøc tæ chøc kinh doanh, hÖ thèng qu¶n lý LSNG, nghiªn cøu vai trß cña céng ®ång, cña c¸c thÓ chÕ chÝnh s¸ch ®èi víi viÖc b¶o tån vµ ph¸t triÓn thùc vËt cho LSNG. Tæ chøc N«ng L¬ng Liªn hiÖp quèc (FAO) thµnh lËp ra m¹ng líi LSNG trªn thÕ giíi vµ xuÊt b¶n t¹p chÝ “Tin tøc vÒ LSNG”. Tæ chøc c¸c cuéc héi th¶o quèc tÕ vµ nghiªn cøu vÒ LSNG trong khu vùc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D¬ng. Tõ n¨m 1985, FAO ®· cã nh÷ng nghiªn cøu vÒ LSNG cña tõng quèc gia trong khu vùc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D¬ng, tuy nhiªn riªng víi ViÖt Nam c¸c b¸o c¸o chØ míi dõng l¹i ë nh÷ng sè liÖu thèng kª xuÊt nhËp khÈu. [33], [34], [35] ViÖc m« t¶, thèng kª vµ ph©n lo¹i c¸c thùc vËt cho LSNG ®· ®îc c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi ®Æc biÖt quan t©m v× ®©y lµ nÒn t¶ng cho c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, øng dông vÒ thùc vËt cho LSNG, cã thÓ kÓ ra c¸c t¸c gi¶ vµ tæ chøc tiªu biÓu ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh quy m« vÒ m« t¶, thèng kª vµ ph©n lo¹i thùc vËt cho LSNG: Mendelsohn (1992), Kamol Visuphaka (1987), Peter vµ céng sù
9 (1989), Soepadmo (1983), Schwatzman (1989), Murty vµ Subrahmanayan (1989), De Beer (1989, 1996), Caldecott (1988), Farnsworth vµ Soejarto (1992), FAO (1984),...[10] ViÖc ph©n tÝch gi¸ trÞ, thÞ trêng, vai trß cña LSNG vµ c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý sö dông còng ®· ®îc c¸c tæ chøc vµ c¸c nhµ nghiªn cøu quan t©m. §iÓn h×nh lµ tæ chøc FAO hµng n¨m ®· thèng kª, nghiªn cøu, ph©n tÝch gi¸ trÞ cña c¸c lo¹i LSNG, nh÷ng nghiªn cøu cña tæ chøc nµy cho biÕt gi¸ trÞ cña LSNG thÓ hiÖn ë nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau c¶ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, khoa häc, m«i trêng, x· héi, ngoµi nh÷ng gi¸ trÞ vÒ ®a d¹ng sinh häc, m«i trêng, chóng cßn cung cÊp l¬ng thùc, thùc phÈm, vËt liÖu x©y dùng, nguyªn liÖu thñ c«ng mü nghÖ, dîc phÈm ®Õn gi¶i quyÕt c«ng ¨n viÖc lµm, ph¸t triÓn ngµnh nghÒ, b¶o tån vµ ph¸t huy kiÕn thøc b¶n ®Þa, t«n t¹o nÐt ®Ñp v¨n ho¸, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, n©ng cao ®êi sèng nhiÒu mÆt cho ngêi d©n, ®Æc biÖt lµ d©n nghÌo (FAO - 1994, Sharma - 1995). Peter vµ céng sù (1989) ®· tÝnh to¸n thu nhËp tõ LSNG vµ gç trªn mét ha rõng nhiÖt ®íi ë vïng Amazon ®¹t 6.820 ®« la Mü/ha/n¨m.[10] T¸c gi¶ De Beer (1989) [31] khi nghiªn cøu ë vïng §«ng Nam ¸ ®· chØ ra r»ng nguån tµi nguyªn LSNG ë khu vùc nµy cã thÓ ®¶m b¶o cuéc sèng cho Ýt nhÊt lµ 27 triÖu ngêi sèng trong c¸c vïng gÇn rõng. Trung t©m Nghiªn cøu L©m nghiÖp Quèc tÕ t¹i Indonesia (CIFOR) ®· chó träng nhiÒu vÒ nghiªn cøu LSNG, ®Ò ra ph¬ng ph¸p ph©n tÝch víi c¸c l©m s¶n th¬ng m¹i trªn thÕ giíi. ChÝnh phñ Hµ Lan tµi trî cho nhiÒu dù ¸n vÒ LSNG kh¾p thÕ giíi, c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ cña §øc hç trî cho nhiÒu dù ¸n LSNG ë Ch©u Phi (Bolivia, Tazania, Cameroon,..), Ch©u ¸ (ViÖt Nam, Campuchia,...). NhiÒu trêng ®¹i häc ë Hµ Lan, §øc, Mü quan t©m nghiªn cøu ¶nh hëng cña LSNG ®Õn ®êi sèng cña ngêi d©n vµ c¸c céng ®ång d©n c ven rõng vµ trong rõng. Tãm l¹i, LSNG lµ nh÷ng s¶n phÈm ®em l¹i thu nhËp ®¸ng kÓ cho c¸c céng ®ång, quèc gia trªn thÕ giíi, nh÷ng nghiªn cøu vÒ chóng còng ®· ®îc tiÕn hµnh tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. §iÓm næi bËt cña nh÷ng nghiªn cøu nµy lµ vai trß cña LSNG kh«ng chØ cã ý nghÜa ®èi víi sinh kÕ cña ngêi d©n sèng trong hoÆc
10 gÇn rõng mµ cßn cã ý nghÜa trong c¶ sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña c¸c hÖ sinh th¸i rõng, bëi lÏ thùc vËt cho LSNG lu«n lµ mét bé phËn hîp thµnh, kh«ng thÓ t¸ch rêi khái nh÷ng mèi liªn hÖ h÷u c¬ cña c¸c hÖ sinh th¸i rõng. 1.3.2. ViÖt Nam 1.3.2.1. TiÒm n¨ng, t×nh h×nh khai th¸c, sö dông, s¶n xuÊt kinh doanh LSNG ViÖt Nam lµ níc cã nguån tµi nguyªn sinh vËt rÊt phong phó, trong ®ã cã nhiÒu LSNG quan träng. §Õn nay ®· thèng kª ®îc 11.373 loµi thùc vËt thuéc 2.524 chi vµ 378 hä. VÒ ®éng vËt ®· thèng kª ®îc 310 loµi vµ ph©n loµi thó, 840 loµi chim, 286 loµi bß s¸t, 162 loµi Õch nh¸i, 5.155 loµi c«n trïng, 113 loµi bä nh¶y, 145 loµi ve gi¸p, 200 loµi giun ®Êt, 161 loµi giun s¸n ký sinh vµ 307 loµi giun trßn. Trong sè c¸c loµi thùc vËt ®îc thèng kª, cã: 113 loµi cho h¬ng liÖu, 800 loµi cho ta nanh, 93 loµi cho chÊt mµu, 458 loµi cho tinh dÇu, 473 loµi cho nhùa vµ 1.863 loµi cho c¸c dîc phÈm. Tuy nhiªn, nh÷ng loµi ®îc g©y trång cha nhiÒu, chØ kho¶ng 350 loµi, trong ®ã chØ cã 4 loµi cã diÖn tÝch g©y trång t¬ng ®èi lín lµ Th«ng nhùa, QuÕ, Håi, Tre luång.[1] Theo thèng kª cña Bé n«ng nghiÖp vµ PTNT, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y tæng kim ng¹ch xuÊt khÈu cña c¸c LSNG ®· lªn ®Õn trªn 200 triÖu ®« la Mü trong tæng sè 2 tû ®« la Mü kim ng¹ch xuÊt khÈu cña toµn ngµnh l©m nghiÖp. §ã lµ cßn cha thèng kª ®îc gi¸ trÞ hµng xuÊt khÈu tiÓu ng¹ch vµ quan träng nhÊt lµ phÇn lín ®îc sö dông t¹i chç, néi ®Þa. B¶ng 1.1. Tæng gi¸ trÞ xuÊt khÈu LSNG cña ViÖt Nam (triÖu ®« la Mü) N¨m 2000 2001 2002 2003 2004 Tæng gi¸ trÞ 96 108 139 155 198 T¨ng trëng (%) 125 110 128 112 129 Nguån: Trung t©m Tin häc vµ thèng kª - Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT, th¸ng 5/2006 VÒ c¬ cÊu s¶n phÈm xuÊt khÈu LSNG kh¸ ®a d¹ng, tËp trung vµo c¸c nhãm chÝnh lµ dîc liÖu, ho¸ chÊt vµ hµng thñ c«ng mü nghÖ, c¬ cÊu gi¸ trÞ s¶n phÈm xuÊt khÈu ®îc thÓ hiÖn ë b¶ng sau:
11 B¶ng 1.2. Gi¸ trÞ c¸c mÆt hµng LSNG xuÊt khÈu (triÖu ®« la Mü) N¨m MËt QuÕ, Dîc Nhùa Tre Tinh S¶n Tæng ong Håi liÖu c©y song dÇu phÈm tre 2000 3,609 9,134 5,746 4,335 5,068 3,680 65,932 97,504 2001 5,669 10,329 6,164 4,700 4,626 2,992 73,261 107,741 2002 16,541 11,022 6,476 4,172 7,621 3,433 88,747 138,012 2003 18,692 11,715 6,747 4,939 8,830 3,595 99,737 154,255 2004 17,930 11,912 6,576 5,651 9,911 6,044 138,220 196,244 Céng 62,441 54,112 31,709 23,797 36,056 19,744 465,897 693,756 Nguån: Trung t©m Tin häc vµ thèng kª - Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT, th¸ng 5/2006 ThÞ trêng xuÊt khÈu c¸c lo¹i LSNG ®· më réng hÇu kh¾p c¸c ch©u lôc, trong ®ã kim ng¹ch xuÊt khÈu ®Õn 1 sè níc n¨m 2004 nh sau: NhËt B¶n: 27 triÖu ®« la Mü, §µi Loan: 15 triÖu ®« la Mü, §øc: 20 triÖu ®« la Mü, Ph¸p: 10 triÖu ®« la Mü, Mü: 30 triÖu ®« la Mü, ®©y còng chÝnh lµ nh÷ng thÞ trêng cã tiÒm n¨ng vµ søc hÊp dÉn cao trong c¸c chiÕn lîc ph¸t triÓn LSNG. Theo thèng kª cña Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT, hiÖn nay c¶ níc cã 88 xÝ nghiÖp chÕ biÕn tre tróc, 36 xÝ nghiÖp chÕ biÕn song m©y, 11 xÝ nghiÖp chÕ biÕn c¸c lo¹i LSNG kh¸c, 713 lµng nghÒ s¶n xuÊt m©y tre vµ 8 lµng nghÒ s¶n xuÊt giÊy thñ c«ng tõ c©y Dã, Díng. HÖ thèng nµy cïng víi c¸c ®¬n vÞ cña Tæng C«ng ty L©m s¶n ViÖt Nam, c¸c C«ng ty l©m s¶n vïng cña trung ¬ng vµ c¸c ®Þa ph¬ng ®ang tham gia vµo viÖc chÕ biÕn, kinh doanh, xuÊt nhËp khÈu c¸c lo¹i LSNG, ®em l¹i thu nhËp vµ c«ng ¨n viÖc lµm cho hµng v¹n lao ®éng.[1] 1.3.2.2. Qu¶n lý nhµ níc ®èi víi LSNG LSNG lµ mét bé phËn cña l©m nghiÖp, chØ cã thÓ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trªn c¬ së qu¶n lý vµ ph¸t triÓn l©m nghiÖp bÒn v÷ng. Tuy nhiªn, ý thøc t«n träng tµi s¶n chung, kû c¬ng luËt ph¸p cha nghiªm. Quan niÖm cña chÝnh quyÒn còng nh ngêi d©n ®Òu coi LSNG lµ thø ®îc khai th¸c tù nhiªn, kh«ng ®îc qu¶n
12 lý b¶o vÖ nh gç, v× vËy ®· dÉn ®Õn sù tuyÖt chñng cña nhiÒu loµi thùc vËt cho LSNG trªn ph¹m vi c¶ níc. C«ng t¸c qu¶n lý nhµ níc vÒ LSNG bao gåm viÖc cÊp giÊy phÐp khai th¸c, kiÓm tra kiÓm so¸t khi lu th«ng cïng víi viÖc x©y dùng mét khu«n khæ ph¸p lý thèng nhÊt: - VÒ cÊp phÐp vµ kiÓm tra kiÓm so¸t: ViÖc cÊp phÐp khai th¸c LSNG tríc ®©y tËp trung vµo c¬ quan qu¶n lý l©m nghiÖp cÊp tØnh (Së N«ng nghiÖp vµ PTNT), nay theo LuËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng n¨m 2004 ®îc ph©n cÊp cho UBND cÊp x· vµ huyÖn tuú theo quy m« vµ chñng lo¹i LSNG ®a vµo khai th¸c. VÊn ®Ò n¶y sinh ë ®©y lµ ë cÊp x· vµ c¶ mét sè huyÖn kh«ng cã biªn chÕ c¸n bé cã chuyªn m«n vÒ l©m nghiÖp nªn viÖc cÊp phÐp cßn tuú tiÖn, thiÕu c¬ së, mét sè n¬i cßn lóng tóng, dÉn ®Õn chËm trÔ hoÆc kh«ng cÊp phÐp ®îc theo luËt ®Þnh. ViÖc kiÓm tra kiÓm so¸t qu¸ tr×nh khai th¸c, vËn chuyÓn, chÕ biÕn, kinh doanh LSNG do c¬ quan KiÓm l©m thùc hiÖn. LuËt B¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng n¨m 2004 ®· ghi râ: “C¬ quan KiÓm l©m chÞu tr¸ch nhiÖm kiÓm tra, kiÓm so¸t viÖc b¶o vÖ rõng, khai th¸c rõng, sö dông rõng, lu th«ng, vËn chuyÓn, kinh doanh l©m s¶n; ®Êu tranh phßng chèng c¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vÒ b¶o vÖ vµ ph¸t riÓn rõng”.[17] - Qu¶n lý b»ng ph¸p luËt: Trong thêi gian võa qua, trong qu¸ tr×nh tõng bíc hoµn thiÖn Nhµ níc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa, c¸c c¬ quan lËp ph¸p vµ hµnh ph¸p tõ cÊp trung ¬ng ®Õn ®Þa ph¬ng ®· ban hµnh nhiÒu v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt liªn quan ®Õn viÖc qu¶n lý, sö dông vµ ph¸p triÓn l©m nghiÖp nãi chung còng nh ®èi víi LSNG nãi riªng, mét vµi v¨n b¶n tiªu biÓu: LuËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng n¨m 2004 vµ NghÞ ®Þnh sè 23/2006/N§-CP cña ChÝnh phñ híng dÉn thi hµnh LuËt B¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng. QuyÕt ®Þnh sè 245/1998/Q§-TTg ngµy 21/12/1998 cña Thñ tíng ChÝnh phñ vÒ thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm qu¶n lý Nhµ níc cña c¸c cÊp vÒ rõng vµ ®Êt l©m nghiÖp. QuyÕt ®Þnh sè 186/2006/Q§-TTg ngµy 14/8/2006 cña Thñ tíng ChÝnh phñ vÒ viÖc ban hµnh Quy chÕ qu¶n lý c¸c lo¹i rõng
13 QuyÕt ®Þnh sè 178/2001/Q§-TTg ngµy 12/11/2001 cña Thñ tíng ChÝnh phñ vÒ quyÒn hëng lîi, nghÜa vô cña hé gia ®×nh, c¸ nh©n ®îc giao, ®îc thuª, nhËn kho¸n rõng vµ ®Êt l©m nghiÖp. QuyÕt ®Þnh sè 661/1998/Q§-TTg ngµy 29/7/1998 cña Thñ tíng ChÝnh phñ vÒ môc tiªu, nhiÖm vô cña Dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng. QuyÕt ®Þnh sè 40/2005/Q§-BNN ngµy 7/7/2005 cña Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT vÒ viÖc ban hµnh Quy chÕ khai th¸c gç vµ l©m s¶n kh¸c. ViÖt Nam còng ®· ký nh÷ng C«ng íc, HiÖp ®Þnh quèc tÕ cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn khai th¸c, sö dông vµ bu«n b¸n c¸c LSNG nh: C«ng íc cña Liªn hîp quèc vÒ ®a d¹ng sinh häc, C«ng íc vÒ bu«n b¸n quèc tÕ c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt hoang d· ®ang bÞ nguy cÊp (CITES), C«ng íc vÒ c¸c vïng ®Êt ngËp níc cã tÇm quan träng quèc tÕ. Lµ níc míi héi nhËp WTO (Tæ chøc Th¬ng m¹i ThÕ giíi), viÖc thùc hiÖn nghiªm tóc c¸c hiÖp ®Þnh, c«ng íc quèc tÕ lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó hµng ho¸ LSNG cña ViÖt Nam cã chç ®øng trªn thÞ trêng thÕ giíi. 1.3.2.3. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ thùc vËt cho LSNG ë níc ta ViÖc nghiªn cøu vÒ thùc vËt cho LSNG ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y phÇn lín ®îc thùc hiÖn bëi c¸c c¬ quan cña nhµ níc víi sù tµi trî cña c¸c tæ chøc, dù ¸n quèc tÕ. §iÓn h×nh nhÊt lµ Dù ¸n sö dông bÒn v÷ng LSNG do Trung t©m Nghiªn cøu L©m ®Æc s¶n thùc hiÖn víi sù phèi hîp cña Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ m«i trêng (CRES), §¹i häc Quèc gia Hµ Néi vµ ViÖn Kinh tÕ Sinh th¸i (ECO-ECO). Dù ¸n do ChÝnh phñ Hµ Lan tµi trî vµ Tæ chøc BTTN Quèc tÕ (IUCN) hç trî kü thuËt. C¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu bao gåm: Ph¸t triÓn vµ thö nghiÖm c¸c hÖ thèng qu¶n lý rõng vµ LSNG cã sù tham gia; Nghiªn cøu hÖ thèng së h÷u LSNG ë ViÖt Nam; Nghiªn cøu thö nghiÖm g©y trång mét sè lo¹i LSNG cã gi¸ trÞ theo nhu cÇu cña ngêi d©n. Ph¹m Xu©n Hoµn (Trêng §¹i häc L©m nghiÖp - 1997) [11] ®· nghiªn cøu ph©n lo¹i LSNG t¹i Phia §Ðn - Nguyªn B×nh, tØnh Cao B»ng theo môc ®Ých sö
14 dông, t¸c gi¶ ®· kÕt luËn ®¹i bé phËn ngêi khai th¸c LSNG lµ n«ng d©n, ph¬ng thøc khai th¸c LSNG phô thuéc vµo bé phËn sö dông vµ ®îc tiÕn hµnh quanh n¨m, khai th¸c theo kiÓu huû diÖt, lµm mét sè c©y cã nguy c¬ tuyÖt chñng. Tõ ®ã t¸c gi¶ còng ®Ò xuÊt mét sè khuyÕn nghÞ nh»m ph¸t triÓn bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn thùc vËt cho LSNG. C¸c t¸c gi¶ Hoµng Th¸i S¬n, NguyÔn Thuú Vinh, NguyÔn V¨n §¹t, Hoµng ThÞ Tho (Trêng §¹i häc L©m nghiÖp vµ Trêng Trung häc L©m nghiÖp I Trung ¬ng Qu¶ng Ninh - 2005) [20] ®· nghiªn cøu vai trß cña LSNG trong ®êi sèng céng ®ång ngêi Dao ë th«n B»ng Anh, x· T©n D©n, huyÖn Hoµnh Bå, tØnh Qu¶ng Ninh, c¸c t¸c gi¶ ®· cho biÕt t¹i ®©y cã ®Õn 90% sè hé biÕt lÊy c©y thuèc nam vµ ®Òu tham gia thu ho¹ch, sö dông LSNG. Thu nhËp tõ c¸c lo¹i LSNG b×nh qu©n 3 triÖu ®ång/hé/n¨m, gÊp 1,5 lÇn hé thu nhËp tõ n«ng nghiÖp. §ång thêi c¸c t¸c gi¶ còng ®· chØ ra nh÷ng tån t¹i trong qu¸ tr×nh khai th¸c, sö dông LSNG t¹i ®©y nh khai th¸c qu¸ møc, khai th¸c kh«ng ®óng mïa vô, kü thuËt, kh«ng cã kÕ ho¹ch t¸i t¹o l¹i tµi nguyªn, ®ång thêi còng ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó kh¾c phôc nh÷ng tån t¹i, ph¸p triÓn bÒn v÷ng tµi nguyªn LSNG. Lª Méng Ch©n vµ Vò Dòng (1992) [4] ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu, ph©n lo¹i c¸c lo¹i thùc vËt vµ thùc vËt ®Æc s¶n trong rõng. C¸c t¸c gi¶ ®· ®a ra kh¸i niÖm ®Æc s¶n rõng lµ nh÷ng loµi c©y kh«ng cho gç hoÆc ngoµi cho gç cßn cho c¸c s¶n phÈm quý kh¸c nh qu¶ håi, nhùa th«ng, vá quÕ hoÆc sîi song m©y,... Cßn t¸c gi¶ Vò Ngäc Lé vµ céng sù (1996) [14] ®· m« t¶ kh¸ chi tiÕt vÒ nh÷ng loµi c©y cho tinh dÇu vµ tµi nguyªn c©y thuèc ë níc ta. C«ng tr×nh thèng kª m« t¶ ®å sé, cã gi¸ trÞ nhÊt kh«ng nh÷ng ®èi víi nghiªn cøu thùc vËt cho LSNG mµ c¶ hÖ thèng ph©n lo¹i thùc vËt ViÖt Nam lµ c«ng tr×nh C©y cá ViÖt Nam cña Ph¹m Hoµng Hé (2000) [12], t¸c gi¶ ®· m« t¶, ph©n loµi, ®a ra c¸ch nhËn biÕt vµ c«ng dông cña kho¶ng 12.000 loµi thùc vËt bËo cao hiÖn cã ë ViÖt Nam. §©y ®îc coi lµ bé ®¹i tõ ®iÓn vÒ thùc vËt ViÖt Nam, lµ bé cÈm nang tra cøu kh«ng thÓ thiÕu cho nh÷ng ngêi nghiªn cøu vÒ thùc vËt.
15 §ç TÊt Lîi sau nhiÒu n¨m nghiªn cøu, su tÇm ®· cho ra mét c«ng tr×nh nghiªn cøu lín lµ bé s¸ch C©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam (1997) [15], t¸c gi¶ ®· thu thËp, m« t¶ c¸ch thøc nhËn biÕt, tÝnh n¨ng vµ t¸c dông cña c¸c loµi thùc vËt, trong ®ã cã rÊt nhiÒu loµi lµ thùc vËt cho LSNG. L· §×nh Mìi vµ céng sù (2005) [36] l¹i ®i theo mét híng s©u h¬n, t¸c gi¶ ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu, ph©n tÝch thµnh phÇn, c«ng dông cña nh÷ng ho¹t chÊt cã trong c¸c c©y cã chøa c¸c ho¹t chÊt sinh häc. Nh÷ng c©y ®îc nghiªn cøu ®Òu ®îc m« t¶ kh¸ kü vÒ c¶ h×nh th¸i, ®Æc tÝnh sinh vËt häc, hµm lîng vµ t¸c dông cña c¸c ho¹t chÊt sinh häc chøa trong tõng bé phËn cô thÓ cña c©y. Trong ®ã c¸c loµi thùc vËt cho LSNG ®îc ph©n tÝch, mæ xÎ díi gãc ®é lµ thÓ nh©n cung cÊp c¸c chÊt cã ho¹t tÝnh sinh häc. Ngoµi ra cßn cã nh÷ng nghiªn cøu tËp trung vµo viÖcnh©n gièng c¸c lo¹i tre tróc, nghiªn cøu vÒ c©y thuèc nam, chÕ biÕn sö dông LSNG cña c¸c tËp thÓ, c¸ nh©n, sinh viªn cña §¹i häc L©m nghiÖp, ViÖn Khoa häc L©m nghiÖp ViÖt Nam, §¹i häc N«ng L©m HuÕ. C¸c c«ng tr×nh vµ vÊn ®Ò nghiªn cøu trªn ®· kh¼ng ®Þnh r»ng: . Nghiªn cøu vÒ LSNG b»ng nh÷ng nghiªn cøu c¬ b¶n hay b»ng c¸ch tiÕp cËn cã sù tham gia ®Òu cho nh÷ng kÕt qu¶ cã gi¸ trÞ khoa häc. . ViÖc tiÕp tôc nghiªn cøu vÒ LSNG lµ cÇn thiÕt, nã phôc vô cho yªu cÇu cña thùc tiÔn, ®ång thêi ®ãng gãp c¬ së khoa häc cho viÖc ph¸t triÓn lý luËn vÒ qu¶n lý vµ sö dông LSNG ë níc ta. . Nghiªn cøu LSNG cÇn ®îc tiÕn hµnh cho tõng vïng sinh th¸i nh©n v¨n cô thÓ, g¾n víi ®Æc ®iÓm tù nhiªn, kinh tÕ, x· héi cña tõng khu vùc nghiªn cøu. . Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn sÏ lµ c¬ së ®Þnh híng tèt cho c«ng viÖc nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Qua nh÷ng nghiªn cøu trªn vµ qua sù t×m hiÓu mét sè tµi liÖu nghiªn cøu vÒ LSNG kh¸c chóng ta cã thÓ nhËn thÊy tÝnh bøc thiÕt cña viÖc nghiªn cøu vÒ LSNG, nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu vÒ LSNG cã liªn quan ®Õn c¸c khu b¶o tån hiÖn cßn rÊt Ýt vµ còng chØ míi ®i s©u nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò vÒ g©y trång, khai th¸c, sö dông, chÕ biÕn mét sè loµi l©m s¶n cã gi¸ trÞ mµ cha ®i s©u t×m hiÓu, ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p cã tÝnh tæng thÓ vµ bÒn v÷ng nh»m ph¸t triÓn LSNG t¹i vïng ®Öm c¸c khu b¶o tån vµ vïng d©n téc thiÓu sè, ®©y lµ môc tiªu mµ ®Ò tµi ®ang híng ®Õn.
16 Ch¬ng 2 Môc tiªu, néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. Môc tiªu nghiªn cøu §¸nh gi¸ ®îc thùc tr¹ng ®Ó ®Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p nh»m ph¸t triÓn thùc vËt cho LSNG t¹i vïng ®Öm Khu BTTN §akr«ng. 2.2. §Þa ®iÓm, thêi gian nghiªn cøu - §Þa ®iÓm: X· Ba Lßng, huyÖn §akr«ng, tØnh Qu¶ng TrÞ. - Thêi gian nghiªn cøu: Tõ th¸ng 8/2006 ®Õn th¸ng 5/2007. 2.3. Néi dung nghiªn cøu Thùc vËt cho LSNG ®îc tËp trung nghiªn cøu lµ thùc vËt bËc cao cho LSNG ®îc céng ®ång qu¶n lý sö dông, thu h¸i tõ rõng tù nhiªn. C¸c néi dung nghiªn cøu cô thÓ cña ®Ò tµi lµ: 1) X¸c ®Þnh vµ ®¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng thùc vËt cho LSNG t¹i vïng ®Öm . Thµnh phÇn loµi . C¸c h×nh th¸i, d¹ng sèng . Ph©n lo¹i theo c«ng dông . C¸c loµi tiªu biÓu 2) Mèi quan hÖ gi÷a thùc vËt cho LSNG víi c¸c tr¹ng th¸i rõng 3) T×nh h×nh khai th¸c, sö dông, lu th«ng LSNG cã nguån gèc tõ thùc vËt t¹i x· nghiªn cøu 4) §¸nh gi¸ c«ng t¸c qu¶n lý vµ ph¸t triÓn thùc vËt cho LSNG trong khu vùc nghiªn cøu 5) §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p sö dông hîp lý vµ ph¸t triÓn thùc vËt cho LSNG. 2.4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.4.1. Ph¬ng ph¸p kÕ thõa, ph©n tÝch tµi liÖu
17 Thu thËp vµ ph©n tÝch c¸c th«ng tin, tµi liÖu, sè liÖu thø cÊp hiÖn cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi (c¸c nghiªn cøu vÒ LSNG ®· cã ë ViÖt Nam tõ tríc ®Õn nay, c¸c v¨n b¶n luËt/chÝnh s¸ch cã liªn quan, tµi liÖu vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, d©n sinh kinh tÕ x· héi,...). §©y lµ nh÷ng c¬ së d÷ liÖu ban ®Çu vµ lµ nguån th«ng tin ®Þnh híng, kiÓm tra chÐo cho c¸c bíc nghiªn cøu tiÕp theo. 2.4.2. Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra thùc ®Þa b»ng tuyÕn, « tiªu chuÈn ®iÓn h×nh §iÒu tra b»ng tuyÕn ®iÒu tra vµ c¸c « tiªu chuÈn ®iÓn h×nh vÒ c¸c LSNG ë c¸c tr¹ng th¸i rõng ®Æc trng ®Ó íc lîng tµi nguyªn thùc vËt cho LSNG (chñ yÕu lµ kh¶o s¸t sù phong phó vµ ph©n bè, kh«ng ®i s©u vµo tr÷ lîng vµ phÈm chÊt). - §iÒu tra trªn c¸c tuyÕn, gåm 2 lo¹i: . §iÒu tra b»ng tuyÕn di ®éng (ngÉu nhiªn) kh«ng ®Þnh tríc: §· tiÕn hµnh kh¶o s¸t 1 sè tuyÕn ven theo rõng vµ däc theo c¸c suèi lín: Khe Tµ Lang, Khe Vß vµ Khe Cau. . §iÒu tra b»ng tuyÕn x¸c ®Þnh, v¹ch tuyÕn ®i qua tÊt c¶ c¸c tr¹ng th¸i rõng hiÖn cã cña x· nghiªn cøu. TuyÕn I: PhÝa Nam s«ng Th¹ch H·n, thuéc tiÓu khu 826B. XuÊt ph¸t tõ ®êng nhùa liªn x· t¹i th«n C©y Chanh ®i däc lªn híng Nam theo suèi c¹n, qua tr¶ng c©y bôi t¸i sinh (lËp « tiªu chuÈn sè 1), qua rõng phôc håi (lËp « tiªu chuÈn sè 2), vµo gi÷a rõng nghÌo (lËp « tiªu chuÈn sè 3). TuyÕn II: PhÝa Nam s«ng Th¹ch H·n, thuéc tiÓu khu 826B. XuÊt ph¸t tõ ®êng nhùa liªn x· t¹i th«n Mai S¬n, c¾t qua suèi c¹n, ®i däc lªn híng Nam theo suèi lín cña khe Ba Tranh, qua tr¶ng c©y bôi t¸i sinh (lËp « tiªu chuÈn sè 4), qua rõng phôc håi (lËp « tiªu chuÈn sè 5), ®i s©u vµo gi÷a rõng nghÌo (lËp c¸c « tiªu chuÈn sè 6 vµ 7). TuyÕn III: PhÝa B¾c s«ng Th¹ch H·n, thuéc tiÓu khu 827. Vît qua s«ng Th¹ch H·n ®i men theo suèi ranh giíi víi x· TriÖu Nguyªn ®i däc lªn híng B¾c theo ®êng ph©n thuû, qua tr¶ng c©y bôi t¸i sinh (lËp « tiªu chuÈn sè 8), ®i lªn sên ®åi chÝnh, vµo gi÷a rõng phôc håi (lËp « tiªu chuÈn sè 9).
18 ViÖc ®iÒu tra trªn c¸c tuyÕn gåm: Quan s¸t, ghi chÐp, chôp ¶nh, ®o to¹ ®é b»ng m¸y GPS vµ thu thËp c¸c mÉu vËt, tiªu b¶n. - §iÒu tra chi tiÕt trªn c¸c « tiªu chuÈn: . Sè lîng « tiªu chuÈn: Mçi tr¹ng th¸i rõng lËp 3 « tiªu chuÈn. C¸c tr¹ng th¸i rõng (hÖ sinh th¸i) nhiÖt ®íi x¸c ®Þnh theo Th¸i V¨n Trõng (1999) vµ Quy ph¹m thiÕt kÕ kinh doanh rõng, ban hµnh theo QuyÕt ®Þnh sè 682B/Q§KT ngµy 1/8/1984 (QPN 6 - 84) cña Bé L©m nghiÖp (nay lµ Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT). Trong x· hiÖn cã 3 tr¹ng th¸i rõng nªn ®· lËp 9 « tiªu chuÈn: ¤ tiªu chuÈn sè 1: Thuéc TiÓu khu 826B, thuéc th«n C©y Chanh. Tr¶ng c©y bôi thø sinh nh©n t¸c, tr¹ng th¸i IC. To¹ ®é trung t©m «: 16038’42” ®é vÜ B¾c vµ 106059’16” ®é kinh §«ng, ®é cao 44 m (cã to¹ ®é theo HÖ to¹ ®é vµ ®é cao quèc gia VN2000 lµ X = 1840966 m; Y = 578703 m). ¤ tiªu chuÈn sè 2: Thuéc TiÓu khu 826B, thuéc th«n C©y Chanh. Rõng phôc håi thø sinh, tr¹ng th¸i IIA. To¹ ®é trung t©m «: 16038’27” ®é vÜ B¾c vµ 106059’14” ®é kinh §«ng, ®é cao 60 m (cã to¹ ®é theo HÖ to¹ ®é vµ ®é cao quèc gia VN2000 lµ X = 1840542 m; Y = 578656 m). ¤ tiªu chuÈn sè 3: Thuéc TiÓu khu 826B, thuéc th«n C©y Chanh. Rõng nghÌo, tr¹ng th¸i IIIA1. To¹ ®é trung t©m «: 16038’22” ®é vÜ B¾c vµ 106059’09” ®é kinh §«ng, ®é cao 108 m (cã to¹ ®é theo HÖ to¹ ®é vµ ®é cao quèc gia VN2000 lµ X = 1840383 m; Y = 578484 m). ¤ tiªu chuÈn sè 4: Thuéc TiÓu khu 826B, thuéc th«n Mai S¬n. Tr¶ng c©y bôi thø sinh nh©n t¸c, tr¹ng th¸i IC. To¹ ®é trung t©m «: 16038’50” ®é vÜ B¾c vµ 106058’55” ®é kinh §«ng, ®é cao 24 m (cã to¹ ®é theo HÖ to¹ ®é vµ ®é cao quèc gia VN2000 lµ X = 1841244 m; Y = 578074 m). ¤ tiªu chuÈn sè 5: Thuéc TiÓu khu 826B, thuéc th«n Mai S¬n. Rõng phôc håi thø sinh, tr¹ng th¸i IIA. To¹ ®é trung t©m «: 16038’42” ®é vÜ B¾c vµ 106058’50” ®é kinh §«ng, ®é cao 59 m (cã to¹ ®é theo HÖ to¹ ®é vµ ®é cao quèc gia VN2000 lµ X = 1840980 m; Y = 577940 m).
19 ¤ tiªu chuÈn sè 6: Thuéc TiÓu khu 826B, thuéc th«n Mai S¬n. Rõng nghÌo, tr¹ng th¸i IIIA1. To¹ ®é trung t©m «: 16038’36” ®é vÜ B¾c vµ 106058’43” ®é kinh §«ng, ®é cao 79 m (cã to¹ ®é theo HÖ to¹ ®é vµ ®é cao quèc gia VN2000 lµ X = 1840806 m; Y = 577724 m). ¤ tiªu chuÈn sè 7: Thuéc TiÓu khu 826B, thuéc th«n Khe Cau. Rõng nghÌo, tr¹ng th¸i IIIA1. To¹ ®é trung t©m «: 16038’35” ®é vÜ B¾c vµ 106058’17” ®é kinh §«ng, ®é cao 61 m (cã to¹ ®é theo HÖ to¹ ®é vµ ®é cao quèc gia VN2000 lµ X = 1840780 m; Y = 576949 m). ¤ tiªu chuÈn sè 8: Thuéc TiÓu khu 827, thuéc th«n Khe Cau. Tr¶ng c©y bôi thø sinh nh©n t¸c, tr¹ng th¸i IC. To¹ ®é trung t©m «: 16039’12” ®é vÜ B¾c vµ 106058’50” ®é kinh §«ng, ®é cao 76 m (cã to¹ ®é theo HÖ to¹ ®é vµ ®é cao quèc gia VN2000 lµ X = 1841888 m; Y = 577924 m). ¤ tiªu chuÈn sè 9: Thuéc TiÓu khu 827, thuéc th«n Khe Cau. Rõng phôc håi thø sinh, tr¹ng th¸i IIA. To¹ ®é trung t©m «: 16039’29” ®é vÜ B¾c vµ 106058’57” ®é kinh §«ng, ®é cao 151 m (cã to¹ ®é theo HÖ to¹ ®é vµ ®é cao quèc gia VN2000 lµ X = 1842430 m; Y = 578136 m). . DiÖn tÝch « tiªu chuÈn: 1.000 m2 (40 x 25 m). . Néi dung vµ kü thuËt ®iÒu tra « tiªu chuÈn: LËp « tiªu chuÈn theo ph¬ng ph¸p ®iÓn h×nh. Trong « quan s¸t, ®o ®Õm tÊt c¶ c¸c c©y gç, c©y t¸i sinh cã kh¶ n¨ng cho LSNG (c¶ nh÷ng c©y cha x¸c ®Þnh), ghi vµo biÓu ®iÒu tra, theo ph¬ng ph¸p lËp « tiªu chuÈn cña Whitaker (1972) vµ H×nh 2.1. §iÒu tra trªn « tiªu chuÈn chØnh lý theo Francisco Dallmier (1988). Nh÷ng c©y cha x¸c ®Þnh ®îc, lÊy tiªu b¶n ®Ó gi¸m ®Þnh b»ng ph¬ng ph¸p chuyªn gia, nh÷ng c©y kh«ng cho LSNG ®îc lo¹i trõ kh«ng ®a vµo.