Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Đánh giá tính đa dạng sinh học nguồn tài nguyên cây thuốc của vườn quốc gia ba vì Hà Tây làm cơ sở cho công tác bảo tồn và sử dụng bền vững

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:90

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là điều tra những loài thực vật làm thuốc ở khu vực VQGBV và các bài thuốc được người dân địa phương sử dụng; đánh giá tính đa dạng các loài cây làm thuốc ở VQGBV về các mặt thành phần, dạng sống, các bộ phận sử dụng, phân bố và các nhóm bệnh chữa trị.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Đánh giá tính đa dạng sinh học nguồn tài nguyên cây thuốc của vườn quốc gia ba vì Hà Tây làm cơ sở cho công tác bảo tồn và sử dụng bền vững

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé n«ng nghiÖp vµ PTNT Trêng ®¹i häc l©m nghiÖp ---------------------------------- Vò v¨n s¬n §¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng sinh häc nguån tµi nguyªn c©y thuèc cña Vên quèc gia Ba v× - Hµ t©y lµm c¬ së cho c«ng t¸c b¶o tån vµ sö dông bÒn v÷ng Chuyªn nghµnh l©m häc M· sè: 60.62.60 LuËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp Hµ t©y – 2006
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé n«ng nghiÖp vµ PTNT Trêng ®¹i häc l©m nghiÖp ------------------------------ Vò v¨n s¬n §¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng sinh häc nguån tµi nguyªn c©y thuèc cña Vên quèc gia Ba v× - Hµ t©y lµm c¬ së cho c«ng t¸c b¶o tån vµ sö dông bÒn v÷ng Chuyªn nghµnh l©m häc M· sè: 60.62.60 LuËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp Ngêi híng dÉn: GS. TS.Kh NguyÔn NghÜa Th×n Hµ t©y – 2006
1 Lêi më ®Çu Níc ta cã nguån tµi nguyªn rÊt phong phó lµ rõng vµ ®Êt rõng, chiÕm 3/4 diÖn tÝch cña c¶ níc. Nguån tµi nguyªn nµy hiÖn nay cã kho¶ng 11.785.000 ha víi ®é che phñ t¬ng øng 35,8 %, trong ®ã cã gÇn 10 triÖu ha rõng tù nhiªn lµ n¬i cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao [18]. ViÖt Nam ®îc xem nh mét ®iÓm nãng vÒ ®a d¹ng sinh häc, ®îc xÕp lµ mét trong 16 níc cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao nhÊt thÕ giíi. Chóng ta cã kho¶ng 10% trong tæng sè tÊt c¶ c¸c loµi sinh vËt ®îc biÕt ®Õn trªn thÕ giíi. Sù giµu cã ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam ®îc thÓ hiÖn víi kh¸m ph¸ gÇn ®©y nhÊt vÒ mét sè loµi thó lín cha tõng ®îc biÕt ®Õn tríc ®©y nh Sao la (Pseudoryx nghetinhensis), Mang lín (Megamuntiacus vuquangensis), Mang trêng s¬n (Caninmunticacus truongsonensis), Mang Pï ho¹t (Muntiacus puhoatensis) ®· ®îc c¸c nhµ khoa häc miªu t¶. Nh÷ng bøc ¶nh vÒ Tª gi¸c ViÖt Nam ®îc chôp gÇn ®©y ë Vên quèc gia C¸t Tiªn minh chøng sù tån t¹i cña quÇn thÓ quÝ hiÕm nµy. Nguån tµi nguyªn rõng cña níc ta cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc rÊt lín. HiÖn nay cã kho¶ng 12.000 loµi thùc vËt cã m¹ch vµ 7.000 loµi ®éng vËt ®· ®îc ghi nhËn ë ViÖt Nam. TÝnh ®Õn n¨m 1995 ®· thèng kª ®îc 275 loµi thó, 828 loµi chim, 180 loµi bß s¸t, 80 loµi Õch nh¸i, 547 loµi c¸ níc ngät, 2.033 loµi c¸ biÓn vµ kho¶ng 12.000 loµi c«n trïng. Møc ®é ®Æc h÷u cña hÖ ®éng vËt rÊt cao cã 78 loµi phô thó, h¬n 100 loµi vµ loµi phô chim, 7 loµi linh trëng vµ 11 loµi chim lµ ®Æc h÷u hÑp cña ViÖt Nam. Rõng ViÖt Nam cßn cã nhiÒu ®éng vËt quý hiÕm nh Voi, Tª gi¸c, Bß rõng, Tr©u rõng, Hæ, B¸o, Voäc mòi hÕch, Voäc quÇn ®ïi tr¾ng, SÕu cæ trôi, TrÜ [18] ... Nguån tµi nguyªn thùc vËt rÊt phong phó vµ ®a d¹ng vÒ gi¸ trÞ sö dông. Víi 12.000 loµi thùc vËt th× trong ®ã h¬n 2.300 loµi ®· ®îc sö dông lµm
2 l¬ng thùc, thùc phÈm, thuèc ch÷a bÖnh, lÊy gç, lÊy tinh dÇu, vµ lµm vËt liÖu x©y dùng. TÝnh ®Æc h÷u cña thùc vËt ViÖt Nam rÊt cao, cã Ýt nhÊt 20% sè loµi ®Æc h÷u. Tuy kh«ng cã hä nµo ®Æc h÷u nhng cã tíi 1% sè chi thùc vËt ®Æc h÷u [54]. Cã rÊt nhiÒu loµi thùc vËt cã gi¸ trÞ quý hiÕm vµ kinh tÕ cao cã ë níc ta nh: Gâ ®á (Afzelia xylocarpa), Gô mËt (Sindora siamensis), Hoµng liªn ch©n gµ (Coptis chinensis), Ba kÝch (Morinda officinalis), Hoµng ®µn (Cupressus tubelosa), CÈm lai (Dalbergia bariaensis) [18] ... TÝnh ®a d¹ng sinh häc cña níc ta ®ang ngµy cµng bÞ mai mét. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y diÖn tÝch rõng bÞ suy gi¶m lµm mÊt ®i m«i truêng sèng cña nhiÒu loµi ®éng thùc vËt. NhiÒu loµi bÞ suy gi¶m c¶ vÒ mÆt sè lîng vµ chÊt lîng. Mét sè loµi ®· vµ ®ang ë ngìng cöa sù tuyÖt chñng mµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do s¨n b¾n qu¸ møc, do sinh c¶nh bÞ tµn ph¸ mµ nguyªn nh©n s©u xa lµ do ¸p lùc d©n sè t¨ng lªn nhanh chãng vµ sù ph¸t triÓn nÒn c«ng nghiÖp ngµy cµng t¨ng. Nguån tµi nguyªn c©y thuèc cña níc ta nãi riªng vµ thÕ giíi nãi chung còng ®ang ®øng tríc nguy c¬ suy gi¶m ®ã. Theo b¸o c¸o cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO), ngµy nay cã cã kho¶ng 80% d©n sè ë c¸c níc ®ang ph¸t triÓn víi d©n sè kho¶ng 3,5 ®Õn 4 tØ ngêi trªn thÕ giíi cã nhu cÇu ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu phô thuéc vµo nÒn Y häc cæ truyÒn. PhÇn lín trong sè ®ã phô thuéc vµo nguån dîc liÖu hoÆc c¸c chÊt chiÕt suÊt tõ dîc liÖu. Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 35.000 – 70.000 loµi c©y cá ®îc sö dông vµo môc ®Ých ch÷a bÖnh [85], [95]. Níc ta víi hÖ thùc vËt ®a d¹ng phong phó mµ thiªn nhiªn ®· ban tÆng, nguån tµi nguyªn c©y thuèc chiÕm mét tû lÖ kh«ng nhá. Chóng ta cã kho¶ng 3.800 loµi thùc vËt cã thÓ sö dông lµm thuèc [7]. Nguån tµi nguyªn nµy ®· vµ
3 ®ang ®ãng gãp phÇn quan träng trong c«ng t¸c ch¨m sãc vµ b¶o vÖ søc kháe cña nh©n d©n. ViÖt Nam kh«ng chØ lµ níc cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn mµ c¶ nÒn v¨n hãa còng rÊt ®a d¹ng, tri thøc sö dông c©y cá lµm thuèc cã tõ l©u ®êi. Tõ xa xa «ng cha ta ®· biÕt sö dông c©y cá ®Ó lµm thuèc. Trong thùc tÕ do sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ, do nhu cÇu cuéc sèng vµ viÖc nhËp khÈu trµn lan c¸c t©n dîc t©y y ... tri thøc sö dông c©y cá lµm thuèc ®ang ngµy cµng bÞ mai mét. Theo thèng kª cho thÊy cã 138 loµi thùc vËt lµm thuèc, thuéc 60 hä, thuéc 3 ngµnh thùc vËt bËc cao ®· ®îc x¸c ®Þnh thuéc diÖn ®ang bÞ ®e däa tuyÖt chñng ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau (dùa trªn bé tiªu chuÈn ph©n h¹ng cò cña IUCN). Trong ®ã cã 23 loµi thuéc diÖn nguy cÊp (E), 21 loµi s¾p bÞ nguy cÊp (V), 53 loµi thuéc diÖn hiÕm (R), 36 loµi thuéc diÖn bÞ ®e däa (T) vµ 5 loµi cha biÕt ®Çy ®ñ (K). Cã 102 loµi ®îc qui ®Þnh trong S¸ch ®á ViÖt Nam (S§VN) [6], 60 loµi ®· ®îc b¶o tån b»ng h×nh thøc exsitu t¹i c¸c VTV, vên c©y thuèc trong níc [7]. Nh vËy nguån tµi nguyªn c©y thuèc cña chóng ta ®ang bÞ ®e däa, nhiÒu loµi ®ang ®øng tríc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. Trªn thùc tÕ chóng ta ®· cã nh÷ng biÖn ph¸p b¶o vÖ, nhng nh÷ng th«ng tin vÒ tÝnh ®a d¹ng cña nguån tµi nguyªn nµy cßn thiÕu hoÆc cha chÝnh x¸c. C¸c qu¸ tr×nh xÈy ra ë céng ®ång liªn quan ®Õn b¶o tån, ph¸t triÓn vµ sö dông c©y thuèc mét c¸ch bÒn v÷ng cha ®îc quan t©m ®Çy ®ñ. Vên quèc gia Ba V× lµ mét trong nh÷ng Vên thuéc Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT qu¶n lý. Vên ®îc thµnh lËp theo quyÕt ®Þnh sè 17/H§BT cña Chñ tÞch Héi ®ång Bé trëng (nay lµ Thñ tíng ChÝnh phñ) phª duyÖt luËn chøng kinh tÕ kü thuËt thµnh lËp Vên cÊm quèc gia Ba V× ngµy 16.01.1991 vµ QuyÕt ®Þnh sè 407/H§BT ngµy 18.12.1991 cña Chñ tÞch Héi ®ång Bé trëng vÒ viÖc chuyÓn ®æi tªn Rõng cÊm quèc gia Ba V× thµnh Vên quèc gia Ba V× víi tæng diÖn tÝch quy ho¹ch cò lµ 6.786 ha [31], [50]. Vên cã vÞ trÝ ®Þa lý
4 n»m ë phÝa T©y thñ ®« Hµ Néi, c¸ch trung t©m thµnh phè 45 km theo ®êng chim bay, 60 km theo ®êng L¸ng – Hßa l¹c vµ tØnh lé 87. Vên cã täa ®é ®Þa lý Tõ 20055’ ®Õn 21007’ ®é VÜ B¾c, 105018’ ®Õn 105030’ ®é Kinh §«ng. DiÖn tÝch Vên n»m trªn ®Þa bµn c¸c huyÖn Ba V× tØnh Hµ T©y (phÇn diÖn tÝch cò) vµ c¸c huyÖn L¬ng S¬n, Kú S¬n tØnh Hoµ B×nh (phÇn diÖn tÝch míi më réng). Theo qui ho¹ch míi më réng lµ 10.742,4 ha víi chøc n¨ng chÝnh cña Vên lµ: B¶o tån nguyªn vÑn hÖ sinh th¸i hiÖn cßn; Trång míi, phôc håi c¸c nguån gen ®éng thùc vËt rõng quý hiÕm, c¸c ®Æc s¶n rõng vµ c¸c di tÝch v¨n ho¸ lÞch sö vµ c¶nh quan cña rõng; Tæ chøc nghiªn cøu thùc nghiÖm, nghiªn cøu khoa häc c¬ b¶n, gi¸o dôc híng nghiÖp vµ tham quan du lÞch [66]. Nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë Vên rÊt ®a d¹ng vµ phong phó. ë ®©y cã rÊt nhiÒu loµi c©y thuèc quÝ hiÕm ®· ®îc ghi trong s¸ch ®á ViÖt Nam, ®îc ph¸p luËt b¶o vÖ nh Hoa tiªn (Asarum grabrum Merr.), B¸t gi¸c liªn (Podophyllum tonkinense Gagnep.), B¶y l¸ mét hoa (Paris chinensis Franch.) ... MÆc dï Vên ®· cã nhiÒu biÖn ph¸p qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng nãi chung, song c¸c ¸p lùc ®èi víi nguån tµi nguyªn c©y thuèc vÉn rÊt m¹nh mÏ. ViÖc khai th¸c c©y thuèc lµ mét nghÒ truyÒn thèng cña ngêi Dao, ngêi Mêng, ngêi Kinh ë ®Þa ph¬ng ®Ó lµm thuèc vµ b¸n ®Ó mu sinh. HiÖn tîng chÆt ph¸, ®èt n¬ng lµm rÉy g©y ch¸y rõng ®· lµm cho tÝnh ®a d¹ng nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë ®©y bÞ suy gi¶m. Cho ®Õn nay ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu c©y thuèc ë VQGBV nhng trªn thùc tÕ cha cã mét thu thËp hÖ thèng vµ ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ vÒ ®a d¹ng sinh häc nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë ®©y. §Æc biÖt lµ vÒ sù ®a d¹ng thµnh phÇn loµi, c¸c bé phËn sö dông, c¸c bÖnh ch÷a trÞ còng nh sù ph©n bè cña chóng. Tõ nhËn thøc vµ yªu cÇu thùc tiÔn ®ã, chóng t«i ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi: “§¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng sinh häc nguån tµi nguyªn c©y thuèc Vên Quèc gia Ba V× lµm c¬ së cho c«ng t¸c b¶o tån vµ sö dông bÒn v÷ng”.
5 Ch¬ng 1: Tæng quan nghiªn cøu c©y thuèc 1.1. LÞch sö nghiªn cøu vµ sö dông c©y thuèc trªn thÕ giíi. ViÖc sö dông c¸c loµi thùc vËt lµm thuèc lµ qu¸ tr×nh ®óc rót kinh nghiÖm tr¶i qua nhiÒu thÕ hÖ xa xa ®Ó l¹i. Ngay tõ khi con ngêi xuÊt hiÖn hä ®· ph¶i ®Êu tranh vµ chèng chäi víi c¸c lùc lîng thiªn nhiªn. Trong cuéc ®Êu tranh sinh tån ®ã con ngêi ®· sö dông thùc vËt ®Ó phôc vô cho cuéc sèng cña m×nh nh lµm thøc ¨n, lµm chç ë. §Ó chèng chäi víi bÖnh tËt, con ngêi ®· ph¶i mß mÉm vµ tr¶i nghiÖm nh÷ng tÝnh n¨ng ch÷a bÖnh cña thùc vËt råi dÇn dÇn ®óc rót thµnh kinh nghiÖm. VÊn ®Ò d©n téc thùc vËt häc h×nh thµnh tõ ®ã. Trong qu¸ qu¸ tr×nh h×nh thµnh x· héi loµi ngêi, mçi quèc gia ®Òu cã nh÷ng d©n téc ®¹i diÖn rÊt kh¸c nhau, do ®ã mçi níc còng h×nh thµnh nh÷ng nÒn Y häc cæ truyÒn riªng cña m×nh. C¸c nghiªn cøu kh¶o cæ cho thÊy ngêi Neanderthal cæ ë Iraq tõ 60.000 n¨m tríc ®· biÕt sö dông mét sè c©y cá mµ ngµy nay ngêi ta ®· sö dông trong Y häc cæ truyÒn nh Cá thi, Cóc b¹c. Ngêi b¶n xø Mªhic« tõ nhiÒu ngh×n n¨m vÒ tríc ®· biÕt sö dông c¸c loµi X¬ng rång Mªhic« mµ theo khoa häc ngµy nay cho biÕt lµ cã chøa c¸c chÊt g©y ¶o gi¸c vµ kh¸ng khuÈn [91]. C¸c tµi liÖu cæ xa nhÊt vÒ sö dông c©y thuèc ®· ®îc ngêi Ai CËp cæ ®¹i ghi chÐp trong thêi gian kho¶ng 3.600 n¨m tríc ®©y víi 800 bµi thuèc vµ trªn 700 c©y thuèc trong ®ã cã c©y L« héi, Kú nham, Gai dÇu. Ngêi Trung Quèc cæ ®¹i ghi chÐp trong bé ThÇn n«ng b¶n th¶o 365 vÞ vµ loµi c©y thuèc (kho¶ng 5.000 n¨m tríc ®©y) [77]. NÒn y häc cæ truyÒn cña Trung Quèc vµ Ên §é ®Òu ghi nhËn lÞch sö sö dông c¸c c©y cá lµm thuèc cã c¸ch ®©y 3000 – 5000 n¨m [70, 74]. Vµo ®Çu thÕ kû thø II ë Trung Quèc, ngêi ta ®· biÕt dïng c¸c l¸ cña c¸c c©y ChÌ (Thea sinnensis L.) ®Æc ®Ó röa c¸c vÕt th¬ng vµ t¾m ghÎ [32]. ThÇn N«ng lµ ngêi ®· su tÇm vµ ghi chÐp nªn 365 vÞ thuèc ®«ng Y trong cuèn s¸ch “Môc
6 lôc thuèc th¶o méc” tõ hµng ngµn n¨m tríc ®©y. Tõ thêi cæ xa c¸c chiÕn binh La M· ®· dïng c©y L« héi (Aloe barbadensis Mill.) ®Ó röa c¸c vÕt th¬ng cho chãng lµnh sÑo [32] mµ ngµy nay ®· ®îc c¸c nhµ khoa häc trong vµ ngoµi níc chøng minh [22, 47, 48]. Kinh nghiÖm cña ngêi cæ Hy L¹p vµ La M· dïng vá qu¶ ãc chã (Juglans regia L.) dïng ®Ó ch÷a loÐt vÕt th¬ng l©u ngµy [32, 59]. ë c¸c níc Nga, §øc, Trung Quèc ngêi ta ®· dïng c©y M· ®Ò (Plantago major L.) s¾c níc hoÆc gi· l¸ t¬i ®¾p ch÷a trÞ vÕt th¬ng [32]. ë Cu Ba ngêi ta dïng bét papain lÊy tõ mñ c©y §u ®ñ (Carica papaya L.) ®Ó kÝch thÝch tæ chøc c¸c h¹t ë vÕt th¬ng ph¸t triÓn [32]. Ngêi Haiti hay ë §«minic thêng dïng c©y cá Lµo (Eupatorium odoratum L.) ®Ó lµm thuèc ch÷a c¸c vÕt th¬ng bÞ nhiÔm khuÈn hay cÇm m¸u, ¸p xe, vÕt loÐt l©u ngµy kh«ng liÒn sÑo ... [32, 73, 88, 97]. Tõ l©u ®êi ngêi d©n Pª Ru ngêi d©n ®· dïng h¹t c©y Sen c¹n (Tropaeolum majus L.) ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh phæi vµ ®êng tiÕt liÖu [45, 46, 47]. Nh©n d©n Ên §é tõ l©u ®· dïng l¸ cña c©y Ba chÐ (Desmodium triangulare (Retz.) Merr.) ®Ó ch÷a kiÕt lþ vµ tiªu ch¶y [39]. Nh©n d©n Phillipin dïng vá c©y Bå cu vÏ (Breynia fruticosa (L.) Hook.f) ®Ó lµm thuèc cÇm m¸u, ch÷a lë loÐt chãng lµnh. Ngêi d©n Malaysia dïng c©y Hóng chanh (Coleus amboinicus Lour.) dïng cho phô n÷ sau sinh në, c©y H¬ng nhu tÝa (Ocimum sanctum L.) ch÷a bÖnh sèt rÐt vµ bÖnh ngoµi da rÊt tèt [22]. Ngêi d©n Bun Ga Ri th× dïng c©y Hoa hång lµ biÓu trng cña ®Êt níc ®Ó ch÷a nhiÒu chøng bÖnh. §«ng Y Trung Quèc dïng c©y Ng¶i cøu (Artemisia vulgaris L.) trÞ thæ huyÕt, trùc trµng xuÊt huyÕt vµ c¸c bÖnh phô n÷ rÊt cã hiÖu qu¶ [90]. Trong s¸ch “ C©y thuèc Trung Quèc” xuÊt b¶n n¨m 1985 ®· liÖt kª mét lo¹t c¸c c©y cá ch÷a bÖnh nh GÊc (Monordica cochinchinensis (Lour.) Spreng.) ch÷a nhät ®éc viªm tuyÕn h¹ch, h¹t ch÷a sng tÊy ®au khíp, tô m¸u
7 ... C¶i soong (Nasturtium officinale R. Br.) gi¶i nhiÖt, ch÷a lë måm ch¶y m¸u ch©n r¨ng. §êi nhµ H¸n n¨m 168 tríc c«ng nguyªn t¹i Trung Quèc trong cuèn s¸ch “Thñ hËu bÞ cÊp ph¬ng” t¸c gi¶ ®· kª 52 ®¬n thuèc ch÷a bÖnh tõ c¸c loµi c©y cá. Vµo gi÷a thÕ kû XVI ®êi Lý, Lý Thêi Tr©n ®· thèng kª ®îc 12000 vÞ thuèc trong tËp “B¶n th¶o c¬ng môc” ®îc nhµ xuÊt b¶n Y häc trÝch dÉn n¨m 1963 [61]. Trong ch¬ng tr×nh biÓu diÔn ®iÒu tra c¬ b¶n nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn ë khu vùc §«ng Nam ¸, Perry ®· nghiªn cøu h¬n 1000 tµi liÖu khoa häc vÒ thùc vËt vµ dîc liÖu ®· ®îc c«ng bè vµ ®· ®îc c¸c nhµ khoa häc kiÓm chøng vµ tæng hîp thµnh cuèn s¸ch vÒ c©y thuèc vïng §«ng vµ §«ng Nam ¸ “Medicinal Plants of East and Sontheast Asia” 1985 [86]. Theo thèng kª cña tæ chøc Y häc thÕ giíi (WHO) th× ®Õn n¨m 1985 ®· cã gÇn 20.000 loµi thùc vËt (Trong tæng sè 250.000 loµi ®· biÕt) ®îc sö dông lµm thuèc hoÆc cung cÊp c¸c ho¹t chÊt ®Ó chÕ biÕn thuèc [74]. ë Ên ®é cã kho¶ng 6.000 loµi [70, 74], Trung Quèc cã kho¶ng 5.000 loµi [75], vïng nhiÖt ®íi Ch©u Mü cã h¬n 1.900 loµi [74]. Còng theo WHO th× møc ®é sö dông thuèc Y häc cæ truyÒn ngµy cµng cao, ë Trung Quèc tiªu thô hµng n¨m hÕt kho¶ng 700.000 tÊn dîc liÖu [75]. S¶n phÈm Y häc d©n téc ®¹t gi¸ trÞ h¬n 1,7 tû USD vµo n¨m 1986 [51]. NhËt B¶n n¨m 1979 nhËp 21.000 tÊn, ®Õn n¨m 1980 t¨ng lªn 22.640 tÊn dîc liÖu tu¬ng ®¬ng 50 triÖu USD [70, 74]. §iÒu nµy chøng tá ®èi víi c¸c níc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn th× viÖc sö dông c©y thuèc phôc vô cho nÒn Y häc còng ph¸t triÓn m¹nh. Ngµy nay, íc lîng cã kho¶ng 35.000 – 70.000 loµi trong sè h¬n 250.000 loµi thùc vËt bËc cao ®îc sö dông vµo môc ®Ých ch÷a bÖnh [93], [95] . Trung Quèc íc tÝnh cã trªn 10.000 loµi [89], Ên ®é cã kho¶ng 7.500 – 8.000 loµi [72], [83], Indonesia cã kho¶ng 7.500 loµi, Malaysia cã kho¶ng 2.000 loµi [65], Nª pan cã h¬n 700 loµi [84], Srilanka cã kho¶ng 550 -700 loµi
8 [82], Hµn quèc cã kho¶ng 1.000 loµi thùc vËt cã thÓ ®îc sö dông trong y häc truyÒn thèng [81]. Ch©u Mü la tinh n¬i cã h¬n 1/3 tæng sè loµi thùc vËt trªn thÕ giíi còng cã truyÒn thèng sö dông c©y cá lµm thuèc. Ngêi d©n b¶n ®Þa Schule ®· ph¸t hiÖn gÇn 2.000 loµi c©y thuèc ®ang ®îc sö dông ë vïng Amazon thuéc Colombia [79]. C¸c quèc gia Ch©u Phi cã sè loµi c©y thuèc Ýt h¬n nh Somalia cã kho¶ng 200 loµi [84], Botswana cã kho¶ng 314 loµi [77]. C¸c ho¹t ®éng mu cÇu cuéc sèng cña con ngêi ngµy nay ®· vµ ®ang g©y søc Ðp lªn sù sinh tån cña c¸c loµi c©y thuèc trªn thÕ giíi. NhiÒu loµi thuèc quý hiÕm bÞ khai th¸c bõa b·i nªn ®ang ®øng tríc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng hoÆc ®· bÞ tuyÖt chñng. Theo Raven (1987) vµ Ole Harmann (1988) trong vßng h¬n mét tr¨m n¨m trë l¹i ®©y, cã kho¶ng 1.000 loµi thùc vËt ®· bÞ tuyÖt chñng, kho¶ng 60.000 loµi bÞ gÆp rñi ro hoÆc sù tån t¹i bÞ ®e däa vµo thÕ kû sau. Trong sè nh÷ng thùc vËt bÞ ®e däa cã mét tû lÖ kh«ng nhá cña thùc vËt cã kh¶ n¨ng lµm thuèc, hoÆc kh¶ n¨ng nµy con ngêi cha ph¸t hiÖn mµ ®· bÞ tuyÖt chñng. Loµi Tylophora indica (Burm.f.) Merr. dïng ®Ó ch÷a bÖnh hen, loµi Zanonia indica L. dïng ®Ó tÈy xæ tríc kia cã kh¸ nhiÒu á B¨ngla®Ðt nay ®øng tríc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng (Theo Islam A.S. 1991) [76]. Loµi Ba g¹c (Rauvolfia serpentina (L.) Benth. Ex Kurz) bÞ khai th¸c m¹nh ë c¸c níc Ên §é, Srilanka, B¨ngla®Ðt ... hiÖn nay ®· trë nªn c¹n kiÖt. Theo WB, tri thøc truyÒn thèng vÒ Y häc ë Ch©u Phi, Ch©u ¸, Ch©u Mü la tinh rÊt dÔ bÞ ®e däa. Tri thøc nµy ®ang bÞ mÊt víi tèc ®é nhanh h¬n c¸c di s¶n trÝ tuÖ b¶n ®Þa kh¸c [80]. Trªn thÕ giíi íc tÝnh cã kho¶ng 1.000 loµi c©y thuèc ®ang ®èi mÆt víi nguy c¬ tuyÖt chñng. Trong sè ®ã cã kho¶ng 120 loµi ë Ên §é [80], 77 loµi ë Trung Quèc, 75 loµi ë Maroco [79], 61 loµi ë Th¸i Lan [87], 35 loµi ë B¨ngla®Ðt [78] ... Tríc t×nh h×nh suy tho¸i c¸c nguån gen ®éng thùc vËt nãi chung, trªn thÕ giíi ®· quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ng¨n chÆn sù tuyÖt chñng, b¶o vÖ c¸c nguån
9 gen quÝ hiÕm tõ rÊt sím. C«ng íc CITES (Ngµy 03 th¸ng 03 n¨m 1973 t¹i Washington) víi môc tiªu vÒ Bu«n b¸n Quèc tÕ c¸c loµi ®éng thùc vËt hoang d· nguy cÊp. §©y chÝnh lµ c«ng cô hç trî c¸c quèc gia ng¨n chÆn bu«n b¸n Quèc tÕ bÊt hîp ph¸p kh«ng bÒn v÷ng ®éng thùc vËt hoang d·, n©ng cao nhËn thøc vÒ b¶o tån loµi. T¹i Héi nghÞ Quèc tÕ vÒ b¶o tån quü gen c©y thuèc häp tõ ngµy 21 – 27 th¸ng 03 n¨m 1983 t¹i ChiÒng Mai – Th¸i Lan, hµng lo¹t c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ tÝnh ®a d¹ng vµ viÖc b¶o tån c©y thuèc ®· ®îc ®Æt ra [51]. C«ng íc §DSH cña héi nghÞ thîng ®Ønh vÒ M«i trêng t¹i Rio de Janiero n¨m 1992 cã c¸c môc tiªu vÒ b¶o tån §DSH, sö dông c¸c thµnh phÇn cña §DSH, chia xÎ c«ng b»ng lîi Ých thu ®îc tõ viÖc sö dông nguån gen. C«ng íc nhÊn m¹nh ®Õn tÇm quan träng cña viÖc b¶o tån trong c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn víi c¸c ho¹t ®éng hç trî cho b¶o tån c¸c khu tù nhiªn, gi¶i quyÕt c¸c nhu cÇu x¸c ®Þnh vµ gi¸m s¸t c¸c thµnh phÇn §DSH quan träng ... C«ng íc lµ ch×a khãa quan träng ®Ó ng¨n chÆn sù tuyÖt chñng cña c¸c loµi ®éng thùc vËt hoang d· nãi chung vµ thùc vËt lµm thuèc nãi riªng trong thÕ kû 21. 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu vµ sö dông c©y thuèc ë ViÖt Nam NÒn Y häc cæ truyÒn ViÖt Nam ®· cã tõ l©u ®êi. Qua qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn cña ®Êt níc, c¸c kinh nghiÖm d©n gian quÝ b¸u ®· ®îc ®óc kÕt vµ ghi chÐp trong nh÷ng cuèn s¸ch lu truyÒn trong nh©n d©n. Tõ thêi Hïng V¬ng (2900 n¨m tríc CN) qua c¸c v¨n tù H¸n N«m cßn sãt l¹i (§¹i ViÖt sö ký ngo¹i ký, LÜnh nam chÝch qu¸i liÖt truyÖn, Long uy bÝ th ...), qua c¸c truyÒn thuyÕt, Tæ tiªn ta ®· biÕt dïng c©y cá lµm gia vÞ trong Èm thùc vµ ch÷a bÖnh [23, 24, 25, 26]. Theo Long óy chÐp l¹i vµo ®Çu thÕ kû thø II tríc C«ng nguyªn, cã hµng tr¨m vÞ thuèc tõ ®Êt Giao ChØ ®îc ngêi Trung Quèc ®a vÒ giíi thiÖu vµ sö dông nh ý dÜ (Coix lachryma - jobi L.), Ho¾c h¬ng (Pogostemon cablin (Blanco) Benth.) [26] ...
10 Vµo thêi nhµ Lý (1010 – 1224) nhµ s NguyÔn Minh Kh«ng tøc NguyÔn ChÝ Thµnh ®· dïng nhiÒu c©y cá ch÷a bÖnh cho nh©n d©n vµ cho nhµ Vua, ®· ®îc phong “Quèc S”. Vµo ®êi nhµ TrÇn (1225 – 1399), Ph¹m Ngò L·o thõa lÖnh Hng §¹o V¬ng – TrÇn Quèc TuÊn thu thËp vµ tr«ng mét vên thuèc lín ®Ó ch÷a bÖnh cho qu©n sü, trªn nói “S¬n Dîc” hiÖn vÉn cßn di tÝch ®Ó l¹i t¹i mét qña ®åi thuéc x· Hng §¹o huyÖn ChÝ Linh tØnh H¶i D¬ng. Chu Tiªn biªn so¹n cuèn s¸ch “B¶n th¶o c¬ng môc toµn yÕu” lµ cuèn s¸ch thuèc ®Çu tiªn ®îc xuÊt b¶n t¹i níc ta n¨m 1429 [26]. Hai danh y næi tiÕng cïng thêi ®ã lµ Ph¹m C«ng B©n (thÕ kû XIII) vµ thÇy thuèc næi tiÕng ®ã lµ TuÖ TÜnh. Tªn thùc cña «ng lµ NguyÔn B¸ TÜnh (thÕ kû XIV) ®· biªn so¹n bé “Nam dîc thÇn hiÖu” gåm 11 quyÓn víi 496 vÞ thuèc nam, trong ®ã cã 241 vÞ thuèc cã nguån gèc thùc vËt vµ 3.932 ph¬ng thuèc ®¬n gi¶n ®Ó ch÷a trÞ 184 chøng bÖnh cña 10 khoa l©m sµng. ¤ng cßn viÕt cuèn “Hång nghÜa gi¸c t y th” gåm hai bµi H¸n n«m phó tãm t¾t c«ng dông cña 130 loµi c©y thuèc. ¤ng ®· kh¼ng ®Þnh vai trß cña thuèc nam trong ®êi sèng. Trong “Nam dîc thÇn hiÖu” cã ghi râ T« méc (Caesalpinia sapan L.) vÞ mÆn, tÝnh b×nh trõ huyÕt xÊu, trÞ ®au bông, th¬ng phong sng lë [60], Thanh hao (Artemisia apiacea Hance ex Walp.) ch÷a sèt, lþ [28, 38]. Sö qu©n tö (Quisqualis indica L.) cã vÞ ngät, tÝnh «n, kh«ng ®éc vµo hai kinh tú vµ vÞ ch÷a 5 chøng bÖnh cam trÎ em, tiÓu tiÖn, s¸t khuÈn, t¶ lþ, m¹nh tú vÞ [42]. Danh y TuÖ TÜnh ®îc coi lµ mét bËc kú tµi trong lÞch sö Y häc níc ta, ®îc coi lµ “ VÞ Th¸nh thuèc nam”. Trong c¸c bé s¸ch quý cña ¤ng lu truyÒn cho ®êi sau (do bÞ qu©n Minh thu gÇn hÕt) chØ cßn l¹i c¸c tËp “Nam dîc thÇn hiÖu”, “TuÖ tÜnh y th”, “ThËp tam ph¬ng gia gi¶m”, “Th¬ng hµn tam thËp thÊt trïng ph¸p”. §Õn thêi Lª Dô T«ng cã Danh y H¶i Thîng L·n ¤ng tªn thùc Lª H÷u Tr¸c (1721-1792). ¤ng lµ ngêi am hiÓu nhiÒu vÒ y häc, sinh lý häc. Trong 10
11 n¨m t×m tßi nghiªn cøu ¤ng viÕt bé “L·n ¤ng t©m lÜnh” hay “Y t«n t©m lÜnh” gåm 66 quyÓn ®Ò cËp tíi nhiÒu vÊn ®Ò y dîc nh “Y huÊn c¸ch ng«n”, “Y lý th©n nh©n”, “Lý ng«n phô chÝnh”, “Y nghiÖp thÇn ch¬ng” xuÊt b¶n n¨m 1772. Ngoµi sù kÕ thõa “Nam dîc thÇn hiÖu” cña TuÖ TÜnh, ¤ng cßn bæ sung 329 vÞ thuèc míi. Trong quyÓn “ LÜnh nam b¶n th¶o” ¤ng ®· tæng hîp ®îc 2854 bµi thuèc ch÷a bÖnh b»ng kinh nghiÖm d©n gian. ¤ng më trêng ®µo t¹o Y sinh, truyÒn b¸ t tëng vµ hiÓu biÕt cña m×nh vÒ y häc. L·n ¤ng ®îc mÖnh danh lµ «ng tæ s¸ng lËp ra nghÒ thuèc ViÖt Nam. Cïng thêi cßn cã hai tr¹ng nguyªn lµ NguyÔn Nho vµ Ng« V¨n TÜnh ®· biªn so¹n bé “V¹n ph¬ng tËp nghiªm” gåm 8 quyÓn xuÊt b¶n n¨m 1763 [23]. NguyÔn Quang Tu©n thêi T©y S¬n – NguyÔn HuÖ cã tËp “Nam dîc”, “Nam dîc danh truyÒn”, “La Khª ph¬ng dîc”... cña NguyÔn Quang TuÊn ghi chÐp 500 vÞ thuèc nam trong d©n gian dïng ch÷a bÖnh [25], “Nam dîc tËp nghiÖm quèc ©m” cña NguyÔn Quang Lîng vÒ c¸c bµi thuèc nam ®¬n gi¶n thêng dïng [26], “Ng tiÒu vÊn ®¸p y thuËt” cña NguyÔn §×nh ChiÓu [24]. “Nam Thiªn §øc B¶o toµn th” cña Lª §øc HuÖ gåm 511 vÞ thuèc nam vµ bÖnh häc [24, 26]. N¨m 1858 TrÇn Nguyªn Ph¬ng kÓ tªn vµ m« t¶ c«ng dông cña trªn 100 loµi c©y thuèc trong cuèn “Nam bang th¶o méc” [26]. C¸c nhµ dîc häc næi tiÕng cña Ph¸p nh Crevost., Pªtªlèt, ®· xuÊt b¶n bé “Catalougue des produits de l’indochine” (1928 – 1935), trong ®ã tËp V (Produits medicinaux, 1928) ®· m« t¶ 368 c©y thuèc vµ vÞ thuèc lµ c¸c loµi thùc vËt cã hoa [98]. N¨m 1952 Pªtªlèt bæ xung vµ x©y dùng thµnh bé “Les plantes m’edicinales du Cambodge, du Laos et du Vietnam” gåm 4 tËp ®· thèng kª 1482 vÞ thuèc th¶o méc trªn ba níc §«ng d¬ng [99]. N¨m 1937, Vò Nh L©m ®· ®Ò cËp tíi dîc tÝnh, c«ng dông, c¸ch bµo chÕ, sù kiªng kþ cña mét sè vÞ thuèc B¾c, thuèc Nam [26]. Khi ViÖt Nam ®éc lËp, ChÝnh phñ ®· quan t©m rÊt nhiÒu ®Õn c«ng t¸c ®iÒu tra nghiªn cøu nguån c©y thuèc ë ViÖt Nam, phôc vô cho vÊn ®Ò søc
12 kháe toµn d©n. Ngµy 27 th¸ng 02 n¨m 1955 chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· göi th cho héi nghÞ ngµnh Y tÕ, Ngêi ®· ®Ò ra ®êng lèi x©y dùng nÒn Y häc ViÖt Nam khoa häc, d©n téc vµ ®¹i chóng, dùa trªn sù kÕt hîp gi÷a Y häc cæ truyÒn cña d©n téc víi Y häc hiÖn ®¹i. GS – TS §ç TÊt Lîi ngêi dµy c«ng nghiªn cøu trong nhiÒu n¨m ®· xuÊt b¶n nhiÒu tµi liÖu trong viÖc sö dông cña ®ång bµo d©n téc vÒ vÊn ®Ò c©y con dïng lµm thuèc. N¨m 1957, «ng ®· biªn so¹n bé “Dîc liÖu häc vµ c¸c vÞ thuèc ViÖt Nam” gåm 3 tËp. N¨m 1961 t¸i b¶n in thµnh 2 tËp, trong ®ã t¸c gi¶ ®· m« t¶ vµ nªu c«ng dông cña h¬n 100 c©y thuèc nam [51]. N¨m 1963 Phã §øc Thµnh vµ mét sè t¸c gi¶ cho xuÊt b¶n “450 c©y thuèc cã trong b¶ng dîc th¶o Trung Quèc” [53]. Tõ n¨m 1962 – 1965 §ç TÊt Lîi l¹i cho xuÊt b¶n bé “ Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam” gåm 6 tËp. §Õn n¨m 1969 t¸i b¶n thµnh 2 tËp, trong ®ã giíi thiÖu trªn 500 vÞ thuèc cã nguån gèc th¶o méc, ®éng vËt, kho¸ng vËt. C¸c c«ng tr×nh cña «ng ®îc t¸i b¶n nhiÒu lÇn vµo c¸c n¨m 1970, 1977, 1981, 1986, 1995, 1999, 2001, 2003. ¤ng ®· m« t¶ tØ mØ tªn khoa häc, ph©n bè, c«ng dông, thµnh phÇn hãa häc, chia tÊt c¶ c¸c c©y thuèc ®ã theo c¸c nhãm bÖnh kh¸c nhau [39], [40], [41]. N¨m 1966, Dîc sü Vò V¨n Chuyªn cho ra ®êi cuèn “Tãm t¾t ®Æc ®iÓm c¸c hä c©y thuèc”, in lÇn thø 2 n¨m 1976 [21]. N¨m 1979, Vò V¨n KÝnh cho xuÊt b¶n cuèn Sæ tay y häc gåm “500 bµi thuèc gia truyÒn” vµ t¸i b¶n lÇn thø ba vµo n¨m 1997 [37]. N¨m 1980, §ç Huy BÝch vµ Bïi Xu©n Ch¬ng ®· giíi thiÖu 519 loµi c©y thuèc, trong ®ã cã 150 loµi míi ph¸t hiÖn trong “Sæ tay c©y thuèc ViÖt Nam” [5]. TËp thÓ c¸c nhµ khoa häc ViÖn dîc liÖu ®· xuÊt b¶n cuèn “ Dîc liÖu ViÖt Nam” tËp I, II tæng kÕt c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c©y thuèc trong nh÷ng n¨m qua [10]. ViÖn Dîc liÖu cïng cïng víi hÖ thèng tr¹m nghiªn cøu trªn toµn quèc, ®Õn n¨m 1985 ®· thèng kª níc ta cã 1.863 loµi vµ díi loµi, ph©n bè trong 1.033 chi, 236 hä, 101 bé, 17 líp, 11 ngµnh ®îc xÕp theo hÖ thèng cña nhµ thùc vËt häc Takhtajan [4, 5, 22, 68].
13 Vâ V¨n Chi lµ ngêi cã nhiÒu t©m huyÕt víi thùc vËt häc lµm thuèc [13], [14], [16], [17]. N¨m 1976, trong luËn v¨n PTS. cña m×nh, ¤ng ®· thèng kª cã 1.360 loµi c©y thuèc trong 192 hä trong ngµnh h¹t kÝn MiÒn B¾c. §Õn n¨m 1991, trong mét b¸o c¸o tham gia héi th¶o vÒ c©y thuèc ViÖt Nam cã 2.280 loµi c©y thuèc bËc cao cã m¹ch thuéc 254 hä trong 8 ngµnh. N¨m 1973, Phan KÕ Léc ®· c«ng bè “Danh môc nh÷ng loµi thùc vËt chøa tanin ë MiÒn B¾c ViÖt Nam” [43]. Lª TrÇn §øc víi nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu Y dîc häc D©n téc, n¨m 1985 – 1988 ®· xuÊt b¶n 4 tËp vÒ “ Trång vµ thu h¸i c©y thuèc”. N¨m 1978, 1992, 1998, TrÇn C«ng Kh¸nh vµ céng sù ®· xuÊt b¶n c¸c cuèn “ Nh÷ng c©y thuèc bæ thêng dïng”, “C©y ®éc ë ViÖt Nam”, vµ “Nghiªn cøu b¶o tån vµ sö dông bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn c©y thuèc ViÖt Nam” [33], [34], [35]. N¨m 1980, §ç Huy BÝch, Bïi Xu©n Ch¬ng vµ mét sè ngêi kh¸c ®· cho ra cuèn “Sæ tay c©y thuèc ViÖt Nam” [5] vµ n¨m 1993 víi “Tµi nguyªn c©y thuèc ViÖt Nam” cho biÕt hµng n¨m cã kho¶ng 300 loµi c©y thuèc ®îc khai th¸c vµ sö dông ë c¸c møc ®é kh¸c nhau trong toµn quèc [4]. N¨m 1994, Lª Nguyªn Khanh vµ TrÇn ThiÖn QuyÒn ®· xuÊt b¶n “Nh÷ng bµi thuèc kinh nghiÖm bÝ truyÒn cña c¸c «ng lang bµ mÕ miÒn nói” [36]. N¨m 1995, TrÇn §×nh Lý vµ céng sù cho xuÊt b¶n cuèn “1900 loµi c©y cã Ých” [44] cho biÕt trong sè c¸c loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch ®· biÕt cã 76 loµi cho nhùa th¬m, 160 loµi cã tinh dÇu, 260 loµi cho dÇu bÐo, 600 loµi chøa tanin, 50 loµi c©y gç cã gi¸ trÞ cao, 40 loµi tre nøa, 40 loµi song m©y. N¨m 1995, V¬ng Thõa ¢n cho ra ®êi cuèn “Thuèc quý quanh ta” n¨m 1995 [1].
14 N¨m 1994, trong c«ng tr×nh nghiªn cøu c©y thuèc L©m S¬n – L¬ng S¬n – Hµ S¬n B×nh, NguyÔn NghÜa Th×n ®· giíi thiÖu 112 loµi thuéc 50 hä [92]. N¨m 1990 – 1995 trong héi th¶o Quèc tÕ lÇn thø 2 vÒ D©n téc sinh häc t¹i C«n Minh – Trung Quèc, t¸c gi¶ còng ®· giíi thiÖu lÞch sö nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò D©n téc dîc häc, giíi thiÖu 2.300 loµi thuéc 1.136 chi, 234 hä thuéc 6 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch ViÖt Nam ®îc sö dông lµm thuèc vµ giíi thiÖu h¬n 1.000 bµi thuèc ®îc thu thËp ë ViÖt Nam còng nh mét sè loµi ®îc sö dông. Ngoµi ra cßn cã rÊt nhiÒu bµi b¸o ®¨ng trong c¸c t¹p chÝ Trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng ®Òu giíi thiÖu vÒ c©y ®îc sö dông lµm thuèc rÊt phong phó. Theo §ç Huy BÝch, NguyÔn TËp, Lª Tïng Ch©u ... hµng n¨m níc ta ®· khai th¸c vµ sö dông tíi 300 loµi c©y thuèc ë c¸c møc ®é kh¸c nhau [4]. Theo c«ng bè cña TrÇn Ngäc Ninh (1994) vµ Lª TrÇn §øc (1995), c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam bíc ®Çu ®· thiÕt lËp ®îc hîp chÊt Taxol tõ c¸c loµi Th«ng ®á (Taxus spp.) cã t¸c dông chèng ung th. N¨m 1996, Vâ V¨n Chi cho ra ®êi quyÓn “Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam” ®· m« t¶ kü 3200 c©y thuèc ViÖt Nam [14]. §©y lµ mét c«ng tr×nh cã ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn rÊt lín phôc vô cho ngµnh dîc vµ c¸c nhµ thùc vËt häc. §Ò cËp tíi c©y thuèc ®ång bµo d©n téc kh«ng thÓ kh«ng kÓ ®Õn tËp “Thùc vËt häc d©n téc C©y thuèc cña ®ång bµo Th¸i Con Cu«ng NghÖ An” cña NguyÔn NghÜa Th×n, NguyÔn ThÞ H¹nh, Ng« Trùc Nh· (n¨m 1999) ®· ®¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng sinh häc nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë khu hÖ, vÊn ®Ò sö dông c©y thuèc, vµ ®Æc biÖt lµ ®· ®¸nh gi¸ møc ®é vµ tÝnh hiÖu qu¶ cña c¸c c©y thuèc mµ d©n téc Th¸i ®· sö dông [55]. Nh vËy kinh nghiÖm dïng c¸c loµi c©y cá lµm thuèc cña ®ång bµo ta lµ rÊt phong phó vµ ®a d¹ng. §©y lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi ®óc rót kinh nghiÖm tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c cña c¶ d©n téc. §Ó ph¸t huy truyÒn thèng tèt ®Ñp
15 ®ã, còng nh gãp phÇn b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc, b¶o tån nguån gen, gi÷ g×n nh÷ng tri thøc quý b¸u cña «ng cha ta, chóng ta cã nhiÖm vô ph¶i kiÓm kª, bæ xung vµ hÖ thèng hãa c¸c loµi c©y thuèc, m· hãa c¸c tri thøc sö dông mét c¸ch khoa häc gióp cho viÖc lùa chän nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn nguån tµi nguyªn nµy mét c¸ch tèt ®Ñp. 1.3. T×nh h×nh nghiªn cøu c©y thuèc ë khu vùc Vên Quèc gia Ba V× N¨m 1971, Vò V¨n Chuyªn trong c¸c ®ît nghiªn cøu thùc ®Þa ®· lËp danh môc 150 loµi c©y thuèc ë khu vùc VQGBV [20]. N¨m 1993, Lª TrÇn ChÊn vµ céng sù ®· c«ng bè sè lîng c©y thuèc cña hÖ thùc vËt Ba V× lµ 280 loµi [11], [12]. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra n¨m 1990 vÒ t×nh h×nh c©y thuèc tõ ®é cao 400m trë lªn cña Häc viÖn Qu©n y ®· ph¸t hiÖn cã 169 loµi c©y thuèc ®îc cã kh¶ n¨ng ch÷a 28 nhãm bÖnh kh¸c nhau [63], [64] . N¨m 1992, Trêng §¹i häc Dîc Hµ Néi phèi hîp víi hiÖp héi AREA (Australia) vµ Trung t©m Nghiªn cøu tµi nguyªn m«i trêng Trêng §¹i häc Tæng hîp (CRES) kÕt qu¶ ®iÒu tra cho thÊy VQGBV cã 250 loµi c©y ®îc dïng lµm thuèc ch÷a 33 lo¹i bÖnh vµ chøng bÖnh kh¸c nhau trong ®ã cã nhiÒu loµi thuèc quý nh: Hoa tiªn (Asarum glabrum), HuyÕt ®»ng (Sargentodoxa cuneata), B¸t gi¸c liªn (Podophyllum tonkinense), R©u hïm (Tacca chantrieri), Hoµng ®»ng (Fibraurea tinctoria), Cñ dßm (Stephania dielsiana).... N¨m 1998 vµ 1999, NguyÔn NghÜa Th×n vµ céng sù ®· thùc hiÖn ®Ò tµi “§iÒu tra thµnh phÇn c©y thuèc vµ bµi thuèc cña ®ång bµo Dao ë huyÖn Ba V× tØnh Hµ T©y” ®· x¸c ®Þnh 274 loµi, thuéc 214 chi, 83 hä ®îc ngêi Dao ë huyÖn Ba V× sö dông ®Ó ch÷a 15 nhãm bÖnh vÒ x¬ng, tiªu hãa, thËn, ngoµi da, phô n÷, trÎ em, h« hÊp, gan, thÇn kinh, bæ, tai mòi häng, phï, ®au ®Çu c¶m sèt, u lµnh, chã vµ r¾n c¾n. T¸c gi¶ ®· ph©n lo¹i c¸c loµi c©y thuèc thµnh 4
16 d¹ng sèng lµ c©y cá (35,77%), gç (30,65%), c©y leo (16,79%), c©y bôi (16,79%). Ph©n tÝch c¸c bé phËn ®îc sö dông theo thø tù lµ: l¸ (46,8), th©n (45,5%), rÔ (25,2%), vá (8%), toµn c©y (7,3%) hoa (1,1%). M«i trêng sèng cña chóng ®· ®îc chØ ra cã 4 nhãm lµ: tõ rõng (46,4%), tõ vên (44,5%), tõ ®åi (20,8%), vµ c¸c loµi mäc kh¾p n¬i (1,8%). §Ó ®Þnh híng cho c«ng t¸c b¶o tån cã 7 loµi ®· ®îc thèng kª lµ B¸t gi¸c liªn (Podophyllum tonkinense), Hoa tiªn (Asarum glabrum), R©u hïm (Tacca chantrieri), Ba g¹c (Rauvolfia verticillata), B×nh v«i, Ngò gia b× (Schefflera octophylla) vµ Sa nh©n (Amomum villosum) [56], [57], [58]. N¨m 2003, TrÇn V¨n ¬n trong luËn ¸n tiÕn sü dîc häc “Gãp phÇn nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc ë Vên Quèc gia Ba V×” ®· ®iÒu tra ®îc 503 loµi c©y ®îc ngêi Dao sö dông lµm thuèc thuéc 321 chi, 118 hä cña 5 ngµnh thùc vËt vµ 8 d¹ng sèng kh¸c nhau. Trong ®ã cã 56 loµi vµ ph©n loµi cha ®îc ghi chÐp trong c¸c s¸ch vÒ c©y thuèc ®· ®îc bæ sung vµo danh s¸ch c©y thuèc ë ViÖt Nam. Cã 131 bÖnh vµ chøng bÖnh kh¸c nhau ®îc ch÷a trÞ b»ng c©y thuèc nam thuéc 29 nhãm bÖnh kh¸c nhau. T¸c gi¶ còng ®Ò cËp tíi t×nh tr¹ng khai th¸c vµ sö dông c©y thuèc cña ngêi Dao, vµ cã 30 loµi c©y thuèc ®îc ngêi Dao sö dông ®îc xÕp h¹ng u tiªn b¶o tån, trong ®ã cã 2 loµi cao nhÊt lµ Hoa tiªn (Asarum grabrum Merr.) vµ Rï r× b·i (Homonoia riparia Lour.). Trong sè ®ã cã 18 loµi thuèc u tiªn b¶o tån ®· ®îc nh©n gièng b»ng hom thµnh c«ng [49]. Nghiªn cøu ®Çy ®ñ vÒ tÝnh ®a d¹ng c©y thuèc cña c¶ khu hÖ Vên quèc gia Ba V× (bao gåm 3 ®ång bµo d©n téc Kinh, Mêng, Dao) cßn thiÕu.
17 Ch¬ng 2: Môc tiªu, ®èi tîng, néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. Môc tiªu nghiªn cøu - §iÒu tra nh÷ng loµi thùc vËt lµm thuèc ë khu vùc VQGBV vµ c¸c bµi thuèc ®îc ngêi d©n ®Þa ph¬ng sö dông. - §¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng c¸c loµi c©y lµm thuèc ë VQGBV vÒ c¸c mÆt: Thµnh phÇn, d¹ng sèng, c¸c bé phËn sö dông, ph©n bè vµ c¸c nhãm bÖnh ch÷a trÞ. 2.2. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu - §èi tîng nghiªn cøu: C¸c loµi thùc vËt cã thÓ dïng lµm thuèc ch÷a trÞ cho ngêi vµ ®éng vËt. - Ph¹m vi nghiªn cøu: Thùc vËt bËc cao cã m¹ch trong ph¹m vi Vên quèc gia Ba V× vµ vïng ®Öm (PhÇn diÖn tÝch cò cha më réng). 2.3. Néi dung nghiªn cøu 2.3.1. Thu thËp vµ hÖ thèng c¸c th«ng tin nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë khu vùc Vên quèc gia Ba V× cña c¸c t¸c gi¶ tõ tríc ®Õn nay. Th«ng tin ®îc thu thËp trong c¸c c«ng tr×nh khoa häc ®· c«ng bè nh luËn ¸n, luËn v¨n, ®Ò tµi, t¹p chÝ ... cã liªn quan ®Õn nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë khu vùc VQGBV. 2.3.2. §iÒu tra pháng vÊn kinh nghiÖm nh©n d©n sèng trong Vên quèc gia Ba V× §èi tîng ®îc pháng vÊn lµ ngêi d©n ®Þa ph¬ng trªn c¸c thµnh phÇn d©n téc Kinh, Mêng, Dao ë c¸c x· T¶n LÜnh, Ba Tr¹i, Ba V×, Minh Quang, Kh¸nh thîng, V©n Hßa, Yªn Bµi (ngêi d©n, c¸c «ng lang, bµ mÕ).
18 2.3.3. C«ng t¸c ®iÒu tra vµ thu thËp mÉu trªn thùc ®Þa ë khu vùc Vên quèc gia Ba V×. Trªn c¬ së c¸c th«ng tin pháng vÊn vµ c¸c tµi liÖu thu thËp, tiÕn hµnh ®iÒu tra thùc ®Þa ®Ó thu mÉu vµ sù ph©n bè cña chóng ®Ó bæ xung cho c¸c t liÖu ®· cã. 2.3.4. X¸c ®Þnh tªn khoa häc vµ x©y dùng danh lôc thùc vËt lµm thuèc ë khu vùc Vên quèc gia Ba V× - Gi¸m ®Þnh tªn khoa häc cña tÊt c¶ c¸c loµi c©y thuèc ®iÒu tra ®îc trªn thùc ®Þa, qua pháng vÊn ngêi d©n, qua tra cøu. - S¾p xÕp c¸c loµi c©y lµm thuèc theo hÖ thèng Brummitt (1992) ®Ó x©y dùng danh lôc. 2.3.5. Ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng sinh häc nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë khu vùc - §a d¹ng vÒ ph©n lo¹i: Ngµnh, líp, hä, chi, loµi. - §a d¹ng vÒ d¹ng sèng: Gç, bôi, th¶o, d©y leo, phô sinh. - §a d¹ng vÒ m«i trêng sèng: Nói (n¬i cã rõng); ®åi hoang; vên nhµ; s«ng suèi, ruéng b·i. - C¸c bé phËn sö dông: Th©n , l¸, hoa, qu¶, vá, rÔ cñ. - §a d¹ng vÒ c¸c c¸ch sö dông kh¸c nhau: Kh« s¾c, t¬i s¾c, ®un èng, ng©m rîu, gi·, t¾m ... - C¸c bÖnh ch÷a trÞ, nhiÒu nhãm bÖnh ch÷a trÞ kh¸c nhau: Nhãm thuèc bæ, thuèc phô n÷, thuèc ®éc, thuèc x¬ng, thuèc khíp ... 2.4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn c¸c môc tiªu vµ néi dung mµ ®Ò tµi ®· ®Ò ra, chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu sau ®©y: