Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Đánh giá tính đa dạng thực vật ở rừng đặc dụng Yên Tử - Quảng Ninh

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:64

Thêm vào BST

Báo xấu

7
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là xây dựng được bộ danh lục thực vật và đánh giá được tính đa dạng thực vật về thành phần, dạng sống, giá trị tài nguyên thực vật và các ưu hợp thực vật ở khu vực nghiên cứu. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Đánh giá tính đa dạng thực vật ở rừng đặc dụng Yên Tử - Quảng Ninh

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng nghiÖp vµ pTNT Trêng §¹i häc L©m NghiÖp ------------------------ Phïng V¨n Phª §¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng thùc vËt ë Rõng ®Æc dông yªn tö, qu¶ng ninh Chuyªn ngµnh: L©m häc M· sè : 60.62.60 LuËn v¨n Th¹c sü Khoa häc L©m nghiÖp hµ T©y - 8/2006
1 §Æt vÊn ®Ò Rõng lµ n¬i chøa ®ùng nguån tµi nguyªn sinh vËt v« cïng phong phó vµ ®a d¹ng. Gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc (§DSH) ®èi víi ®êi sèng con ngêi thËt lµ to lín c¶ vÒ ph¬ng diÖn trùc tiÕp lÉn gi¸n tiÕp. ThËt khã cã thÓ ®¸nh gi¸ ®îc hÕt gi¸ trÞ cña §DSH vÒ mäi mÆt. Ngoµi viÖc cung cÊp gç, dîc liÖu, c¸c l©m s¶n kh¸c, rõng cßn cã gi¸ trÞ c¶nh quan, phßng hé b¶o vÖ m«i trêng sèng. Ngoµi ra, rõng còng lµ n¬i diÔn ra c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y tµi nguyªn thùc vËt rõng trªn thÕ giíi nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng bÞ suy gi¶m nghiªm träng c¶ vÒ sè lîng lÉn chÊt lîng ®· g©y nªn nh÷ng t¸c h¹i to lín ®èi víi ®êi sèng con ngêi nh h¹n h¸n, lò lôt, xãi mßn ®Êt, « nhiÔm m«i trêng. ViÖt Nam n»m trong khu vùc nhiÖt ®íi giã mïa víi tæng diÖn tÝch ®Êt liÒn kho¶ng 330.000 Km2, tr¶i dµi tõ 8o30’ ®Õn 23o40’ vÜ ®é B¾c vµ tõ 102o30’ ®Õn 109o40’ kinh ®é §«ng, trong ®ã cã 3/4 tæng diÖn tÝch lµ ®åi nói, víi ®Ønh cao nhÊt lµ ®Ønh Phan Si Pan 3143m ë T©y B¾c, lµ khu vùc ®îc ®¸nh gi¸ cã tÝnh §DSH cao. TÝnh §DSH cña ViÖt Nam thÓ hiÖn ë sù phong phó cña hÖ gen, ë thµnh phÇn loµi sinh vËt, ë c¸c kiÓu c¶nh quan vµ hÖ sinh th¸i. HiÖn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ §DSH nãi chung vµ ®a d¹ng thùc vËt nãi riªng ë ViÖt Nam. C¸c nghiªn cøu ®ã ®· ph¸t hiÖn vµ bæ sung thªm nhiÒu loµi míi cho hÖ thùc vËt ViÖt Nam. Theo dù ®o¸n, ë ViÖt Nam cã kho¶ng 12.000 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch. Tuy nhiªn, c¸c nghiªn cøu hiÖn nay míi chØ ph¸t hiÖn vµ c«ng bè 11.238 loµi [37]. ViÖc ra quyÕt ®Þnh thµnh lËp hµng lo¹t c¸c Vên Quèc gia, Khu B¶o tån thiªn nhiªn, c¸c khu Rõng §Æc dông kh¸c vµ phª duyÖt KÕ ho¹ch hµnh ®éng §DSH theo QuyÕt ®Þnh sè 485/TTg th¸ng 12 n¨m 1995 cña Thñ tíng ChÝnh phñ ®· kh¼ng ®Þnh sù quan t©m s©u s¾c cña ChÝnh phñ tíi c«ng t¸c b¶o tån §DSH ë ViÖt Nam. Khu Rõng ®Æc dông (R§D) Yªn Tö, thuéc ®Þa phËn x· Thîng Yªn C«ng, thÞ x· U«ng BÝ, tØnh Qu¶ng Ninh, c¸ch thµnh phè H¹ Long 40 km, c¸ch thñ ®« Hµ Néi 150 Km. B¶y tr¨m n¨m vÒ tríc, Hoµng §Õ TrÇn Nh©n T«ng ®· chän n¬i ®©y ®Ó tu hµnh, khai sinh ra dßng thiÒn ViÖt Nam. Ngµy nay, Yªn Tö næi tiÕng c¶ níc bëi n¬i ®©y cßn lu l¹i nhiÒu dÊu tÝch cña mét nÒn v¨n ho¸ PhËt gi¸o ViÖt Nam “ThiÒn Ph¸i Tróc L©m Yªn Tö”. §Õn Yªn Tö, miÒn ®Þa linh cña Tæ quèc, du kh¸ch sÏ ®îc
2 chiªm ngìng vµ thëng ngo¹n mét c¶nh s¾c thiªn nhiªn hïng vÜ tuyÖt vêi, víi ®Ønh cao nhÊt lµ ®Ønh Yªn Tö (1068 m) cïng hÖ thèng th¸c níc, s«ng suèi, chïa chiÒn, am th¸p. Yªn Tö ®· thu hót hµng triÖu lît du kh¸ch tõ trong níc ®Õn ngoµi níc, tõ miÒn ngîc ®Õn miÒn xu«i, tõ n«ng th«n ®Õn thµnh thÞ, tõ c¸c em nhá ®Õn c¸c cô giµ, tõ n«ng d©n ®Õn trÝ thøc, tõ c¸c nhµ khoa häc, nhµ th¬, nh¹c sü ®Õn c¸c nhµ chÝnh kh¸ch ®Õn th¨m viÕng, tham quan, häc tËp, nghiªn cøu. Víi ý nghÜa ®ã, ngµy 9 th¸ng 06 n¨m 1986 Chñ tÞch Héi ®ång Bé trëng (nay lµ Thñ tíng ChÝnh phñ) ra QuyÕt ®Þnh sè 194/CT vÒ viÖc x©y dùng Yªn Tö lµ Khu Rõng cÊm Quèc gia. Ngµy 30 th¸ng 9 n¨m 1992, khu vùc Chïa Yªn Tö vµ khu vùc danh th¾ng nói Yªn Tö ®· ®îc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin vµ ThÓ thao ký QuyÕt ®Þnh c«ng nhËn Khu Di tÝch LÞch sö V¨n ho¸. §Ó tõng bíc ®Çu t, t«n t¹o, x©y dùng c¸c ®iÓm di tÝch, b¶o vÖ, x©y dùng vµ ph¸t triÓn hÖ thèng rõng, ngµy 10 th¸ng 4 n¨m 1996, Uû ban Nh©n d©n tØnh Qu¶ng Ninh (UBNN) ra QuyÕt ®Þnh sè 783 Q§/UB phª duyÖt Dù ¸n “Dù ¸n Rõng §Æc dông di tÝch lÞch sö v¨n ho¸, c¶nh quan m«i trêng Yªn Tö” giai ®o¹n (1996-2000) víi diÖn tÝch 2026 ha bao gåm hai tiÓu khu rõng sè 32 vµ 36 thuéc x· Thîng Yªn C«ng, thÞ x· U«ng BÝ. Ban qu¶n lý R§D Yªn Tö ®îc thµnh lËp kÓ tõ ®ã, trªn c¬ së Ban qu¶n lý Khu di tÝch. Rõng ®Æc dông Yªn Tö võa lµ rõng di tÝch, lÞch sö, v¨n ho¸, c¶nh quan; võa lµ n¬i chøa ®ùng nhiÒu nguån gen ®éng, thùc vËt quý hiÕm cã gi¸ trÞ nghiªn cøu khoa häc; võa lµ ®iÓm tham quan du lÞch næi tiÕng, g¾n víi C«n S¬n - KiÕp B¹c, thµnh phè du lÞch H¹ Long, ®iÓm ®Õn cña du lÞch thÕ kû 21. NhËn thøc ®îc ý nghÜa ®ã, ngµy 23 th¸ng 4 n¨m 2001, UBND tØnh Qu¶ng Ninh ra QuyÕt ®Þnh sè 1068/Q§-UB phª duyÖt Dù ¸n “§Çu t Rõng ®Æc dông Yªn Tö” giai ®o¹n (2001-2010) víi diÖn tÝch 2668.5 ha ë 3 tiÓu khu 9, 32, 36 thuéc x· Thîng Yªn C«ng, thÞ x· U«ng BÝ. PhÝa B¾c gi¸p huyÖn S¬n §éng (B¾c Giang), phÝa T©y gi¸p x· Trµng L¬ng (§«ng TriÒu), phÝa §«ng lµ phÇn cßn l¹i cña x· Thîng Yªn C«ng, gi¸p phêng Vµng Danh (U«ng BÝ), phÝa Nam lµ phÇn cßn l¹i cña x· Thîng Yªn C«ng. Môc tiªu lµ x©y dùng, b¶o vÖ vµ lµm giµu cho R§D Yªn Tö, b¶o vÖ nguån gen ®éng thùc vËt quý hiÕm cã trong khu vùc, gãp phÇn gi¶i quyÕt viÖc lµm, n©ng cao ®êi sèng cho nh©n d©n.
3 §îc sù quan t©m s©u s¾c cña ChÝnh phñ, Bé NN&PTNT, UBND tØnh Qu¶ng Ninh, UBND thÞ x· U«ng BÝ, Së NN&PTNT, th¸ng 6 n¨m 2002, Ph©n viÖn §TQHR T©y B¾c bé, thuéc ViÖn §TQHR, ®· phèi hîp víi Ban qu¶n lý R§D Yªn Tö x©y dùng Dù ¸n “ Dù ¸n n©ng cÊp Rõng ®Æc dông Yªn Tö thµnh Vên Quèc gia Yªn Tö”. Rõng ®Æc dông Yªn Tö lµ khu vùc cã tiÒm n¨ng ®a d¹ng sinh häc to lín, víi khu hÖ ®éng thùc vËt phong phó ®a d¹ng, cã nhiÒu loµi quÝ hiÕm, ®Æc trng cho hÖ ®éng thùc vËt §«ng B¾c. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay vÉn cha cã nh÷ng ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ, toµn diÖn vµ hÖ thèng vÒ hiÖn tr¹ng ®a d¹ng thùc vËt rõng, ngoµi c¸c b¸o c¸o cña XÝ nghiÖp §iÒu tra ThiÕt kÕ Qui ho¹ch Rõng Qu¶ng ninh (1993) vµ b¸o c¸o phóc tra cña Ph©n viÖn §TQHR T©y B¾c phèi hîp cïng Bé m«n Thùc vËt Rõng, Trêng §¹i häc L©m nghiÖp (§HLN) (2002). Tõ thùc tiÔn trªn ®©y, chóng t«i triÓn khai nghiªn cøu ®Ò tµi: “§¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng thùc vËt ë Rõng §Æc dông Yªn tö - Qu¶ng Ninh ” lµm c¬ së cho c«ng t¸c b¶o tån §DSH vµ qu¶n lÝ sö dông hîp lÝ nguån tµi nguyªn thùc vËt cã trong khu vùc.
4 Ch¬ng 1 Tæng quan nghiªn cøu vÒ ®a d¹ng thùc vËt 1.1. Quan ®iÓm nhËn thøc vÒ ®a d¹ng sinh häc Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ngêi ta thêng ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò b¶o tån §DSH. VËy §DSH lµ g×? Cho ®Õn nay, côm tõ “®a d¹ng sinh häc” cßn cã rÊt nhiÒu nghÜa. Theo IUCN (1994) ®· ®a ra ®Þnh nghÜa §DSH nh sau: “§a d¹ng sinh häc lµ thuËt ng÷ chØ sù phong phó cña sù sèng trªn tr¸i ®Êt cña hµng triÖu loµi thùc vËt, ®éng vËt, vi sinh vËt cïng nguån gen cña chóng vµ c¸c hÖ sinh th¸i mµ chóng lµ thµnh viªn. Tõ ®ã, ®a d¹ng sinh häc ®îc ®Þnh nghÜa lµ sù ®a d¹ng cña c¸c sinh vËt tõ tÊt c¶ c¸c nguån, trong ®ã bao gåm c¸c hÖ sinh th¸i trªn c¹n, díi biÓn, c¸c thuû vùc kh¸c vµ c¸c phøc hÖ sinh th¸i mµ chóng cÊu thµnh. §a d¹ng sinh häc bao gåm sù ®a d¹ng cña loµi, gi÷a c¸c loµi vµ c¸c hÖ sinh th¸i ” [3]. Quü B¶o tån Thiªn nhiªn Quèc tÕ - WWF (1989) ®Ò xuÊt ®Þnh nghÜa nh sau: “§a d¹ng sinh häc lµ sù phån thÞnh cña sù sèng trªn tr¸i ®Êt, lµ hµng triÖu loµi thùc vËt, ®éng vËt vµ vi sinh v©t, lµ nh÷ng gen chøa ®ùng trong c¸c loµi vµ lµ nh÷ng hÖ sinh th¸i v« cïng phøc t¹p cïng tån t¹i trong m«i trêng” [25]. Nh×n chung, c¸c nhµ sinh häc thêng xem xÐt §DSH ë 3 møc ®é: ®a d¹ng di truyÒn, ®a d¹ng loµi vµ ®a d¹ng hÖ sinh th¸i. §a d¹ng di truyÒn: thÓ hiÖn b»ng nguån gen vµ genotyp n»m trong mçi loµi. Sù ®a d¹ng di truyÒn trong loµi thêng bÞ ¶nh hëng bëi nh÷ng tËp tÝnh sinh s¶n cña c¸c c¸ thÓ trong quÇn thÓ. §a d¹ng loµi: bao gåm toµn bé c¸c sinh vËt sèng trªn tr¸i ®Êt, tõ vi khuÈn ®Õn c¸c loµi ®éng, thùc vËt vµ c¸c loµi nÊm. §a d¹ng hÖ sinh th¸i: thÓ hiÖn b»ng sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c quÇn x· mµ trong ®ã c¸c loµi sinh sèng, c¸c hÖ sinh th¸i n¬i mµ c¸c loµi còng nh c¸c quÇn x· tån t¹i vµ c¶ sù kh¸c biÖt cña c¸c mèi t¬ng t¸c gi÷a chóng víi nhau. Mét quÇn x· sinh häc ®îc x¸c ®Þnh bëi c¸c loµi sinh vËt ph©n bè trong mét sinh c¶nh x¸c ®Þnh vµ cã nh÷ng mèi t¬ng t¸c lÉn nhau gi÷a nh÷ng loµi ®ã. Mét quÇn x· sinh häc cïng víi m«i trêng vËt lý bao quanh hîp thµnh mét hÖ sinh th¸i.
5 1.2. Tæng quan nghiªn cøu vÒ ®a d¹ng thùc vËt 1.2.1. Nghiªn cøu vÒ ®a d¹ng thùc vËt trªn thÕ giíi Trªn thÕ giíi, nghiªn cøu vÒ thùc vËt ®· cã tõ rÊt l©u. Ngêi ta ®· t×m thÊy c¸c tµi liÖu m« t¶ vÒ thùc vËt xuÊt hiÖn ë Ai CËp kho¶ng 3000 n¨m tríc C«ng nguyªn vµ ë Trung Quèc kho¶ng 2000 n¨m tríc C«ng nguyªn. Theophraste (370-285 tríc C«ng nguyªn), ngêi ®Çu tiªn ®Ò xuÊt ra mét ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i thùc vËt, trong c¸c t¸c phÈm “LÞch sö thùc vËt” vµ “C¬ së thùc vËt” ®· m« t¶ ®îc gÇn 500 loµi c©y, ph©n thµnh c©y to, c©y nhì, c©y nhá, c©y cá, c©y sèng trªn c¹n, c©y sèng díi níc, c©y thêng xanh hay rông l¸, c©y cã hoa hay kh«ng cã hoa, c©y trång hay c©y d¹i. Plinus (79-23 tríc C«ng nguyªn), nhµ b¸c häc La M·, trong t¸c phÈm “LÞch sö tù nhiªn” ®· m« t¶ ®Õn gÇn 1000 loµi c©y vµ ®Æc biÖt chó ý nhiÒu ®Õn c©y dïng lµm thuèc vµ c©y ¨n qu¶. Ray (1628- 1705), ngêi Anh, trong t¸c phÈm “LÞch sö thùc vËt” ®· m« t¶ tíi 18.000 loµi thùc vËt. Linne’ (1707-1778), nhµ b¸c häc Thuþ §iÓn, ngêi ®Çu tiªn khëi xíng ra kh¸i niÖm loµi vµ ®Æt tªn loµi b»ng danh ph¸p lìng n«m, ®· m« t¶ h¬n 8.000 loµi c©y mµ ngµy nay phÇn lín vÉn chÊp nhËn ®îc. TiÕp theo Linne’ lµ Antoine - Laurent de Jussieu (1748 - 1836), nhµ b¸c häc ngêi Ph¸p, ngêi ®Çu tiªn s¾p xÕp thùc vËt vµo c¸c hä vµ ®· m« t¶ gÇn 100 hä, ngµy nay vÉn cßn ®îc c«ng nhËn [17]; [26]. Tõ nöa sau thÕ kû XIX ®Õn nay, nhê sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt, nh÷ng nghiªn cøu vÒ thùc vËt nãi chung ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. Theo híng nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i thùc vËt ph¶i kÓ tíi c¸c t¸c gi¶ nh: Bessey (1845-1915); Hutchinson (1884-1972); Takhtajan (1910); Engler (1944-1930). Theo híng nghiªn cøu thèng kª vµ m« t¶ thùc vËt ph¶i kÓ tíi c¸c c«ng tr×nh nh: Thùc vËt chÝ §«ng D¬ng cña Lecomte vµ céng sù (1907-1952), Thùc vËt chÝ Malaixia (1948- 1972), Thùc vËt chÝ H¶i Nam (1972-1977), Thùc vËt chÝ V©n Nam (1979-1997), Thùc vËt chÝ Trung Hoa (1994-1998). Brummitt (1992), chuyªn gia cña Phßng B¶o tµng Thùc vËt Hoµng Gia Anh, trong cuèn “Vascular plant families and genera” ®· thèng kª tiªu b¶n thùc vËt bËc cao cã m¹ch trªn thÕ giíi vµo 511 hä, 13.884 chi, 6 ngµnh lµ KhuyÕt l¸ th«ng
6 (Psilotophyta), Th«ng ®¸ (Lycopodiophyta), Cá th¸p bót (Equisetophyta), D¬ng xØ (Polypodiophyta), H¹t trÇn (Gymnospermae) vµ H¹t kÝn (Angiospermae). Trong ®ã ngµnh H¹t kÝn (Angiospermae) cã 13.477 chi, 454 hä vµ ®îc chia ra 2 líp lµ: líp Hai l¸ mÇm (Dicotyledoneae) bao gåm 10.715 chi, 357 hä vµ líp Mét l¸ mÇm (Monocotyledoneae) bao gåm 2.762 chi, 97 hä. Takhtajan, ViÖn sü thùc vËt, Acmenia, ®· ®ãng gãp lín cho khoa häc ph©n lo¹i thùc vËt, trong cuèn “Diversity and Classification of Flowering Plant” (1997), ®· thèng kª vµ ph©n chia toµn bé thùc vËt h¹t kÝn trªn thÕ giíi kho¶ng 260.000 loµi vµo kho¶ng 13.500 chi, 591 hä, 232 bé, thuéc 16 ph©n líp vµ 2 líp. Trong ®ã líp Hai l¸ mÇm (Dicotyledoneae) bao gåm 11 ph©n líp, 175 bé, 458 hä, 10.500 chi kh«ng díi 195.000 loµi vµ líp Mét l¸ mÇm (Monocotyledoneae) gåm 6 ph©n líp, 57 bé, 133 hä, trªn 3000 chi, kho¶ng 65.000 loµi. Nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i d¹ng sèng ë trªn thÕ giíi còng cã nhiÒu kiÓu kh¸c nhau. §iÓn h×nh lµ c¸ch ph©n lo¹i, lËp phæ d¹ng sèng cña Raunkiaer (1934) (ghi theo Th¸i V¨n Trõng, 1978 vµ 1999). Theo Raunkiaer dÊu hiÖu biÓu thÞ ®Ó ph©n lo¹i ®îc chän lµ vÞ trÝ cña chåi so víi mÆt ®Êt trong thêi gian bÊt lîi cña n¨m. HÖ thèng ph©n lo¹i ®ã cã thÓ ®îc tr×nh bµy tãm t¾t nh sau: A. C©y cã chåi trªn ®Êt Ph (PhanÐrophytes) B. C©y cã chåi s¸t ®Êt Ch (ChamÐphytes) C. C©y cã chåi nöa Èn H (HÐmicryptophytes) D. C©y chåi Èn Cr (Cryptophytes) E. C©y mét n¨m Th (ThÐrophytes) Trong ®ã c©y cã chåi trªn ®Êt Ph (PhanÐrophytes) ®îc chia thµnh c¸c d¹ng nhá a- C©y gç lín chåi trªn ®Êt Meg (MÐgaphanÐrophytes) b- C©y gç võa cã chåi trªn ®Êt Mes (MÐsophanÐrophytes) c- C©y nhá cã chåi trªn ®Êt Mi (MicrophanÐrophytes) d- C©y thÊp cã chåi trªn ®Êt Na (NanophanÐrophytes) Raunkiaer cßn gép nh÷ng c©y gç thuéc 2 d¹ng MÐgaphanÐrophytes vµ MÐsophanÐrophytes thµnh nhãm c©y gç lín vµ võa cã chåi trªn ®Êt (MM). e- C©y cã chåi trªn ®Êt leo cuèn Lp (Lianes phanÐrophytes)
7 f- C©y cã chåi trªn ®Êt sèng nhê vµ sèng b¸m Ep (Epiphytes phanÐrophytes) g- C©y cã chåi trªn ®Êt th©n th¶o Hp (PhanÐrophytes herbacÐs) h- C©y cã chåi trªn ®Êt th©n mäng níc Sp (PhanÐrophytes succlents) Raunkiaer ®· tÝnh to¸n cho h¬n 1000 loµi c©y ë c¸c vïng kh¸c nhau trªn tr¸i ®Êt vµ lËp ®îc phæ d¹ng sèng tiªu chuÈn (SN) nh sau: P C C T S h h H r h % N 4 2 1 6 9 6 6 3 hay SN = 46 Ph + 9 Ch + 26 H + 6 Cr + 13 Th. §©y lµ mét c¬ së ®Ó so s¸nh c¸c phæ d¹ng sèng cña c¸c th¶m thùc vËt gi÷a c¸c vïng kh¸c nhau trªn tr¸i ®Êt. Phæ d¹ng sèng cña c¸c vïng ®îc kÝ hiÖu lµ SB. Thêng thêng ë vïng nhiÖt ®íi, trong rõng Èm th× Ph lµ 80%, Ch lµ 20%, cßn H, Cr vµ Th hÇu nh kh«ng cã. Tr¸i l¹i, trong vïng kh« h¹n th× Th vµ Cr cã thÓ cã mét tû lÖ kh¸ cao, cßn Ph l¹i gi¶m xuèng. §iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn qua mét sè dÉn liÖu vÒ phæ d¹ng sèng cña mét sè hÖ thùc vËt ë c¸c vïng kh¸c nhau trªn tr¸i ®Êt: 1. MiÒn nhiÖt ®íi Guana SB = 88 Ph + 12 Ch 2. MiÒn nhiÖt ®íi Èm SB = 61 Ph + 6 Ch + 12 H + 5 Cr + 16 Th. 3. MiÒn xa m¹c (Li Bi) SB = 12 Ph + 21Ch + 20 H + 5 Cr + 42 Th. 4. MiÒn «n ®íi (§an M¹ch) SB = 7Ph + 3 Ch + 50 H + 22 Cr + 18 Th. 5. MiÒn B¾c cùc SB = 1 Ph + 22 Ch + 60 H + 15 Cr + 2 Th. (Nguån: NguyÔn B¸ Thô, 1995) 1.2.2. Nghiªn cøu vÒ ®a d¹ng thùc vËt ë ViÖt nam
8 Nghiªn cøu vÒ hÖ thùc vËt ë ViÖt Nam ®· cã tõ l©u. Ta cã thÓ nh¾c tíi mét sè t¸c gi¶ nh: TuÖ TÜnh (1417), trong cuèn “ Nam dîc thÇn hiÖu” ®· m« t¶ tíi 579 loµi c©y lµm thuèc; Lý Thêi Ch©n (1595), trong cuèn “B¶n th¶o c¬ng môc” ®· ®Ò cËp ®Õn h¬n 1000 vÞ thuèc th¶o méc, v.v. (Hoµng ThÞ S¶n, 2000). Song viÖc ®iÒu tra nghiªn cøu thùc vËt cã tÝnh quy m« lín ë níc ta míi chØ b¾t ®Çu vµo thêi Ph¸p thuéc. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thùc vËt cã gi¸ trÞ ®Òu do c¸c t¸c gi¶ níc ngoµi nghiªn cøu nh: “Thùc vËt ë Nam Bé” cña Loureiro (1790), “Thùc vËt rõng Nam Bé” cña Pierre (1879-1899). C¸c nghiªn cøu nµy còng chØ dõng l¹i ë viÖc thèng kª vµ m« t¶ sè lîng loµi thùc vËt ë ViÖt Nam. Næi bËt h¬n c¶ lµ c«ng tr×nh “Thùc vËt chÝ §«ng D¬ng”, gåm 7 tËp chÝnh vµ 1 tËp bæ sung, ®· ®îc c«ng bè tõ n¨m 1907 tíi 1952 bëi nhµ thùc vËt ngêi Ph¸p Lecomte chñ biªn cïng céng sù. Trong c«ng tr×nh nµy, c¸c t¸c gi¶ ®· thèng kª, m« t¶ cho 7004 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch cña §«ng D¬ng trong ®ã cã ViÖt Nam theo (NguyÔn V¨n Thanh, 2005). Trªn c¬ së bé thùc vËt chÝ §«ng D¬ng, Th¸i V¨n Trõng (1978) trong c«ng tr×nh “Th¶m thùc vËt rõng ViÖt Nam” ®· thèng kª ë khu hÖ thùc vËt ViÖt Nam cã 7004 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch thuéc 1850 chi vµ 289 hä. Ngµnh H¹t kÝn cã 6366 loµi (90,89%), 1727 chi (93,35%) vµ 239 hä (82,70%). Ngµnh H¹t trÇn cã 39 loµi (0,56%), 18 chi (0,97%), 8 hä (2,77%) vµ cßn l¹i lµ nhãm QuyÕt thùc vËt. Trong ngµnh H¹t kÝn th× líp Hai l¸ mÇm cã 4822 loµi (75,75%), 1346 chi (77,94%), 198 hä (82,85%) vµ líp Mét l¸ mÇm cã 1544 loµi (24,25%), 381 chi (22,06%), 41 hä (17,15%). §¸ng chó ý nhÊt lµ bé “C©y cá ViÖt Nam” cña Ph¹m Hoµng Hé (1991-1993), xuÊt b¶n t¹i Canada, bao gåm 3 tËp (6 quyÓn), ®· thèng kª, m« t¶ ®îc 10.419 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch ë ViÖt Nam. Trong hai n¨m gÇn ®©y (1999-2000), t¸c gi¶ ®· chØnh lý, bæ sung vµ t¸i b¶n t¹i ViÖt Nam. Bé s¸ch gåm 3 quyÓn, ®· thèng kª m« t¶ 11.611 loµi thuéc 3179 chi, 295 hä vµ 6 ngµnh. Theo híng nghiªn cøu ®a d¹ng ph©n lo¹i ë c¸c vïng cña ViÖt Nam ph¶i kÓ tíi c«ng tr×nh cña Phan KÕ Léc (1973) “Bíc ®Çu thèng kª sè loµi c©y ®· biÕt ë miÒn B¾c ViÖt Nam”. T¸c gi¶ ®· thèng kª ®îc 5609 loµi thuéc 1660 chi vµ 240 hä (Lª TrÇn ChÊn, 1999). N¨m 1984, NguyÔn TiÕn B©n, TrÇn §×nh §¹i, Phan KÕ Léc cïng
9 tËp thÓ c¸c t¸c gi¶ ®· xuÊt b¶n tËp “Danh lôc Thùc vËt T©y Nguyªn” c«ng bè 3754 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch (NguyÔn NghÜa Th×n, 2004). Trong c«ng tr×nh “Thùc vËt ë ®¶o Phó Quèc” n¨m 1985, t¸c gi¶ Ph¹m Hoµng Hé ®· thèng kª ®îc 929 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch, trong ®ã cã 112 loµi c©y trång, 817 loµi cã ph©n bè tù nhiªn vµ ghi nhËn thªm 19 loµi míi cho ViÖt Nam, kh«ng kÓ nÊm. N¨m 1990, trong luËn ¸n phã tiÕn sü sinh häc “Gãp phÇn nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña hÖ thùc vËt L©m S¬n (tØnh Hµ S¬n B×nh)”, Lª TrÇn ChÊn ®· thèng kª ®îc trong ph¹m vi 15 km2 cã 1261 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch trong 698 chi vµ 178 hä. Ngoµi ra, t¸c gi¶ còng ®¸nh gi¸ kh¸ ®Çy ®ñ sù ®a d¹ng vÒ d¹ng sèng, vÒ yÕu tè ®Þa lý, vÒ ®Æc ®iÓm cÊu tróc th¶m thùc vËt ë L©m S¬n vµ so s¸nh ®¸nh gi¸ víi hÖ thùc vËt Cóc Ph¬ng. N¨m 1997, NguyÔn NghÜa Th×n cho xuÊt b¶n cuèn “CÈm nang nghiªn cøu ®a d¹ng sinh vËt”. T¸c gi¶ ®· kh¸i qu¸t thµnh c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®a d¹ng thùc vËt nãi chung cho c¸c vïng vµ cung cÊp mét sè th«ng tin vÒ t×nh h×nh ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam. Ngoµi ra, t¸c gi¶ ®· thèng kª ®îc ë ViÖt Nam cã 10.580 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch thuéc 2.342 chi, 334 hä, 6 ngµnh. Trong ®ã, ngµnh H¹t kÝn cã 9.812 loµi, 2.175 chi vµ 296 hä. N¨m 1998, NguyÔn NghÜa Th×n vµ NguyÔn ThÞ Thêi cho xuÊt b¶n cuèn “§a d¹ng thùc vËt vïng nói cao Sa Pa - Phan Si Pan”, ®· thèng kª ®îc 2024 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch thuéc 771 chi, 200 hä vµ 6 ngµnh. N¨m 1999, trong cuèn “Mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña hÖ thùc vËt ViÖt Nam”, Lª TrÇn ChÊn ®· thèng kª ®îc ë ViÖt Nam cã 10.192 loµi, 2298 chi vµ 285 hä thuéc 7 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch. Trong ®ã, ngµnh KhuyÕt l¸ th«ng (Psilotophyta) cã 1 loµi, 1 chi, 1 hä; ngµnh Th«ng ®¸ (Lycopodiophyta) cã 54 loµi, 4 chi, 2 hä; ngµnh Thuû phØ (Isoetophyta) cã 1loµi, 1 chi, 1hä; ngµnh Cá th¸p bót (Equisetophyta) cã 2 loµi, 1 chi, 1 hä; ngµnh D¬ng xØ (Polypodiophyta) cã 632 loµi, 138 chi, 28 hä; ngµnh H¹t trÇn (Gymnospermae) cã 52 loµi, 22 chi, 8 hä; ngµnh H¹t kÝn cã 9.450 loµi, 2.131 chi, 244 hä. GÇn ®©y (2001-2005), tËp thÓ c¸c t¸c gi¶ thuéc Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i trêng - §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn
10 Sinh vËt - ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt Nam, trªn c¬ së tËp hîp c¸c mÉu tiªu b¶n thùc vËt cïng víi c¸c tµi liÖu ®· cã, ®· xuÊt b¶n bé “Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam” gåm 3 tËp. Bé s¸ch ®· thèng kª ®îc ®Çy ®ñ nhÊt c¸c loµi thùc vËt cã ë ViÖt Nam víi tªn khoa häc cËp nhËt nhÊt. Trong tµi liÖu nµy, ®· c«ng bè 11.238 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch, thuéc 2.435 chi 327 hä. Trong ®ã, ngµnh KhuyÕt l¸ th«ng (Psilotophyta) cã 1 loµi, 1 chi, 1 hä; ngµnh Th«ng ®¸ (Lycopodiophyta) cã 53 loµi, 5 chi, 3 hä; ngµnh Cá th¸p bót (Equisetophyta) cã 2 loµi, 1 chi, 1 hä; ngµnh D¬ng xØ (Polypodiophyta) cã 696 loµi, 136 chi, 29 hä; ngµnh H¹t trÇn (Gymnospermae) cã 69 loµi, 22 chi, 9 hä; ngµnh H¹t kÝn cã 10.417 loµi, 2.270 chi, 284 hä. Nghiªn cøu vÒ tÝnh ®a d¹ng thùc vËt t¹i c¸c Vên Quèc gia (VQG), Khu B¶o tån thiªn nhiªn cña ViÖt Nam cho ®Õn ®Õn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh. §iÓn h×nh ph¶i kÓ tíi c¸c nghiªn cøu cña NguyÔn NghÜa Th×n - NguyÔn B¸ Thô ë VQG Cóc Ph¬ng (1995), NguyÔn NghÜa Th×n - NguyÔn Thanh Nhµn ë VQG Pï M¸t (2004), NguyÔn NghÜa Th×n vµ céng sù ë VQG B¹ch M· (2003), Lª ThÞ Huyªn ë VQG C¸t Bµ (1998), NguyÔn V¨n Thanh ë VQG Xu©n S¬n (2005). N¨m 1995, trong luËn ¸n phã tiÕn sü khoa häc n«ng nghiÖp víi ®Ò tµi “Nghiªn cøu tÝnh ®a d¹ng thùc vËt ë Vên Quèc gia Cóc Ph¬ng” t¸c gi¶ NguyÔn B¸ Thô ®· thèng kª ®îc trªn diÖn tÝch 222 km2 cã 1944 loµi thùc vËt bËc cao thuéc 912 chi, 219 hä, 86 bé cña 7 ngµnh thùc vËt bËc cao vµ ®· bæ sung thªm 270 loµi thùc vËt cho hÖ thùc vËt Cóc Ph¬ng so víi danh lôc thùc vËt n¨m 1971. Trong sè ®ã cã 127 loµi, 74 chi, 31 hä thuéc ngµnh Rªu (Bryophyta). §ång thêi t¸c gi¶ ®· ph©n tÝch kh¸ ®Çy ®ñ sù ®a d¹ng vÒ d¹ng sèng, yÕu tè ®Þa lý, thµnh phÇn còng nh cÊu tróc rõng. N¨m 2004, trong khu«n khæ cña Dù ¸n L©m nghiÖp x· héi vµ B¶o tån thiªn nhiªn tØnh NghÖ An do céng ®ång ch©u ¢u (EU) tµi trî, ®· triÓn khai vµ c«ng bè kÕt qu¶ c«ng tr×nh “Nghiªn cøu ®a d¹ng thùc vËt t¹i Vên Quèc gia Pï M¸t”. C«ng tr×nh ®îc hoµn thµnh dùa trªn viÖc tËp hîp vµ hÖ thèng ho¸ tµi liÖu nghiªn cøu cña mét tËp thÓ c¸c nhµ khoa häc ë c¸c Trêng §¹i häc, c¸c ViÖn nghiªn cøu trong vµ ngoµi níc, trong thêi gian tõ 1993-2004, ®îc triÓn khai ë mét VQG cã diÖn tÝch lín nhÊt khu vùc phÝa B¾c ViÖt Nam. Trong c«ng tr×nh nµy, ®· thèng kª ®îc 2.494 loµi thuéc 931 chi, 202 hä, 6 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch vµ ph©n tÝch ®¸nh gi¸
11 s©u s¾c sù ®a d¹ng vÒ d¹ng sèng, gi¸ trÞ tµi nguyªn thùc vËt, yÕu tè ®Þa lý, ®Æc ®iÓm th¶m thùc vËt vµ cÊu tróc c¸c quÇn x· trªn toµn bé diÖn tÝch Vên. Ngoµi ra, c«ng tr×nh cßn ®¸nh gi¸ ®îc tÝnh ®a d¹ng thùc vËt ë vïng lâi cho c¶ ®ai cao lÉn ®ai thÊp, ë vïng ®Öm vµ tÝnh ®a d¹ng c©y thuèc trong khu vùc [34]. Theo híng nghiªn cøu vÒ th¶m thùc vËt rõng vµ cÊu tróc rõng ph¶i kÓ ®Õn t¸c gi¶ TrÇn Ngò Ph¬ng (1970) vµ Th¸i V¨n Trõng (1978). N¨m 1970, t¸c gi¶ TrÇn Ngò Ph¬ng trong c«ng tr×nh “Bíc ®Çu nghiªn cøu rõng miÒn B¾c ViÖt Nam” ®· ph©n chia rõng miÒn B¾c ViÖt Nam thµnh 3 ®ai, 8 kiÓu. Trong ®ã ®ai rõng nhiÖt ®íi ma mïa gåm 5 kiÓu: kiÓu rõng nhiÖt ®íi l¸ réng thêng xanh ngËp mÆn, kiÓu rõng nhiÖt ®íi ma mïa l¸ réng thêng xanh, kiÓu rõng nhiÖt ®íi Èm l¸ réng thêng xanh, kiÓu rõng nhiÖt ®íi l¸ réng thung lòng, kiÓu rõng nhiÖt ®íi l¸ réng thêng xanh nói ®¸ v«i. §ai rõng ¸ nhiÖt ®íi mua mïa gåm 3 kiÓu lµ: KiÓu rõng ¸ nhiÖt ®íi l¸ réng thêng xanh, kiÓu rõng ¸ nhiÖt ®íi l¸ kim trªn nói ®¸ v«i, kiÓu rõng ¸ nhiÖt ®íi l¸ kim trªn nói ®Êt. §ai rõng ¸ nhiÖt ®íi ma mïa nói cao ®îc chia thµnh 3 lo¹i h×nh. Mçi kiÓu hay lo¹i h×nh l¹i ®îc chia thµnh c¸c kiÓu phô kh¸c nhau. T¸c gi¶ Th¸i V¨n Trõng, dùa trªn c¬ së cña nh÷ng häc thuyÕt vÒ Sinh ®Þa quÇn l¹c cña Sucas«p vµ HÖ sinh th¸i cña Tansley, ®Ó nghiªn cøu c¸c nh©n tè sinh th¸i ph¸t sinh th¶m thùc vËt nhiÖt ®íi vµ ph©n lo¹i c¸c kiÓu th¶m thùc vËt rõng trªn toµn bé l·nh thæ ViÖt Nam. Theo t¸c gi¶, kiÓu th¶m thùc vËt rõng, kh«ng tuú thuéc vµo khu hÖ thùc vËt, mµ h×nh th¸i cÊu tróc, ®éng th¸i c¸c kiÓu kh¸c nhau lµ do c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa lý, ®Þa h×nh, khÝ hËu, ®Êt ®ai kh¸c nhau. C¸c quÇn hîp, u hîp thùc vËt míi phô thuéc vµo c¸c loµi c©y cá trong khu hÖ thùc vËt. Nh×n chung, tÊt c¶ c¸c nhãm nh©n tè sinh th¸i tù nhiªn ®Òu tham gia trong qu¸ tr×nh diÔn thÕ nguyªn sinh, nhng mçi nhãm nh©n tè sinh th¸i ®ãng mét vai trß kh¸c nhau. T¸c gi¶ ®· ph©n chia th¶m thùc vËt ViÖt Nam thµnh c¸c kiÓu rõng ró kÝn vïng thÊp, c¸c kiÓu rõng kÝn vïng cao, c¸c kiÓu quÇn hÖ kh« l¹nh vïng cao. C¸c kiÓu rõng ró kÝn vïng thÊp ®Æc trng cho c¸c khu vùc cã ®é cao díi 700m ë miÒn B¾c díi 1000m ë miÒn Nam, bao gåm 9 kiÓu. C¸c kiÓu rõng kÝn vïng cao ®Æc trng cho c¸c khu vùc cã ®é cao trªn 700m ë miÒn B¾c vµ trªn 1000m ë miÒn Nam, bao gåm 3 kiÓu. C¸c kiÓu quÇn hÖ kh« l¹nh vïng cao ph©n bè ë nh÷ng khu vùc cã ®é cao trªn 2400m ë miÒn B¾c vµ trªn 2600m
12 ë miÒn Nam. Trong mçi kiÓu rõng nãi trªn t¸c gi¶ cßn ph©n chia thµnh c¸c kiÓu phô miÒn, kiÓu phô thæ nhìng, kiÓu phô thø sinh. §¬n vÞ ph©n lo¹i c¬ së cña c¸c x· hîp lµ u hîp, quÇn hîp. VÒ d¹ng sèng cña hÖ thùc vËt ë c¸c vïng cña ViÖt Nam, ®· ®îc ®¸nh gi¸ nhiÒu trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau. Trong c«ng tr×nh nghiªn cøu hÖ thùc vËt B¾c ViÖt nam, Pãcs Tam¸s (1965) ®· lËp ®îc phæ d¹ng sèng nh sau (NguyÔn NghÜa Th×n, 2004): SB = 52,21 Ph + 40,68 (Ch, H, Cr) + 7,11 Th Phæ d¹ng sèng cña hÖ thùc vËt L©m S¬n ®îc t¸c gi¶ Lª TrÇn ChÊn (1990) x¸c ®Þnh nh sau: SB = 51,3 Ph + 13,7 Ch + 17,9 H + 7,2 Cr + 9,9 Th Trong luËn ¸n tiÕn sü n«ng nghiÖp n¨m (1995), t¸c gi¶ NguyÔn B¸ Thô ®· x¸c ®Þnh phæ d¹ng sèng cña hÖ thùc vËt Cóc Ph¬ng nh sau: SB = 57,78 Ph + 10,46 Ch + 12,38 H + 8,37 Cr + 11,01 Th Qua c¸c dÉn liÖu trªn, ta cã thÓ nhËn thÊy phæ d¹ng sèng cña c¸c hÖ thùc vËt ë c¸c vïng gÇn t¬ng ®ång, ®îc thÓ hiÖn b»ng sù u thÕ cña nhãm c©y cã chåi trªn ®Êt Ph. 1.2.3. Nghiªn cøu vÒ ®a d¹ng thùc vËt ë R§D Yªn Tö Nghiªn cøu vÒ thùc vËt ë R§D Yªn Tö ®· cã tõ l©u, song c¸c tµi nµy kh«ng ®îc thèng kª vµ tËp hîp l¹i ®Çy ®ñ. N¨m 1963, Th¸i V¨n Trõng cïng ®oµn thùc vËt ®· ®Õn kh¶o s¸t nghiªn cøu t¹i khu vùc Níc Vµng díi ch©n nói Yªn Tö. Trong c«ng tr×nh “Bíc ®Çu nghiªn cøu rõng miÒn B¾c ViÖt Nam” n¨m 1970, t¸c gi¶ TrÇn Ngò Ph¬ng còng ®Ò cËp tíi c¸c nghiªn cøu ë khu vùc §«ng B¾c ViÖt Nam, trong ®ã cã Yªn Tö. Ngoµi ra, tõ tríc nh÷ng n¨m 1980, khi Trêng §¹i häc L©m nghiÖp cßn ®Æt t¹i B¾c M· - §«ng TriÒu - Qu¶ng Ninh, ®· cã mét sè nghiªn cøu cña thÇy trß Trêng §¹i häc L©m nghiÖp ®îc tiÕn hµnh ë ®©y. Theo thèng kª s¬ bé ban ®Çu (10/1993) cña ViÖn §TQHR, ë khu R§D Yªn Tö cã 428 loµi thuéc 121 hä, 4 ngµnh thùc vËt bËc cao cã m¹ch. N¨m 2002, trong khu«n khæ Dù ¸n “Dù ¸n n©ng cÊp Rõng ®Æc dông Yªn Tö thµnh Vên Quèc gia Yªn Tö”, Ph©n viÖn §TQHR T©y B¾c cïng Bé m«n Thùc vËt Rõng Trêng §HLN
13 ®· ®iÒu tra vµ thèng kª ®îc 830 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch thuéc 509 chi, 171 hä, 5 ngµnh thùc vËt. Trong ®ã, ngµnh Th«ng ®¸ (Lycopodiophyta) cã 3 loµi, 2 chi, 2 hä; ngµnh Cá th¸p bót (Equisetophyta) cã 1 loµi, 1 chi, 1 hä; ngµnh D¬ng xØ (Polypodiophyta) cã 20 loµi, 12 chi, 10 hä; ngµnh H¹t trÇn (Gymnospermae) cã 14 loµi, 9 chi, 5 hä; ngµnh H¹t kÝn (Angiospermae) cã 792, 485 chi, 153 hä. Tõ ®ã ®Õn nay, cã mét sè nghiªn cøu cña sinh viªn Trêng §¹i häc L©m nghiÖp ®îc triÓn khai t¹i khu R§D Yªn Tö. C¸c nghiªn cøu ®ã chñ yÕu theo híng thèng kª thµnh phÇn thùc vËt cho mét taxon thùc vËt nh ngµnh D¬ng xØ (Polypodiophyta), ngµnh H¹t trÇn (Gymnospermae), hä Long n·o (Lauraceae), hä Cau dõa (Arecaceae), ph©n hä Tre tróc (Bambusoideae). Ngoµi ra, cã hai kho¸ luËn cña sinh viªn TrÇn Duy Kiªn vµ Ph¹m V¨n Thª (2006), ®· bíc ®Çu ph©n tÝch ®îc tÝnh ®a d¹ng thùc vËt ë ®ai cao trªn 700m vµ ®ai cao díi 700m t¹i khu vùc nghiªn cøu. Nh×n chung, c¸c nghiªn cøu vÒ tµi nguyªn thùc vËt ë khu R§D Yªn Tö cha nhiÒu, ®Æc biÖt lµ c¸c nghiªn cøu vÒ tÝnh ®a d¹ng thùc vËt. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý do trªn, viÖc triÓn khai mét ®Ò tµi nh»m ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ, toµn diÖn vµ hÖ thèng tÝnh ®a d¹ng thùc vËt t¹i khu R§D Yªn Tö - Qu¶ng Ninh lµ hÕt søc cÇn thiÕt. §Ò tµi nghiªn cøu sÏ gãp phÇn bæ sung vµ hoµn thiÖn thªm cho danh lôc thùc vËt Yªn Tö, cung cÊp nh÷ng th«ng tin vÒ ®a d¹ng thùc vËt ë khu vùc, lµm c¬ së cho nh÷ng nghiªn cøu tiÕp theo vµ qu¶n lý, sö dông hîp lý nguån tµi nguyªn thùc vËt cã trong khu vùc.
14 Ch¬ng 2. Môc tiªu, §èi tîng, Néi dung vµ Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. Môc tiªu nghiªn cøu Môc tiªu chung: §¸nh gi¸ ®îc hiÖn tr¹ng ®a d¹ng thùc vËt bËc cao cã m¹ch t¹i khu vùc nghiªn cøu lµm c¬ së cho c«ng t¸c b¶o tån. Môc tiªu cô thÓ: X©y dùng ®îc bé danh lôc thùc vËt vµ ®¸nh gi¸ ®îc tÝnh ®a d¹ng thùc vËt vÒ thµnh phÇn, d¹ng sèng, gi¸ trÞ tµi nguyªn thùc vËt vµ c¸c u hîp thùc vËt ë khu vùc nghiªn cøu. 2.2. §èi tîng nghiªn cøu §èi tîng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ c¸c loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch thuéc c¸c ngµnh D¬ng xØ (Polypodiophyta), ngµnh H¹t trÇn (Gymnospermae), ngµnh H¹t kÝn (Angiospermae) ph©n bè tù nhiªn t¹i khu vùc nghiªn cøu. §Þa ®iÓm nghiªn cøu: §Þa ®iÓm nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ ph©n khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt cña Khu R§D Yªn Tö, Qu¶ng Ninh. 2.3. Néi dung nghiªn cøu 2.3.1. Nghiªn cøu ph¸t hiÖn thµnh phÇn thùc vËt vµ lËp danh lôc thùc vËt khu vùc nghiªn cøu 2.3.2. §¸nh gi¸ ®a d¹ng ph©n lo¹i hÖ thùc vËt R§D Yªn Tö 2.3.2.1. §a d¹ng c¸c taxon ngµnh 2.3.2.2. §a d¹ng c¸c taxon díi ngµnh 2.3.3. §¸nh gi¸ ®a d¹ng vÒ d¹ng sèng cña hÖ thùc vËt R§D Yªn Tö 2.3.4. §¸nh gi¸ ®a d¹ng vÒ gi¸ trÞ tµi nguyªn cña hÖ thùc vËt R§D Yªn Tö 2.3.4.1. §a d¹ng vÒ gi¸ trÞ sö dông 2.3.4.2. §a d¹ng c¸c loµi c©y quÝ hiÕm, bÞ ®e do¹
15 2.3.5. §¸nh gi¸ ®a d¹ng c¸c kiÓu rõng vµ c¸c u hîp thùc vËt cña th¶m thùc vËt R§D Yªn Tö 2.4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.4.1. Ph¬ng ph¸p thu thËp sè liÖu 2.4.1.1. §iÒu tra s¬ bé Thu thËp c¸c tµi liÖu liªn quan ®Õn khu vùc nghiªn cøu nh: b¶n ®å ®Þa h×nh, b¶n ®å hiÖn tr¹ng thùc rõng, c¸c tµi liÖu vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ - x· héi, c¸c b¸o c¸o nghiªn cøu khoa häc vÒ thùc vËt thuéc khu vùc. 2.4.1.2. §iÒu tra tØ mØ * §iÒu tra trªn tuyÕn: c¨n cø vµo b¶n ®å hiÖn tr¹ng rõng lËp c¸c tuyÕn ®iÒu tra qua c¸c hÖ sinh th¸i, c¸c tr¹ng th¸i rõng vµ c¸c d¹ng ®Þa h×nh kh¸c nhau nh sên nói, d«ng nói, ®êng mßn d©n sinh, c¸c con suèi chÝnh. Trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra tiÕn hµnh thèng kª, m« t¶ c¸c loµi thùc vËt n»m ë ph¹m vi 10m mçi bªn vµ thu thËp mÉu thùc vËt c¸c loµi cha biÕt. TuyÕn ®iÒu tra ®îc lËp theo ph¬ng ph¸p chuÈn. KÕt qu¶ ®iÒu tra trªn tuyÕn ®îc ghi vµo mÉu biÓu 01 phô lôc 4. Trong ®Ò tµi nµy, chóng t«i ®· ®iÒu tra trªn c¸c tuyÕn sau ®©y: - TuyÕn thø nhÊt: tõ suèi Gi¶i Oan (khu lµm viÖc Ban qu¶n lý R§D Yªn Tö) ®i theo ®êng chÝnh lªn chïa Hoa Yªn, dµi 1,6 Km. - TuyÕn thø hai: tõ chïa Gi¶i Oan ®i theo ®êng chÝnh tíi ga c¸p treo díi, råi ®i qua suèi vµo rõng, råi ra ®êng « t«, dµi 1 Km. - TuyÕn thø ba: b¾t ®Çu tõ ®êng Tïng ®i theo ®êng mßn (díi ®êng d©y c¸p treo) lªn ga c¸p treo trªn, dµi 0,8 Km. - TuyÕn thø t: tõ Th¸c Vµng qua chïa Hoa Yªn, sang Th¸c B¹c, ®Õn Am Hoa, Am Dîc (Vên Tïng). Tõ ®©y theo ®êng mßn ®i xuèng suèi Gi¶i Oan. TuyÕn dµi 2,5 Km. - TuyÕn thø n¨m: tõ Tr¹m kiÓm so¸t vÐ cña Ban qu¶n lý (cuèi bÕn xe Gi¶i Oan) ®i theo ®êng mßn lªn khu vùc rõng trång Th«ng, qua khu vùc má than Yªn Tö (gÇn Tr¹m b¶o vÖ rõng sè 2) tíi vên Tïng, Am Dîc. TuyÕn dµi 1 Km. - TuyÕn thø s¸u: tõ Ban qu¶n lý R§D ®i theo ®êng « t« ngîc ra khu vùc Tr¹m b¶o vÖ rõng sè 1, gÇn chïa L©n. TuyÕn dµi 4 Km.
16 - TuyÕn thø b¶y: tõ Chïa Hoa Yªn, qua Chïa B¶o S¸i, tíi Tîng An Kú Sinh, lªn Chïa §ång (®Ønh Yªn Tö), dµi 1 Km. - TuyÕn thø t¸m: tõ Tîng An Kú Sinh xuyªn qua rõng Tróc, theo ®êng mßn tíi khu vùc ranh giíi víi Khu B¶o tån Thiªn nhiªn T©y Yªn Tö, råi theo ®êng mßn xuèng khu vùc Vên Tïng, dµi 1,5 Km. - TuyÕn thø chÝn: tõ Tîng An Kú Sinh xuèng Chïa V©n Tiªu, xuèng Chïa Hoa Yªn, dµi 0,5 Km. - TuyÕn thø mêi: tõ Tr¹m kiÓm so¸t vÐ ®Õn s©n ga c¸p treo, theo ®êng mßn trong thung lòng, lªn nói Ngù Déi (Th¸c Vµng), råi lªn §Ìo Giã, dµi 2 Km. * §iÒu tra trªn « tiªu chuÈn: trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra, lËp c¸c « tiªu chuÈn ®¹i diÖn, ®iÓn h×nh cho tõng tr¹ng th¸i, tõng kiÓu rõng. DiÖn tÝch ¤TC lµ 1000m2. Trong mçi « tiªu chuÈn ®iÒu tra thµnh phÇn loµi, c¸c chØ tiªu sinh trëng vÒ ®êng kÝnh c¸ch mÆt ®Êt 1.3m (D1.3), chiÒu cao díi cµnh (Hc), chiÒu cao vót ngän (Hvn), ®êng kÝnh t¸n (Dt) cña tÊt c¶ c¸c c©y gç cã D1.3 lín h¬n 6cm vµ thu mÉu tiªu b¶n c¸c loµi cha biÕt chÝnh x¸c. Trong « chän mét d¶i cã kÝch thuíc 50m x 10m, lÊy hai c¹nh cña d¶i nµy lµm trôc tung vµ trôc hoµnh, råi lÇn lît ®o ®Õm nh trªn, chØ kh¸c lµ ph¶i x¸c ®Þnh vÞ trÝ tõng c©y gç so víi trôc tung vµ trôc hoµnh cïng víi ®êng kÝnh cña t¸n c©y theo hai híng §«ng - T©y, Nam - B¾c. C©y t¸i sinh vµ c©y bôi, th¶m t¬i ®îc ®iÒu tra trªn c¸c « d¹ng b¶n cã diÖn tÝch 4m2. DiÖn tÝch ®iÒu tra lµ 10% diÖn tÝch ¤TC. ¤ d¹ng b¶n ®îc bè trÝ theo hÖ thèng song song c¸ch ®Òu trong « tiªu chuÈn. Trong c¸c « d¹ng b¶n tiÕn hµnh ®o ®Õm sè lîng c¸ thÓ, kÝch thíc, ®Æc ®iÓm sinh trëng, nguån gèc t¸i sinh cña tÊt c¶ c¸c c©y gç cã D1.3 nhá h¬n 6cm vµ thu mÉu tiªu b¶n. C¸c c©y bôi vµ th¶m t¬i còng ®îc thèng kª thµnh phÇn, sè lîng, kÝch thíc, ®é che phñ mÆt ®Êt. KÕt qu¶ ®iÒu tra trªn « tiªu chuÈn ®îc ghi vµo mÉu biÓu 02 phô lôc 4. * Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu kÕ thõa tµi liÖu Ngoµi c¸c sè liÖu, tµi liÖu thu thËp ®îc tõ thùc ®Þa th«ng qua ®iÒu tra trªn tuyÕn, « tiªu chuÈn, ®Ò tµi cßn kÕ thõa chän läc mét sè tµi liÖu, sè liÖu cña c¸c t¸c gi¶ nh: Danh lôc thùc vËt R§D Yªn Tö cña NguyÔn V¨n Huy, B¶n ®å hiÖn tr¹ng R§D Yªn Tö do §oµn Kh¶o s¸t ThiÕt kÕ tØnh Qu¶ng Ninh x©y dùng, Dù ¸n n©ng cÊp R§D
17 Yªn Tö thµnh VQG Yªn Tö do ViÖn §TQHR x©y dùng, b¶n ®å ®Þa h×nh khu vùc x· Thîng Yªn C«ng do Phßng B¶n ®å ViÖn §TQHR cung cÊp. 2.4.2. Ph¬ng ph¸p xö lÝ sè liÖu 2.4.2.1. Ph¬ng ph¸p xö lÝ sè liÖu phôc vô cho ph©n tÝch ®a d¹ng vÒ ph©n lo¹i * Xö lÝ tiªu b¶n MÉu vËt thu thËp ®îc xö lÝ lµm thµnh tiªu b¶n. Ph¬ng ph¸p lµm tiªu b¶n ®îc tiÕn hµnh theo ph¬ng ph¸p hiÖn nay ë Trêng §¹i häc L©m nghiÖp, Trêng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn - §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn Sinh vËt - ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt Nam. * §Þnh lo¹i tiªu b¶n vµ x©y dùng danh lôc §Ó x¸c ®Þnh tªn khoa häc cho c¸c mÉu vËt cña c¸c loµi thùc vËt ®· thu thËp ®îc t¹i khu vùc, chóng t«i dùa vµo mét sè tµi liÖu tham kh¶o chÝnh sau ®©y: Bé Thùc vËt chÝ §«ng D¬ng do Lecomte chñ biªn (1907-1951), C©y cá ViÖt Nam (Ph¹m Hoµng Hé, 1991-1993; 1999-2000), Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam (2001-2005), Thùc vËt rõng (Lª Méng Ch©n & Lª ThÞ Huyªn, 2000), Ph©n lo¹i thùc vËt bËc cao (Vâ V¨n Chi & D¬ng §øc TiÕn, 1978), Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam (Vâ V¨n Chi, 1996), C©y cá cã Ých ë ViÖt Nam (Vâ V¨n Chi & TrÇn Hîp, 1999-2002), CÈm nang nghiªn cøu ®a d¹ng sinh vËt (NguyÔn NghÜa Th×n, 1997), CÈm nang tra cøu vµ nhËn biÕt c¸c hä thùc vËt h¹t kÝn ë ViÖt Nam (NguyÔn TiÕn B©n, 1997), Thùc vËt chÝ ViÖt Nam hä Cãi (Cyperaceae Juss.) (NguyÔn Kh¾c Kh«i, 2002), Thùc vËt chÝ ViÖt Nam hä §¬n nem (Myrsinaceae R. BR.) (TrÇn ThÞ Kim Liªn, 2002). Trong qu¸ tr×nh ®Þnh lo¹i, chóng t«i so s¸nh c¸c mÉu vËt thu ®îc trong khu vùc nghiªn cøu víi bé tiªu b¶n cïng mét sè mÉu tiªu b¶n cña VQG Cóc Ph¬ng, VQG Ba V×, VQG C¸t Bµ, VQG Tam §¶o, hiÖn cã t¹i phßng tiªu b¶n Trêng §HLN. Ngoµi ra, chóng t«i cßn nhËn ®îc sù gióp ®ì cña c¸c nhµ khoa häc nh: GS.TSKH. NguyÔn NghÜa Th×n (Phßng B¶o tµng Thùc vËt, Khoa Sinh häc, Trêng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn), TS. NguyÔn Trung Thµnh (Bé m«n Thùc vËt häc, Khoa Sinh häc, Trêng §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn), GVC.KS. Lª Méng Ch©n (Trêng §HLN), GVC.ThS. NguyÔn V¨n Huy (Trêng §HLN). Tªn khoa häc cña
18 c¸c loµi c©y ®îc chØnh lý theo cuèn “Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam” vµ ®îc ®iÒu chØnh khèi lîng hä, chi theo hÖ thèng cña Brummitt (1992). Sau khi ®Þnh lo¹i xong tiªu b¶n, tiÕn hµnh x©y dùng danh lôc. Danh lôc ®îc x©y dùng theo hÖ thèng ph©n lo¹i cña Brummitt (1992) kÕt hîp víi LuËt danh ph¸p Quèc tÕ, Tokyo (1994). C¸c ngµnh thùc vËt ®îc s¾p xÕp tõ ngµnh D¬ng xØ (Polypodiophyta), ngµnh H¹t trÇn (Gymnospermae) vµ ngµnh H¹t kÝn (Angiospermae). §èi víi ngµnh H¹t kÝn (Angiospermae) ®îc chia ra 2 líp: líp Hai l¸ mÇm (Dicotyledoneae) vµ líp Mét l¸ mÇm (Monocotyledoneae). C¸c hä trong tõng ngµnh, c¸c chi trong tõng hä vµ c¸c loµi trong tõng chi ®îc s¾p xÕp theo thø tù ABC. Trong danh lôc thÓ hiÖn ®îc tªn khoa häc, tªn ViÖt Nam, d¹ng sèng, gi¸ trÞ sö dông, møc ®é ®e däa. * Ph©n tÝch ®a d¹ng vÒ ph©n lo¹i - §¸nh gi¸ ®a d¹ng c¸c taxon trong ngµnh vµ líp Trªn c¬ së danh lôc x©y dùng ®îc, tiÕn hµnh thèng kª sè lîng hä, chi, loµi thùc vËt cho tõng ngµnh thùc vËt tõ thÊp ®Õn cao vµ tÝnh tû lÖ phÇn tr¨m cña chóng. Riªng ngµnh H¹t kÝn ph¶i thèng kª vµ tÝnh tû lÖ phÇn tr¨m sè lîng hä, chi, loµi thùc vËt cho c¶ líp Hai l¸ mÇm vµ líp Mét l¸ mÇm. X¸c ®inh c¸c chØ sè chi (sè loµi trung b×nh cña mét chi), chØ sè hä (sè loµi trung b×nh cña mét hä) vµ chØ sè chi/ hä (sè chi trung b×nh cña mét hä). - §¸nh gi¸ ®a d¹ng loµi cña c¸c chi vµ hä: Thèng kª c¸c hä vµ chi cã nhiÒu loµi nhÊt trong tæng sè hä vµ chi thùc vËt ®· ®iÒu tra ®îc ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é ®a d¹ng thùc vËt theo c¸c hä vµ chi. Ngoµi ra, ph¶i tÝnh tû lÖ phÇn tr¨m sè loµi cña 10 hä giµu loµi nhÊt cña hÖ thùc vËt. - So s¸nh tÝnh ®a d¹ng thùc vËt trong khu vùc víi c¸c khu vùc l©n cËn kh¸c ë ViÖt Nam. 2.4.2.2. Xö lÝ tµi liÖu phôc vô cho ph©n tÝch ®a d¹ng vÒ d¹ng sèng thùc vËt C¨n cø vµo c¸c loµi ®· x¸c ®Þnh ®îc, dùa vµo c¸c tµi liÖu m« t¶ thùc vËt nh: Bé Thùc vËt chÝ §«ng D¬ng do Lecomte chñ biªn (1907-1952), C©y cá ViÖt Nam (Ph¹m Hoµng Hé, 1991-1993; 1999-2000), Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ViÖt Nam (2001-2005), Thùc vËt rõng (Lª Méng Ch©n & Lª ThÞ Huyªn, 2000), Ph©n lo¹i thùc
19 vËt bËc cao (Vâ V¨n Chi & D¬ng §øc TiÕn, 1978), Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam (Vâ V¨n Chi, 1996), C©y cá cã Ých ë ViÖt Nam (Vâ V¨n Chi & TrÇn Hîp, 1999- 2002) ®Ó thu thËp th«ng tin vÒ h×nh th¸i, d¹ng sèng, khu ph©n bè cña tõng loµi. Khi ®· thu thËp ®ñ c¸c th«ng tin, chóng t«i x¸c ®Þnh d¹ng sèng cña loµi theo thang ph©n lo¹i d¹ng sèng cña Raunkiaer (1934) vµ NguyÔn NghÜa Th×n ®· söa ®æi (1997) nh sau: A. C©y cã chåi trªn ®Êt Ph (PhanÐrophytes): d¹ng sèng mµ trong mïa kh«ng thuËn lîi cho sù dinh dìng, c©y kh«ng cã ®ñ níc sinh lý ®Ó sinh trëng b×nh thêng, chåi ngän cña c©y cao ë trªn mÆt ®Êt. B. C©y cã chåi s¸t ®Êt Ch (ChamÐphytes): trong mïa kh«ng thuËn lîi, bé phËn ë trªn mÆt ®Êt sÏ hÐo chÕt ®Õn chç ngang mÆt ®Êt hay trªn mÆt ®Êt mét chót (kho¶ng 20 cm). C. C©y cã chåi nöa Èn H (HÐmicryptophytes): trong mïa kh«ng thuËn lîi, bé phËn ë trªn mÆt ®Êt sÏ hÐo chÕt c¶ vµ chåi chØ nh« ngang mÆt ®Êt. D¹ng sèng nµy thêng ®îc líp l¸ kh« bäc kÝn trong mïa kh«ng thu©n lîi. D. C©y chåi Èn Cr (Cryptophytes): trong mïa kh«ng thuËn lîi, bé phËn ë trªn mÆt ®Êt sÏ chÕt c¶, chåi bÐn vµo nh÷ng bé phËn díi ®Êt nh cñ hay giß. Trong d¹ng nµy Raunkiaer cßn chia ra d¹ng chåi trong ®Êt Ge (Geophytes), d¹ng chåi trong níc He (Helophytes) vµ d¹ng chåi díi níc Hy (Hydrophytes) trong hoµn c¶nh thuû sinh. E. C©y mét n¨m Th (ThÐrophytes): d¹ng sèng mµ trong mïa kh«ng thuËn lîi c¸c bé phËn sinh dìng ®Òu chÕt, sù sèng chØ cßn l¹i trong h¹t gièng vµ chê mïa sinh dìng trë l¹i th× c©y sÏ mäc lªn vµ sinh trëng. Trong ®ã c©y cã chåi trªn ®Êt Ph (PhanÐrophytes) ®îc chia thµnh c¸c d¹ng nhá: a- C©y gç lín vµ võa cã chåi trªn ®Êt MM (MÐgaphanÐrophytes vµ MÐsophanÐrophytes): cao tõ 8m trë lªn b- C©y nhá cã chåi trªn ®Êt Mi (MicrophanÐrophytes) : cao 2 - 8m c- C©y thÊp cã chåi trªn ®Êt Na (NanophanÐrophytes) : díi 2m d- C©y cã chåi trªn ®Êt leo cuèn Lp (Lianes phanÐrophytes): mét d¹ng sèng rÊt phæ biÕn trong rõng Èm nhiÖt ®íi.