Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Đánh giá tính đa dạng thực vật vườn quốc gia Bái Tử Long, tỉnh Quảng Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:92

Thêm vào BST

Báo xấu

44
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn nhằm kiểm kê thành phần loài của hệ thực vật, vườn quốc gia Bái Tử Long. Phân tích và đánh giá tính đa dạng của hệ thực vật về các mặt: đa dạng về phân loại, đa dạng về các yếu tố địa lý, về dạng sống, về giá trị tài nguyên và quần xã thực vật. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Đánh giá tính đa dạng thực vật vườn quốc gia Bái Tử Long, tỉnh Quảng Ninh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP HÀ NỘI PHẠM KHÁNH LINH ĐÁNH GIÁ TÍNH ĐA DẠNG THỰC VẬT VƯỜN QUỐC GIA BÁI TỬ LONG, TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP HÀ NỘI - 2010
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP HÀ NỘI PHẠM KHÁNH LINH ĐÁNH GIÁ TÍNH ĐA DẠNG THỰC VẬT VƯỜN QUỐC GIA BÁI TỬ LONG, TỈNH QUẢNG NINH CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ BẢO VỆ TÀI NGUYÊN RỪNG MÃ SỐ: 60.62.68 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. ĐỖ THỊ XUYẾN HÀ NỘI - 2010
1 ®Æt vÊn ®Ò ViÖt Nam lµ mét n-íc n»m trong vïng nhiÖt ®íi cã hÖ sinh th¸i rõng v« cïng phong phó vµ ®a d¹ng. Do sù t¸c ®éng cña tù nhiªn còng nh- cña con ng-êi ®· lµm cho c¸c hÖ sinh th¸i nµy lu«n lu«n cã sù biÕn ®æi. V× vËy, viÖc ®iÒu tra, ®¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng thùc vËt rõng ®Ó x©y dùng c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý vµ b¶o tån chóng lµ rÊt cÇn thiÕt. Tµi nguyªn rõng kh«ng nh÷ng cung cÊp cho con ng-êi nguån thøc ¨n, n-íc uèng, d-îc liÖu,…mµ cßn cã mét vai trß ®Æc biÖt quan träng h¬n c¶ ®ã lµ cung cÊp nguån oxi v« tËn cho con ng-êi vµ c¸c loµi sinh vËt cã thÓ tån t¹i ®Õn ngµy nay. Do ®ã, rõng lµ mét bé phËn quan träng kh«ng thÓ thiÕu cña m«i tr-êng sinh th¸i. Ngoµi nh÷ng gi¸ trÞ to lín trªn, hµng n¨m, ngµnh l©m nghiÖp còng ®ãng gãp mét phÇn kh«ng nhá cho nÒn kinh tÕ quèc d©n, rõng lu«n g¾n liÒn víi ®êi sèng cña nh©n d©n cïng sù sèng cßn cña tÊt c¶ c¸c loµi sinh vËt trªn tr¸i ®Êt. Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y diÖn tÝch rõng trªn thÕ giíi nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng ®ang bÞ suy gi¶m mét c¸ch nhanh chãng, nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do con ng-êi sö dông nguån tµi nguyªn rõng kh«ng hîp lý. MÊt rõng ®ång nghÜa víi sù thay ®æi m«i tr-êng sinh th¸i vµ lµm kh«ng Ýt c¸c loµi sinh vËt ®· vµ ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. §øng tr-íc nh÷ng hiÓm ho¹ do viÖc mÊt rõng g©y, ra nh÷ng n¨m gÇn ®©y §¶ng vµ Nhµ n-íc ta ®· thay ®æi, bæ xung nhiÒu chÝnh s¸ch nh»m b¶o vÖ nguån tµi nguyªn v« cïng quý gi¸ nµy. N¨m 1962, ChÝnh phñ ViÖt nam ®· quyÕt ®Þnh thµnh lËp V-ên quèc gia (VQG) ®Çu tiªn ë n-íc ta, ®ã lµ VQG Cóc Ph-¬ng. §©y chÝnh lµ c¬ së cho viÖc thµnh lËp vµ ph¸t triÓn hÖ thèng c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn trªn c¶ n-íc. Tíi nay (1-2010) c¶ n-íc ta ®· cã 32 VQG vµ hµng tr¨m khu b¶o tån thiªn nhiªn (BTTN) ®-îc thµnh lËp. §©y lµ mét b-íc ngoÆt quan träng nh»m môc tiªu b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam. Nghiªn cøu vÒ hÖ thùc vËt rõng lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng hµng ®Çu cho c«ng t¸c nghiªn cøu vµ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. ViÖc nghiªn cøu vÒ hÖ thùc vËt gióp ng-êi ta hiÓu biÕt râ ®-îc thµnh phÇn, tÝnh chÊt c¸c hÖ thùc vËt ë tõng n¬i, tõng vïng, nh»m x©y dùng m« h×nh vÒ khai th¸c, sö dông, ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ nguån tµi nguyªn thùc vËt mét c¸ch bÒn v÷ng, kh«ng g©y ¶nh h-ëng ®Õn m«i
2 tr-êng sèng, phôc håi c¸c hÖ sinh th¸i ®· bÞ suy tho¸i, mang l¹i lîi Ých l©u dµi cho con ng-êi. V-ên quèc gia B¸i Tö Long n»m trong vïng vÞnh B¸i Tö Long, liÒn kÒ phÝa B¾c vÞnh H¹ Long, thuéc huyÖn ®¶o V©n §ån, tØnh Qu¶ng Ninh. VQG cã nhiÒu hÖ sinh th¸i ®iÓn h×nh nh- hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn, hÖ sinh th¸i r¹n san h«, hÖ sinh th¸i rõng c©y nhiÖt ®íi trªn nói ®Êt vµ nói ®¸ v«i, trong ®ã hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi ®ãng vai trß v« cïng quan träng. Rõng tù nhiªn hiÖn cßn thùc sù lµ sinh c¶nh thÝch nghi cña nhiÒu loµi ®éng vËt hoang d·, ®Æc biÖt trªn c¸c ®¶o lín: Ba Mïn, SËu Nam, SËu §«ng, Trµ Ngä Nhá, Trµ Ngä Lín. HiÖn nay, mét sè nghiªn cøu vÒ thùc vËt ®· ®-îc triÓn khai t¹i VQG B¸i Tö Long nh-ng ch-a cã c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu mét c¸ch ®Çy ®ñ, toµn diÖn vÒ ®a d¹ng thùc vËt bËc cao cã m¹ch ë n¬i ®©y. Do vËy, chóng t«i ®Ò xuÊt ®Ò tµi: §¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng thùc vËt VQG B¸i Tö Long, tØnh Qu¶ng Ninh, ®Ó t×m hiÓu vÒ nguån tµi nguyªn thùc vËt, t¹o c¬ së sö dông hîp lý nguån tµi nguyªn nµy, gãp phÇn vµo c«ng cuéc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam còng nh- trong khu vùc.
3 Ch-¬ng 1 Tæng quan vÒ t×nh h×nh nghiªn cøu 1.1. Quan ®iÓm nhËn thøc vÒ ®a d¹ng sinh häc Ngµy nay, yªu cÇu b¶o tån ®a d¹ng sinh häc (§DSH ), tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ m«i tr-êng lµ mét vÊn ®Ò hµng ®Çu. §DSH kh«ng nh÷ng cã gi¸ trÞ vÒ mÆt m«i tr-êng sinh th¸i mµ cßn cã gi¸ trÞ vÒ V¨n ho¸, Gi¸o dôc, ThÈm mü... ChÝnh v× vËy mµ c«ng -íc vÒ b¶o tån §DSH ®· ®-îc th«ng qua t¹i §¹i héi Th-îng ®Ønh t¹i Rio de Janeiro (Braxin, 1992), ®©y lµ c¸i mèc ®¸nh gi¸ sù cam kÕt cña c¸c quèc gia trªn toµn thÕ giíi vÒ b¶o tån §DSH, ®¶m b¶o viÖc sö dông bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn sinh vËt. Do míi ®-îc quan t©m nªn §DSH vÉn cßn lµ mét kh¸i niÖm rÊt míi vµ nghÜa kh¸ réng nªn ®-îc nhiÒu tËp thÓ t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn. Trong C«ng -íc Quèc tÕ vÒ b¶o tån §DSH ®· ®Þnh nghÜa: “§DSH lµ tÝnh kh¸c biÖt, mu«n h×nh mu«n vÎ vÒ cÊu tróc, chøc n¨ng vµ c¸c ®Æc tÝnh kh¸c gi÷a c¸c sinh vËt ë tÊt c¶ mäi nguån bao gåm hÖ sinh th¸i trªn ®Êt liÒn vµ c¸c hÖ sinh th¸i díi níc”. Theo Quü quèc tÕ B¶o tån Thiªn nhiªn (WWF, 1990) ®Ò xuÊt kh¸i niÖm §DSH nh sau: “§DSH lµ sù phån thÞnh cña sù sèng trªn tr¸i ®Êt, lµ hµng triÖu loµi thùc vËt, ®éng vËt vµ vi sinh vËt, lµ nh÷ng gen chøa ®ùng trong c¸c loµi vµ lµ nh÷ng hÖ sinh th¸i v« cïng phøc t¹p cïng tån t¹i trong mét m«i trêng”. Nh vËy, §DSH ®-îc xem xÐt ë c¶ 3 møc ®é: §DSH ë cÊp ®é loµi bao gåm toµn bé c¸c sinh vËt sèng trªn tr¸i ®Êt, tõ vi khuÈn ®Õn c¸c loµi ®éng, thùc vËt vµ c¸c loµi nÊm. ë møc ®é tinh tÕ h¬n, §DSH bao gåm c¶ sù kh¸c biÖt vÒ gen gi÷a c¸c loµi, gi÷a c¸c quÇn thÓ sèng c¸ch ly nhau vÒ ®Þa lý còng nh- gi÷a c¸c c¸ thÓ cïng chung sèng trong mét quÇn thÓ. §DSH cßn bao gåm c¶ sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c quÇn x· mµ trong ®ã c¸c loµi sinh sèng, gi÷a c¸c hÖ sinh th¸i, n¬i mµ c¸c loµi còng nh- c¸c quÇn x· sinh vËt tån t¹i, vµ c¶ sù kh¸c biÖt cña c¸c m«i tr-êng sèng t-¬ng t¸c gi÷a chóng víi nhau. Bªn c¹nh ®ã §DSH cßn ®îc ®Þnh nghÜa nh sau: “§DSH lµ tËp hîp tÊt c¶ c¸c nguån sèng trªn hµnh tinh chóng ta, bao gåm tæng sè c¸c loµi ®éng, thùc vËt, tÝnh ®a d¹ng vµ phong phó trong tõng loµi, tÝnh ®a d¹ng cña c¸c hÖ sinh th¸i trong c¸c céng ®ång sinh th¸i kh¸c nhau hay lµ tËp hîp cña c¸c loµi sèng ë c¸c vïng kh¸c
4 nhau trªn thÕ giíi víi c¸c hoµn c¶nh kh¸c nhau” trong “KÕ ho¹ch hµnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam”. §Þnh nghÜa nµy tuy ®· ®Ò cËp ®Õn møc ®é ®a d¹ng cña sinh vËt trªn hµnh tinh, song cßn qu¸ dµi vµ kh«ng cô thÓ khiÕn ng-êi ®äc khã h×nh dung. MÆt kh¸c, ®Þnh nghÜa trªn vÉn ch-a ®Ò cËp ®Õn møc ®a d¹ng gen (di truyÒn), chØ ®Ò cËp ®Õn tÝnh ®a d¹ng cña hÖ ®éng vËt, thùc vËt mµ ch-a ®Ò cËp ®Õn c¸c sinh vËt kh¸c nh- vi sinh vËt, t¶o, nÊm,… lµ mét trong nh÷ng m¾t xÝch kh«ng thÓ thiÕu ®-îc trong chuçi thøc ¨n ®Ó tõ ®ã t¹o ra quÇn x· sinh vËt vµ hÖ sinh th¸i [16]. Vµo n¨m 1993, ViÖn Tµi nguyªn gen vµ Thùc vËt Quèc tÕ (IPJRI) ®· cho ra ®êi t¸c phÈm “§a d¹ng cho sù ph¸t triÓn” trong ®ã §DSH ®îc hiÓu r»ng “§DSH lµ sù biÕn d¹ng cña c¸c c¬ thÓ sèng vµ c¸c phøc hÖ sinh th¸i mµ chóng sèng”. §Þnh nghÜa nµy tuy ng¾n gän, song ch-a chÝnh x¸c vµ g©y cho ng-êi ®äc khã hiÓu. TiÕp ®ã, NguyÔn NghÜa Th×n (1997) trong “CÈm nang nghiªn cøu ®a d¹ng sinh vËt” ®· ®a ra “§DSH lµ toµn bé c¸c d¹ng sèng kh¸c nhau cña c¬ thÓ sèng trªn tr¸i ®Êt gåm tõ c¸c sinh vËt ph©n c¾t ®Õn ®éng, thùc vËt ë trªn c¹n còng nh- ë d-íi n-íc, tõ møc ®é ph©n tö AND ®Õn c¸c quÇn thÓ sinh vËt kÓ c¶ x· héi loµi ng-êi. Khoa häc nghiªn cøu vÒ tÝnh ®a d¹ng ®ã gäi lµ §DSH” [44]. ë ®©y, §DSH ®-îc hiÓu theo 3 khÝa c¹nh: + §a d¹ng ë møc ®é di truyÒn: mçi loµi sinh vËt vµ thËm chÝ trong mét c¸ thÓ cña loµi ®Òu cã nh÷ng ph©n tö AND ®Æc tr-ng cho loµi. TÝnh ®Æc tr-ng nµy ®-îc thÓ hiÖn qua sè l-îng vµ tr×nh tù s¾p xÕp c¸c nucleotit trong ph©n tö AND, qua hµm l-îng trong nh©n tÕ bµo vµ tû lÖ gi÷a c¸c cÆp bazo A+T/G+X. TrËt tù c¸c nucleotit trong c¸c gen cã liªn quan ®Õn viÖc qui ®Þnh c¸c tÝnh tr¹ng vµ c¸c ®Æc tÝnh cña c¬ thÓ. Trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa cña sinh vËt tõ thÊp ®Õn cao, hµm l-îng AND trong c¸c tÕ bµo còng ®-îc t¨ng lªn. §ã lµ mét sù biÓu hiÖn cña ®a d¹ng gen. + §a d¹ng ë møc ®é loµi: ph¹m trï chØ møc ®é phong phó vÒ sè l-îng c¸c loµi hoÆc sè l-îng c¸c ph©n loµi (loµi phô) trªn tr¸i ®Êt, ë mét vïng ®Þa lý, trong mét quèc gia hay mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh. Loµi lµ mét nhãm c¸ thÓ kh¸c biÖt víi c¸c nhãm c¸ thÓ kh¸c vÒ mÆt sinh häc vµ sinh th¸i. C¸c c¸ thÓ trong loµi cã vËt chÊt di truyÒn t-¬ng tù nhau vµ cã kh¶ n¨ng trao ®æi th«ng tin di truyÒn (giao phèi, giao phÊn) víi nhau
5 vµ cho ra c¸c thÕ hÖ con c¸i h÷u thô (cã kh¶ n¨ng sinh s¶n tiÕp tôc). Nh- vËy, c¸c c¸ thÓ trong loµi chøa toµn bé th«ng tin di truyÒn cña loµi. V× vËy, tÝnh ®a d¹ng loµi hoµn toµn bao trïm tÝnh ®a d¹ng di truyÒn vµ th-êng ®-îc coi träng nhÊt khi ®Ò cËp ®Õn tÝnh §DSH. + §a d¹ng ë møc ®é hÖ sinh th¸i: ThÓ hiÖn b»ng sù kh¸c nhau cña c¸c kiÓu quÇn x· sinh vËt t¹o nªn. QuÇn x· sinh vËt ®-îc x¸c ®Þnh bëi c¸c loµi sinh vËt trong mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh cïng c¸c mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c c¸ thÓ trong loµi vµ gi÷a c¸c loµi víi nhau. QuÇn x· sinh vËt còng quan hÖ víi m«i tr-êng vËt lý t¹o thµnh mét hÖ sinh th¸i. HÖ sinh th¸i lµ mét cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña sinh quyÓn bao gåm c¸c quÇn x· ®éng, thùc vËt, c¸c quÇn x· vi sinh vËt, thæ nh-ìng (®Êt) vµ c¸c yÕu tè khÝ hËu. C¸c thµnh phÇn nµy liªn hÖ víi nhau th«ng qua c¸c chu tr×nh vËt chÊt vµ n¨ng l-îng (chu tr×nh sinh ®Þa ho¸). Cao h¬n n÷a, ®Þnh nghÜa nµy ®· ®Ò cËp ®Õn x· héi loµi ng-êi ®ã lµ ®a d¹ng c¸c lo¹i h×nh v¨n hãa d©n téc. §©y lµ mét quan ®iÓm míi ®-îc ®Ò cËp ®Õn mang tÝnh nh©n ®¹o vµ sù c«ng b»ng xuÊt ph¸t tõ nguyªn nh©n ®¹o ®øc, ®ã chÝnh lµ c©u tr¶ lêi cho mét phÇn cña c©u hái v× sao ph¶i b¶o tån §DSH. 1.2. Tæng quan vÒ t×nh h×nh nghiªn cøu ®a d¹ng thùc vËt 1.2.1 Nghiªn cøu vÒ ®a d¹ng ph©n lo¹i 1.2.1.1. Trªn thÕ giíi Cho ®Õn nay, vÊn ®Ò ®a d¹ng sinh vËt vµ b¶o tån nguån tµi nguyªn ®· trë thµnh chiÕn l-îc trªn toµn thÕ giíi. §· cã nhiÒu tæ chøc quèc tÕ ®-îc ra ®êi víi môc tiªu nh»m h-íng dÉn, gióp ®ì vµ tæ chøc viÖc ®¸nh gi¸, b¶o tån vµ ph¸t triÓn ®a d¹ng sinh vËt trªn toµn ph¹m vi toµn cÇu nh-: HiÖp héi Quèc tÕ B¶o vÖ Thiªn nhiªn (IUCN), Ch-¬ng tr×nh M«i tr-êng Liªn hîp quèc (UNEP), Quü quèc tÕ b¶o vÖ thiªn nhiªn (WWF), Tæ chøc quèc tÕ b¶o tån c¸c loµi vµ c¸c hÖ sinh th¸i cã nguy c¬ trªn ph¹m vi toµn cÇu (FFI), C«ng -íc vÒ bu«n b¸n quèc tÕ c¸c loµi ®éng thùc vËt nguy cÊp (CITES),... Loµi ng-êi muèn tån t¹i l©u dµi trªn hµnh tinh nµy th× ph¶i x©y dùng c¸c chiÕn l-îc ph¸t triÓn mét c¸ch bÒn v÷ng. Bëi nhu cÇu c¬ b¶n vµ sù sèng cßn cña con ng-êi phô thuéc hoµn toµn vµo c¸c nguån tµi nguyªn tù nhiªn cña tr¸i ®Êt, nÕu nh÷ng tµi nguyªn ®ã bÞ mÊt ®i hoÆc gi¶m sót th× cuéc sèng cña chóng ta vµ con ch¸u cña chóng ta sÏ bÞ ®e do¹ nghiªm träng. Chóng ta ®· qu¸ l¹m dông tµi nguyªn cña
6 tr¸i ®Êt mµ kh«ng nghÜ ®Õn c¸c thÕ hÖ t-¬ng lai, nªn ngµy nay loµi ng-êi ®ang ®øng tr-íc nh÷ng hiÓm ho¹ kh«n l-êng. §Ó tr¸nh sù huû ho¹i c¸c nguån tµi nguyªn chóng ta ph¶i t«n träng c¸c quy luËt cña tù nhiªn. V× vËy th¸ng 6 n¨m 1992, Héi nghÞ th-îng ®Ønh bµn vÒ vÊn ®Ò m«i tr-êng vµ ®a d¹ng sinh vËt ®-îc tæ chøc t¹i Rio de Janeiro (Brazil) cã 150 n-íc ®· ký vµo C«ng -íc vÒ ®a d¹ng sinh vËt vµ b¶o vÖ chóng. Tõ ®ã nhiÒu héi th¶o ®-îc tæ chøc nh»m th¶o luËn vµ cã nhiÒu cuèn s¸ch mang tÝnh chÊt chØ dÉn ra ®êi. N¨m 1990, WWF ®· cho xuÊt b¶n cuèn s¸ch nãi vÒ tÇm quan träng vÒ ®a d¹ng sinh vËt (The importance of biological diversity) hay IUCN, UNEP vµ WWF ®-a ra chiÕn l-îc b¶o tån thÕ giíi (World conservation strategy), Wri, IUCN vµ WWF ®-a ra chiÕn l-îc sinh vËt toµn cÇu (Global biological strategy). N¨m 1991, Wri, Wcu, WB, WWF xuÊt b¶n cuèn b¶o tån ®a d¹ng sinh vËt thÕ giíi (Conserving the World's biological diversity) hoÆc IUCN, UNEP, WWF xuÊt b¶n cuèn "H·y quan t©m tíi tr¸i ®Êt" (Caring for the earth). Cïng n¨m, Wri, IUCN vµ UNEP xuÊt b¶n cuèn chiÕn l-îc ®a d¹ng sinh vËt vµ ch-¬ng tr×nh hµnh ®éng. N¨m 1992 – 1995, WCMC c«ng bè mét cuèn s¸ch tæng hîp c¸c t- liÖu vÒ ®a d¹ng sinh vËt cña c¸c nhãm sinh vËt kh¸c nhau ë c¸c vïng kh¸c trªn toµn thÕ giíi lµ (§¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh vËt toµn cÇu) (Global biodiversity assessment) [50]. TÊt c¶ c¸c cuèn s¸ch ®ã nh»m h-íng dÉn vµ ®Ò ra c¸c ph-¬ng ph¸p ®Ó b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, lµm nÒn t¶ng cho c«ng t¸c b¶o tån vµ ph¸t triÓn trong t-¬ng lai. Bªn c¹nh ®ã, hµng ngµn t¸c phÈm, nh÷ng c«ng tr×nh khoa häc kh¸c nhau ra ®êi vµ hµng ngµn cuéc héi th¶o kh¸c nhau ®-îc tæ chøc nh»m th¶o luËn vÒ quan ®iÓm, vÒ ph-¬ng ph¸p luËn vµ th«ng b¸o c¸c kÕt qu¶ ®· ®¹t ®-îc ë kh¾p mäi n¬i trªn toµn thÕ giíi. NhiÒu tæ chøc quèc tÕ hay khu vùc ®-îc nhãm häp t¹o thµnh m¹ng l-íi phôc vô cho viÖc ®¸nh gi¸ b¶o tån vµ ph¸t triÓn ®a d¹ng sinh häc. 1.2.1.2. ë ViÖt Nam Ngay tõ thÕ kû 18, ViÖt Nam ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thùc vËt nh- c¸c c«ng tr×nh cña Loureiro (1790), sang thÕ kû 19 cã c«ng tr×nh cña Pierre (1879 - 1907) vµ cho ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû xx ®· xuÊt hiÖn mét c«ng tr×nh næi tiÕng, lµ nÒn t¶ng cho viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng thùc vËt ViÖt Nam, ®ã lµ bé Thùc
7 vËt chÝ §¹i c-¬ng §«ng D-¬ng do Lecomte chñ biªn (1907 - 1952). Trong c«ng tr×nh nµy, c¸c t¸c gi¶ ng-êi Ph¸p ®· thu mÉu vµ ®Þnh tªn, lËp kho¸ m« t¶ c¸c loµi thùc vËt cã m¹ch trªn toµn bé l·nh thæ §«ng D-¬ng, con sè kiÓm kª vµ ®-îc ®-a ra 7004 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch. TiÕp theo ph¶i kÓ ®Õn bé Thùc vËt chÝ Campuchia, Lµo vµ ViÖt Nam do AubrÐville khëi x-íng vµ chñ biªn (1960 - 2001) cïng víi nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c. §Õn nay ®· c«ng bè 31 tËp nhá gåm 75 hä c©y cã m¹ch nghÜa lµ ch-a ®Çy 21% tæng sè hä ®· cã [81]. Tuy nhiªn con sè nµy cßn Ýt xa so víi sè loµi thùc cã ë 3 n-íc §«ng D-¬ng. Trªn c¬ së bé thùc vËt chÝ §«ng D-¬ng, Th¸i V¨n Trõng (1978, t¸i b¶n n¨m 2000) ®· thèng kª hÖ thùc vËt ViÖt Nam cã 7004 loµi, 1850 chi vµ 289 hä. Trong ®ã, ngµnh H¹t kÝn cã 3366 loµi (90,9%), 1727 chi (93,4%) vµ 239 hä (82,7%). Ngµnh D-¬ng xØ vµ hä hµng D-¬ng xØ cã 599 loµi (8,6%), 205 chi (5,57%) vµ 42 hä (14,5%). Ngµnh H¹t trÇn 39 loµi (0,5%), 18 chi (0,9%) vµ 8 hä (2,8%) [55]. GÇn ®©y, ®¸ng chó ý nhÊt ph¶i kÓ ®Õn bé C©y cá ViÖt Nam cña Ph¹m Hoµng Hé (1991 - 1993) xuÊt b¶n t¹i Canada vµ ®· ®-îc t¸i b¶n cã bæ sung t¹i ViÖt Nam (1999 - 2000); hay bé s¸ch Danh lôc c¸c loµi thùc vËt ë ViÖt Nam (2001 - 2005). §©y lµ nh÷ng bé s¸ch ®Çy ®ñ nhÊt vµ dÔ sö dông nhÊt gãp phÇn ®¸ng kÓ cho nghiªn cøu khoa häc thùc vËt ë ViÖt Nam. Bªn c¹nh ®ã mét sè hä riªng biÖt ®· ®-îc c«ng bè nh- hä Lan (Orchidaceae) §«ng D-¬ng cña Seidenfaden (1992), hä Lan (Orchidaceae) ViÖt Nam cña Leonid V. Averyanov (1994), hä ThÇu dÇu (Euphorbiaceae) ViÖt Nam cña NguyÔn NghÜa Th×n (1999), hä Na (Annonaceae) ViÖt Nam cña NguyÔn TiÕn B©n (2000), hä B¹c hµ (Lamiaceae) cña Vò Xu©n Ph-¬ng (2000), hä §¬n nem (Myrsinaceae) cña TrÇn ThÞ Kim Liªn (2002), hä Cãi (Cyperaceae) cña NguyÔn Kh¾c Kh«i (2002), hä Tróc ®µo (Apocynaceae) cña TrÇn §×nh Lý (2007), hä Cóc (Asteraceae) cña Lª Kim Biªn (2007),.... §©y lµ nh÷ng tµi liÖu quan träng lµm c¬ së cho viÖc ®¸nh gi¸ vÒ ®a d¹ng ph©n lo¹i thùc vËt ViÖt Nam. §Ó phôc vô c«ng t¸c khai th¸c vµ sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn thùc vËt ViÖn §iÒu tra Qui ho¹ch Rõng ®· c«ng bè 7 tËp C©y gç rõng ViÖt Nam (1971 - 1988) giíi thiÖu kh¸ chi tiÕt cïng víi h×nh vÏ minh ho¹, ®Õn n¨m 1996 c«ng tr×nh nµy ®-îc
8 dÞch ra tiÕng Anh do Vò V¨n Dòng chñ biªn. TrÇn §×nh Lý vµ tËp thÓ (1993) c«ng bè 1900 c©y cã Ých ë ViÖt Nam; Vâ V¨n Chi (1997) c«ng bè tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam; ViÖn D-îc liÖu (2004) cho ra cuèn C©y thuèc vµ ®éng vËt lµm thuèc, hay 20 tËp viÕt vÒ Tµi nguyªn Thùc vËt §«ng Nam ¸ (1991-2003) do c¸c nhµ khoa häc c¸c n-íc §«ng Nam ¸ c«ng bè,... Bªn c¹nh nh÷ng c«ng tr×nh mang tÝnh chÊt chung cho c¶ n-íc hay Ýt ra mét nöa ®Êt n-íc, cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu khu hÖ thùc vËt tõng vïng d-íi d¹ng danh lôc ®-îc c«ng bè chÝnh thøc nh- hÖ thùc vËt T©y Nguyªn ®· c«ng bè 3754 loµi thùc vËt cã m¹ch do NguyÔn TiÕn B©n vµ céng sù (1984); Danh lôc thùc vËt Phó Quèc cña Ph¹m Hoµng Hé (1985) c«ng bè 793 loµi thùc vËt cã m¹ch trong mét diÖn tÝch 592 km2; Lª TrÇn ChÊn vµ céng sù (1990) vÒ hÖ thùc vËt L©m S¬n, L-¬ng S¬n (Hoµ B×nh); NguyÔn NghÜa Th×n vµ NguyÔn ThÞ Thêi (1998) ®· giíi thiÖu 2024 loµi thùc vËt bËc cao, 771 chi, 200 hä thuéc 6 ngµnh cña vïng nói cao Sa Pa - Phan Si Pan [53], hay mét lo¹t c¸c bµi b¸o c«ng bè vÒ ®a d¹ng thµnh phÇn loµi ë c¸c v-ên quèc gia, c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn nh- vïng nói ®¸ v«i S¬n La, vïng ven biÓn Nam Trung Bé, v-ên Quèc gia Ba BÓ, C¸t Bµ, BÕn En, Phong Nha, C¸t Tiªn, Yok §«n, Phong Nha - KÎ Bµng,... do nhiÒu t¸c gi¶ c«ng bè trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y 1999-2010. Ngoµi nh÷ng c«ng tr×nh lµ c¸c bµi b¸o, mét sè t¸c gi¶ ®· c«ng bè c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ ®a d¹ng thùc vËt d-íi d¹ng s¸ch chuyªn kh¶o nh- Phïng Ngäc Lan, NguyÔn NghÜa Th×n vµ NguyÔn B¸ Thô ®· c«ng bè cuèn s¸ch "TÝnh ®a d¹ng thùc vËt Cóc Ph-¬ng" (1997), NguyÔn NghÜa Th×n vµ Mai V¨n Ph« c«ng bè cuèn "§a d¹ng sinh häc khu hÖ NÊm vµ Thùc vËt ë V-ên quèc gia B¹ch M·" (2003), NguyÔn NghÜa Th×n vµ NguyÔn Thanh Nhµn ®· c«ng bè cuèn “§a d¹ng thùc vËt ë V-ên Quèc gia Pï M¸t, NghÖ An” (2004), Ph©n viÖn ®iÒu tra quy ho¹ch rõng c«ng bè cuèn “Tµi nguyªn §éng thùc vËt rõng vên quèc gia C«n §¶o” (2004), NguyÔn NghÜa Th×n vµ §Æng QuyÕt ChiÕn víi “§a d¹ng thùc vËt ë Khu BTTN Na Hang - Tuyªn Quang” (2006), NguyÔn NghÜa Th×n vµ céng sù víi “§a d¹ng sinh häc VQG Hoµng Liªn” (2008),... VÒ ®a d¹ng c¸c ®¬n vÞ ph©n lo¹i: Trªn ph¹m vi c¶ n-íc NguyÔn TiÕn B©n (1990) ®· thèng kª vµ ®i ®Õn kÕt luËn thùc vËt H¹t kÝn trong hÖ thùc vËt ViÖt Nam
9 hiÖn biÕt 8500 loµi, 2050 chi trong ®ã líp Hai l¸ mÇm 1590 chi vµ trªn 6300 loµi, líp Mét l¸ mÇm 460 chi víi 2200 loµi [2]. Phan KÕ Léc (1998) ®· tæng kÕt hÖ thùc vËt ViÖt Nam cã 9628 loµi c©y hoang d¹i cã m¹ch, 2010 chi, 291 hä, 733 loµi c©y trång, nh- vËy tæng sè loµi lªn tíi 10361 loµi, 2256 chi, 305 hä chiÕm 4%, 15% vµ 57% tæng sè c¸c loµi, chi vµ hä cña thÕ giíi. Ngµnh H¹t kÝn chiÕm 92,47% tæng sè loµi, 92,48% tæng sè chi vµ 85,57% tæng sè hä. Ngµnh D-¬ng xØ kÐm ®a d¹ng h¬n theo tû lÖ 6,45%, 6,27%, 9,97% vÒ loµi, chi, hä. Ngµnh Th«ng ®Êt ®øng thø 3 (0,58%) tiÕp ®Õn lµ ngµnh H¹t trÇn (0,47%) hai ngµnh cßn l¹i kh«ng ®¸ng kÓ vÒ hä, chi vµ loµi [32]. NguyÔn NghÜa Th×n (1997) ®· tæng hîp vµ chØnh lý c¸c tªn theo hÖ thèng Brummitt (1992) vµ chØ ra hÖ thùc vËt ViÖt Nam hiÖn biÕt 11.178 loµi, 2582 chi, 395 hä thùc vËt bËc cao vµ 30 hä cã trªn 100 loµi víi tæng sè 5732 loµi chiÕm 51,3% tæng sè loµi cña hÖ thùc vËt [44]. 1.2.1.3. ë V-ên quèc gia B¸i Tö Long Theo c¸c nguån tµi liÖu mµ chóng t«i ®-îc biÕt tõ khi thµnh lËp khu BTTN Ba Mïn (vÒ sau ®æi tªn thµnh V-ên quèc gia B¸i Tö Long) ®Õn nay chØ cã mét vµi c«ng tr×nh nghiªn cøu nh-: ®iÒu tra ®¸nh gi¸ l¹i rõng ®¶o Ba Mïn (Së L©m nghiÖp Qu¶ng Ninh, 1996-1997) hoÆc ®iÒu tra nhanh th¶m thùc vËt Ba Mïn vµ c¸c ®¶o kÕ cËn (ViÖn ®iÒu tra Quy ho¹ch rõng, 2000), ®· ®-a ra kÕt qu¶ ®iÒu tra hÖ thùc vËt ë n¬i ®©y bao gåm kho¶ng 494 loµi, thuéc 337 chi, 117 hä thùc vËt bËc cao cã m¹ch [56]. Tuy nhiªn con sè nµy vÉn ch-a thÓ hiÖn hÕt ®-îc møc ®é ®a d¹ng cña hÖ thùc vËt ë V-ên quèc gia B¸i Tö Long. Tõ c¸c n¨m 2005-2008, ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt (cã sù tham gia cña t¸c gi¶ luËn v¨n nµy) ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra t¹i V-ên quèc gia B¸i Tö Long, kÕt qu¶ lµ mét sè c«ng tr×nh ®-îc c«ng bè tiÕp theo nh- Nghiªn cøu TÝnh ®a d¹ng thùc vËt ë VQG BTL, tØnh Qu¶ng Ninh (Vò Xu©n Ph-¬ng vµ céng sù, 2007), §a d¹ng nguån tµi nguyªn c©y thuèc t¹i VQG BTL (NguyÔn ThÕ C-êng vµ céng sù, 2007), C¸c loµi c©y ngËp mÆn t¹i v-ên quèc gia B¸i Tö Long, tØnh Qu¶ng Ninh (Ph¹m Kh¸nh Linh, §ç ThÞ XuyÕn, 2009). 1.2.2. ®a d¹ng vÒ hÖ sinh th¸i 1.2.2.1. Trªn thÕ giíi
10 Cã rÊt nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c nhau ®-a ra nh÷ng lý luËn riªng cña m×nh vÒ ph©n lo¹i rõng phôc vô cho ®¸nh gi¸ ®a d¹ng vÒ sinh th¸i. Mçi lý luËn ®Òu ®-a ra nh÷ng c¸ch thøc ph©n lo¹i riªng theo môc ®Ých cña t¸c gi¶ nh- ph©n lo¹i rõng dùa theo cÊu tróc vµ ngo¹i m¹o: ®©y lµ h-íng cæ ®iÓn ®-îc nhiÒu ng-êi ¸p dông nh- A. F. Schimper (1903), A. AubrÐville (1949), UNESCO (1973),… c¬ së ph©n lo¹i cña xu h-íng nµy th-êng lµ ®Æc ®iÓm ph©n bè, d¹ng sèng -u thÕ, cÊu tróc tÇng thø vµ mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i kh¸c cña quÇn x· thùc vËt. 1.2.2.2. ë ViÖt Nam VÒ ®a d¹ng quÇn x· thùc vËt trªn ph¹m vi c¶ n-íc: ph¶i kÓ ®Õn c«ng tr×nh næi tiÕng cña Th¸i V¨n Trõng (1978) vÒ th¶m thùc vËt ViÖt Nam. Dùa trªn quan ®iÓm sinh th¸i ph¸t sinh quÇn thÓ, t¸c gi¶ ®· ph©n chia th¶m thùc vËt ViÖt Nam thµnh c¸c kiÓu phô, kiÓu tr¸i vµ thÊp nhÊt c¸c -u hîp. Trong c¸c yÕu tè ph¸t sinh th× khÝ hËu lµ yÕu tè ph¸t sinh ra kiÓu thùc vËt, cßn c¸c yÕu tè ®Þa lý, ®Þa h×nh, ®Þa chÊt, thæ nh-ìng, khu hÖ thùc vËt vµ con ng-êi lµ yÕu tè ph¸t sinh cña c¸c kiÓu phô, kiÓu tr¸i vµ -u hîp, §èi víi mçi miÒn cã nh÷ng t¸c phÈm lín: ë miÒn Nam cã c«ng tr×nh th¶m thùc vËt nam Trung Bé cña Schmid (1974). Ngoµi ®iÒu kiÖn khÝ hËu víi chÕ ®é tho¸t n-íc kh¸c nhau, c¸c tiªu chuÈn ph©n biÖt c¸c quÇn x· lµ sù ph©n ho¸ khÝ hËu, thµnh phÇn thùc vËt ®ai cao. T¸c gi¶ x¸c nhËn c¸c loµi thuéc vÒ hÖ thùc vËt Malªzi ë ®ai thÊp d-íi 600m cßn c¸c loµi thuéc hÖ thùc vËt B¾c ViÖt Nam - Nam Trung Hoa ë ®ai trªn 1200m, tõ 600 - 1200m ®-îc coi lµ ®ai chuyÓn tiÕp. ë miÒn B¾c cã c«ng tr×nh cña TrÇn Ngò Ph-¬ng (1970) ®· chia c¸c ®ai trªn c¬ së ®é cao, sau ®ã kiÓu dùa vµo ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh vµ tÝnh chÊt sinh th¸i, c¸c kiÓu khu vùc dùa vµo thµnh phÇn thùc vËt. N¨m 1995, NguyÔn V¹n Th-êng x©y dùng b¶n ®å th¶m thùc vËt B¾c Trung Bé ®· chia 4 vïng sinh th¸i chÝnh c¨n cø vµo ®é cao so víi mÆt biÓn: < 700m nhiÖt ®íi Èm, < 700m nhiÖt ®íi Èm cã nöa mïa kh«, < 700m h¬i kh« cã mïa m-a râ vµ 800 - 1500m nhiÖt ®íi Èm. Cã thÓ nãi, ®ã lµ s¬ ®å tæng qu¸t nhÊt vÒ th¶m thùc vËt B¾c Trung Bé, ViÖt Nam. M·i n¨m 1985, theo c¸ch ph©n lo¹i míi cña UNESCO (1973) Phan KÕ Léc ®· vËn dông thang ph©n lo¹i ®ã ®Ó x©y dùng thang ph©n lo¹i
11 th¶m thùc vËt ViÖt Nam thµnh 5 líp quÇn hÖ, 15 d-íi líp, 32 nhãm quÇn hÖ, 77 quÇn hÖ kh¸c nhau [32, 78]. §èi víi c¸c khu b¶o tån: N¨m 1995, NguyÔn NghÜa Th×n vµ céng sù ®· nghiªn cøu c¸c quÇn x· thùc vËt vµ x©y dùng b¶n ®å th¶m thùc vËt V-ên Quèc gia Cóc Ph-¬ng, cïng n¨m ®ã cã mét sè th«ng b¸o cña Vò V¨n Dòng vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt ë Khu B¶o tån Thiªn nhiªn Vò Quang, cña NguyÔn §øc Ng¾n, Lª Xu©n ¸i vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt C«n §¶o, cña NguyÔn Duy Chuyªn vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt ë c¸c khu b¶o tån vµ V-ên Quèc gia c¸c tØnh miÒn Nam ViÖt Nam, cña TrÇn Ngäc Bót vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt V-ên Quèc gia C¸t Bµ, Lª §øc Giang vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt v-ên quèc gia BÕn En, cña Huúnh V¨n KÐo vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt V-ên Quèc gia B¹ch M·, cña Vâ V¨n BÒn vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt §¶o Phó Quèc, cña §Æng Huy Huúnh vµ céng sù vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt V-ên Quèc gia Nam C¸t Tiªn, §ç Minh TiÕn vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt V-ên Quèc gia Tam §¶o, Bïi V¨n §Þnh, Cao V¨n Sung, Ph¹m §øc TiÕn vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt V-ên Quèc gia Ba BÓ. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, NguyÔn NghÜa Th×n vµ NguyÔn ThÞ Thêi giíi thiÖu vÒ c¸c kiÓu th¶m thùc vËt vïng Sa Pa - Phan Si Pan (1998), J. W. Kim, NguyÔn NghÜa Th×n (1998) vµ NguyÔn NghÜa Th×n (1999) vÒ c¸c kiÓu th¶m ë V-ên Quèc gia C¸t Bµ. GÇn ®©y nhÊt lµ c«ng tr×nh cña Phïng Ngäc Lan vµ céng sù ®· c«ng bè trong c¸c cuèn s¸ch: "TÝnh ®a d¹ng thùc vËt Cóc Ph-¬ng" (1997), NguyÔn NghÜa Th×n vµ céng sù víi "§a d¹ng thùc vËt cã m¹ch vïng nói cao Sa Pa - Phan Si Pan" (1998), "§a d¹ng sinh häc khu hÖ NÊm vµ Thùc vËt ë V-ên Quèc gia B¹ch M·" (2003) “§a d¹ng thùc vËt ë Vên Quèc gia Pï M¸t, NghÖ An” (2004), “§a d¹ng thùc vËt khu BTTN Na Hang, Tuyªn Quang” (2006), “§a d¹ng sinh häc VQG Hoµng Liªn” (2008),... 1.2.2.3. ë V-ên quèc gia B¸i Tö Long Theo c¸c nguån tµi liÖu mµ chóng t«i ®-îc biÕt th× tõ khi thµnh lËp Khu BTTN ®¶o Ba Mïn, sau chuyÓn thµnh VQG BTL chØ cã c«ng tr×nh “Dù ¸n ®Çu t- x©y dùng V-ên quèc gia B¸i Tö Long, tØnh Qu¶ng Ninh” cña ViÖn §iÒu tra Quy ho¹ch rõng (2000) ®· ®-a ra 4 kiÓu rõng trªn nói ®¸, trªn nói ®Êt vµ vïng ngËp mÆn ë V-ên quèc gia nµy:
12 + Rõng tù nhiªn, l¸ réng th-êng xanh trªn nói ®Êt, chñ yÕu ph©n bè ë Ba Mïn, Trµ Ngä Lín, Trµ Ngä Nhá, SËu §«ng, SËu Nam. §©y lµ mét hÖ sinh th¸i ®iÓn h×nh cho vïng nói ®Êt phÝa B¾c ViÖt Nam, ®©y còng lµ kiÓu rõng chñ yÕu cña VQG BTL. MÆc dï theo b¸o c¸o kh¼ng ®Þnh kh«ng cßn tr¹ng th¸i rõng giµ, rõng nguyªn sinh trªn c¸c ®¶o nh-ng rõng ë tr¹ng th¸i trung b×nh kh¸, kÐm hoÆc nghÌo, rõng non ®ang phôc håi ®Òu cã xu h-íng t¸i sinh m¹nh, sinh tr-ëng khoÎ, thµnh phÇn c¸c loµi c©y ®Æc h÷u hoÆc b¶n ®Þa th«ng th-êng ®Òu Ýt biÕn ®æi. + Rõng l¸ réng th-êng xanh trªn nói ®¸ v«i, tËp trung r¶i r¸c ë Trµ Ngä Lín, Trµ Ngä Nhá. + Rõng Tre nøa, chØ cã mét phÇn nhá trªn Trµ Ngä Lín, Trµ Ngä Nhá. + Rõng trång chØ cã mét phÇn nhá trªn Trµ Ngä Lín, Trµ Ngä Nhá. + Rõng ngËp mÆn, bao quanh tÊt c¶ c¸c ®¶o Ba Mïn, Trµ Ngä Lín, Trµ Ngä Nhá, SËu §«ng, SËu Nam,.… §©y lµ b¸o c¸o l-u hµnh néi bé, ngoµi nh÷ng nÐt s¬ bé vÒ b¸o c¸o nµy, ch-a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu s©u h¬n vÒ kiÓu th¶m thùc vËt rõng ë n¬i ®©y. 1.2.3. Nghiªn cøu vÒ yÕu tè ®Þa lý cÊu thµnh hÖ thùc vËt (HTV). 1.2.3.1. Trªn thÕ giíi C¸c loµi thùc vËt cÊu thµnh nªn mét HTV nµo ®ã kh«ng chØ kh¸c nhau vÒ thµnh phÇn ph©n lo¹i mµ cßn kh¸c nhau vÒ sù ph©n bè ®Þa lý, nguån gèc ®Þa lý vµ c¶ tuæi xuÊt hiÖn trong HTV. Ph©n tÝch c¸c yÕu tè ®Þa lý thùc vËt lµ mét trong nh÷ng néi dung quan träng khi nghiªn cøu mét hÖ thùc vËt hay bÊt kú mét khu hÖ sinh vËt nµo ®Ó hiÓu b¶n chÊt cÊu thµnh cña nã lµm c¬ së cho viÖc ®Þnh h-íng b¶o tån vµ dÉn gièng vËt nu«i, c©y trång,... Ph©n tÝch c¸c loµi thµnh c¸c nhãm c¨n cø vµo sù gièng nhau Ýt hay nhiÒu vÒ khu ph©n bè cña chóng. TËp hîp tÊt c¶ c¸c loµi cña mét HTV cã khu ph©n bè Ýt nhiÒu gièng nhau tËp hîp l¹i thµnh mét yÕu tè ®Þa lý. TËp hîp tÊt c¶ c¸c yÕu tè ®Þa lý cña hÖ thùc vËt (tÝnh %) lµ phæ c¸c yÕu tè ®Þa lý cña HTV ®ã. MÆc dï vËy, viÖc nghiªn cøu vÒ yÕu tè ®Þa lý cÊu thµnh cña HTV còng rÊt phøc t¹p vµ ph¶i phô thuéc vµo kh¶ n¨ng cña tõng t¸c gi¶ còng nh- nguån tµi liÖu cho phÐp. ViÖc chia nhãm khu ph©n bè réng hay hÑp kh¸c nhau ®Òu ph¶i ®¶m b¶o nguyªn t¾c chung lµ “mçi yÕu tè ®Þa lý cña HTV bao gåm tÊt c¶ c¸c loµi cña HTV ®ã cã khu
13 ph©n bè Ýt nhiÒu gièng nhau”. C¸c yÕu tè ®Þa lý thùc vËt nµy ®îc ph©n ra lµm 2 nhãm yÕu tè chñ ®¹o lµ yÕu tè ®Æc h÷u vµ yÕu tè di c-, c¸c loµi thuéc yÕu tè ®Æc h÷u thÓ hiÖn ë sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c hÖ thùc vËt víi nhau, cßn c¸c loµi thuéc yÕu tè di c- sÏ chØ ra sù liªn hÖ gi÷a c¸c hÖ thùc vËt ®ã. Mét sè t¸c gi¶ tiªu biÓu nh- E. Gail et al. (1979), Maguran (1995), Gagnepain (1926),... 1.2.3.2. ë ViÖt Nam Ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ c¸c yÕu tè cÊu thµnh hÖ thùc vËt ViÖt Nam vÒ mÆt ®Þa lý tr-íc tiªn ph¶i kÓ ®Õn c¸c c«ng tr×nh cña Gagnepain: “Gãp phÇn nghiªn cøu hÖ thùc vËt §«ng D¬ng” (1926) vµ “Giíi thiÖu vÒ hÖ thùc vËt §«ng D¬ng” (1944). Theo t¸c gi¶, hÖ thùc vËt §«ng D-¬ng bao gåm c¸c yÕu tè (ghi theo M. Schmid, 1974) [84]: YÕu tè Trung Quèc 33,8% YÕu tè XÝch Kim - Himalaya 18,5% YÕu tè Malaysia vµ nhiÖt ®íi kh¸c 15,0% YÕu tè ®Æc h÷u b¸n ®¶o §«ng D-¬ng 11,9% YÕu tè nhËp néi vµ ph©n bè réng 20,8% Theo Pãcs Tam¸s (1965) khi nghiªn cøu hÖ thùc vËt B¾c ViÖt Nam ®· ph©n tÝch vÒ ph-¬ng diÖn ®Þa lý thùc vËt cña miÒn B¾c ViÖt Nam, ®· ph©n biÖt 3 nhãm c¸c yÕu tè nh- sau [70]: * Nh©n tè b¶n ®Þa ®Æc h÷u 39,90 % §Æc h÷u ViÖt Nam 32,55 % §Æc h÷u §«ng D-¬ng 7,35 % * Nh©n tè di c- tõ c¸c vïng nhiÖt ®íi: 55,27 % Tõ Trung Quèc 12,89 % Tõ Ên §é vµ Himalaya 9,33 % Tõ Malaysia - Indonesia 25,69 % Tõ c¸c vïng nhiÖt ®íi kh¸c 7,36 % * Nh©n tè kh¸c 4,83 % ¤n ®íi 3,27 % ThÕ giíi 1,56 % Tæng: 100,00 %
14 * Nh©n tè nhËp néi, trång trät 3,08 % Th¸i V¨n Trõng (1978, t¸i b¶n 2000) c¨n cø vµo b¶ng thèng kª c¸c loµi cña hÖ thùc vËt B¾c ViÖt Nam ®· cho r»ng ë ViÖt Nam cã 3 % sè chi vµ 27,5% sè loµi ®Æc h÷u. Nh-ng khi th¶o luËn t¸c gi¶ ®· gép c¸c nh©n tè di c- tõ nam Trung Hoa vµ nh©n tè ®Æc h÷u b¶n ®Þa ViÖt Nam lµm mét vµ c¨n cø vµo khu ph©n bè hiÖn t¹i, nguån gèc ph¸t sinh cña loµi ®ã ®· n©ng tû lÖ c¸c loµi ®Æc h÷u b¶n ®Þa lªn 50% (t- -¬ng tù 45,7% theo Gagnepain vµ 52,79% theo Pãcs Tam¸s), cßn yÕu tè di c- chiÕm tû lÖ 39% (trong ®ã tõ Malaysia - Indonesia lµ 15%, tõ Hymalaya - V©n Nam - QuÝ Ch©u lµ 10% vµ tõ Ên §é - MiÕn §iÖn lµ 14%), c¸c nh©n tè kh¸c theo t¸c gi¶ chØ chiÕm 11% (7% nhiÖt ®íi, 3% «n ®íi vµ 1% thÕ giíi), nh©n tè nhËp néi vÉn lµ 3,08% [55]. N¨m 1997 vµ 2007, NguyÔn NghÜa Th×n c¨n cø vµo c¸c khung ph©n lo¹i cña Pãcs (1965) vµ Ng« ChÝnh DËt (1993) ®· x©y dùng thang ph©n lo¹i c¸c yÕu tè ®Þa lý thùc vËt cho hÖ thùc vËt ViÖt Nam vµ ¸p dông cho viÖc s¾p xÕp c¸c chi thùc vËt ViÖt Nam vµo c¸c yÕu tè ®Þa lý nh- sau [44, 48]: 1. YÕu tè toµn cÇu 2. YÕu tè Liªn nhiÖt ®íi 2-1. YÕu tè ¸ - óc - Mü 2-2. YÕu tè ¸ - Phi - Mü 2-3. YÕu tè ¸ - Mü 3. YÕu tè Cæ nhiÖt ®íi 3-1. YÕu tè ¸ - óc 3-2. YÕu tè ¸ - Phi 4. YÕu tè nhiÖt ®íi ch©u ¸ 4-1. YÕu tè §«ng D-¬ng - Malªzi 4-2. YÕu tè §«ng D-¬ng - Ên §é 4-3. YÕu tè §«ng D-¬ng - Himalaya 4-4. YÕu tè §«ng D-¬ng - Nam Trung Hoa 4-5. YÕu tè §«ng D-¬ng
15 5. YÕu tè «n ®íi 5-1. YÕu tè §«ng ¸ - Nam Mü 5-2. YÕu tè «n ®íi Cæ thÕ giíi 5-3. YÕu tè «n ®íi §Þa Trung H¶i 5-4.YÕu tè §«ng Nam ¸ 6. YÕu tè ®Æc h÷u ViÖt Nam 6-1. CËn ®Æc h÷u. 6-2. YÕu tè ®Æc h÷u miÒn B¾c - Trung 7. YÕu tè c©y trång. Tõ khung ph©n lo¹i c¸c yÕu tè ®Þa lý ®ã NguyÔn NghÜa Th×n vµ céng sù ®· lÇn l-ît x¸c ®Þnh c¸c yÕu tè ®Þa lý thùc vËt cña hÖ thùc vËt mét sè V-ên Quèc gia vµ Khu b¶o tån thiªn nhiªn cña n-íc ta. Tµi liÖu míi nhÊt vÒ c¸c yÕu tè ®Þa lý thùc vËt cña hÖ thùc vËt ®-îc t¸c gi¶ c«ng bè vÒ V-ên Quèc gia B¹ch M· (2003), V-ên Quèc gia Pï M¸t (2004), Khu BTTN Na Hang (2006), VQG Hoµng Liªn (2008). 1.2.3.3. ë V-ên quèc gia B¸i Tö Long TÝnh ®Õn thêi ®iÓm chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu th× ch-a cã mét nghiªn cøu nµo vÒ yÕu tè ®Þa lý thùc vËt ë V-ên quèc gia B¸i Tö Long. 1.2.4. Nghiªn cøu vÒ phæ d¹ng sèng cña hÖ thùc vËt D¹ng sèng lµ mét ®Æc tÝnh biÓu hiÖn sù thÝch nghi cña thùc vËt víi ®iÒu kiÖn m«i tr-êng. V× vËy, viÖc nghiªn cøu d¹ng sèng sÏ cho thÊy mèi quan hÖ chÆt chÏ cña c¸c d¹ng víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña tõng vïng vµ biÓu hiÖn sù t¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn sinh th¸i ®èi víi tõng loµi thùc vËt. Khi ng-êi ta lËp ®-îc phæ d¹ng sèng (phæ sinh häc) cña hÖ thùc vËt, nghÜa lµ tÝnh ®-îc tû sè % sè loµi cña mçi nhãm d¹ng sèng nhÊt ®Þnh th× ng-êi ta cã thÓ hiÓu ®-îc b¶n chÊt sinh th¸i cña mét hÖ thùc vËt vµ cã thÓ so s¸nh víi c¸c hÖ thùc vËt kh¸c. 1.2.4.1. Trªn thÕ giíi Trªn thÕ giíi, ng-êi ta th-êng dïng thang ph©n lo¹i cña Raunkiaer (1934) vÒ phæ d¹ng sèng, th«ng qua dÊu hiÖu vÞ trÝ chåi so víi mÆt ®Êt trong thêi gian bÊt lîi (do l¹nh, kh« hay c¶ hai) cña n¨m. Thang ph©n lo¹i nµy gåm c¸c nhãm d¹ng sèng c¬ b¶n sau.
16 1- C©y cã chåi trªn ®Êt (Ph) trong ®ã: a- C©y gç lín cao trªn 30m (Mg) b- C©y lín cã chåi trªn ®Êt cao 8 - 30m (Me) c- C©y nhá cã chåi trªn ®Êt 2 - 8m (Mi) d- C©y cã chåi trªn ®Êt lïn d-íi 2m (Na) e- C©y cã chåi trªn ®Êt leo cuèn (Lp) f- C©y cã chåi trªn ®Êt sèng nhê vµ sèng b¸m (Ep) g- C©y cã chåi trªn ®Êt th©n th¶o (Hp) 2- C©y chåi s¸t ®Êt (Ch) 3- C©y chåi nöa Èn (Hm) 4- C©y chåi Èn (Cr) (trong ®ã cã c©y thñy sinh – Cr (Hy)) 5- C©y chåi mét n¨m (Th) T¸c gi¶ ®· tÝnh to¸n cho h¬n 1000 loµi c©y ë c¸c vïng kh¸c nhau trªn tr¸i ®Êt vµ t×m ®-îc tû lÖ phÇn tr¨m trung b×nh cho tõng loµi, gép l¹i thµnh phæ d¹ng sèng tiªu chuÈn (SN). SN = 46 Ph + 9 Ch + 26 Hm + 6 Cr + 13 Th §©y lµ c¬ së ®Ó so s¸nh phæ d¹ng sèng cña th¶m thùc vËt ë c¸c vïng kh¸c nhau trªn tr¸i ®Êt. Do ®ã, khi ®· tæng hîp ®-îc khèi l-îng c¸c kiÓu sèng trong kiÓu th¶m thùc vËt, chóng ta cã thÓ tÝnh phÇn tr¨m cña tõng d¹ng sèng trªn phæ d¹ng sèng cña kiÓu ®ã, tøc SB ®Ó so s¸nh víi SN. Th«ng th-êng, ë c¸c vïng nhiÖt ®íi, trong rõng Èm th× Ph lµ 80%, Ch kho¶ng gÇn 20%, cßn Hm, Cr, Th Ýt gÇn nh- kh«ng cã. Tr¸i l¹i trong vïng kh« h¹n th× Th vµ Cr cã thÓ cã tû lÖ kh¸ cao, cßn Ph th× gi¶m xuèng. 1.2.4.2. ë ViÖt Nam ë ViÖt Nam, trong c«ng tr×nh nghiªn cøu hÖ thùc vËt B¾c ViÖt Nam, t¸c gi¶ Pãcs Tam¸s (1965) ®· ®-a ra c«ng thøc phæ d¹ng sèng nh- sau : SB = 52,21 Ph + 40,68 (Ch, H, Cr) + 7,11 Th [70] Hay ®èi víi mét sè v-ên quèc gia, khu BTTN:
17 + Phïng Ngäc Lan, NguyÔn NghÜa Th×n, NguyÔn B¸ Thô (1997), ®· c«ng bè d¹ng sèng cña V-ên Quèc gia Cóc Ph-¬ng nh- sau: SB = 57,78Ph + 10,46Ch + 12,38Hm + 8,37Cr + 11,01Th [29] + NguyÔn NghÜa Th×n, Mai V¨n Ph« (2003) ®· c«ng bè d¹ng sèng cña V-ên Quèc gia B¹ch M· nh- sau: SB = 75,71Ph + 5,78Ch + 4,83Hm + 10,23Cr + 3,45Th [52]. + NguyÔn NghÜa Th×n, NguyÔn Thanh Nhµn (2004) ®· lËp ®-îc phæ d¹ng sèng cña v-ên Quèc gia Pï M¸t: SB = 78,88Ph + 4,14Ch + 5,76Hm + 5,97Cr + 5,25Th. [51] + NguyÔn NghÜa Th×n, §Æng QuyÕt ChiÕn (2006) ®· lËp ®-îc phæ d¹ng sèng cña khu BTTN Na Hang nh- sau: SB = 70,14Ph + 4,33Ch + 3,50Hm + 11,98Cr + 10,05Th. [50] + NguyÔn NghÜa Th×n vµ céng sù (2008) ®· lËp ®-îc phæ d¹ng sèng cña VQG Hoµng Liªn nh- sau: SB = 79,26Ph + 7,82Ch + 1,43Hm + 5,06Cr + 6,44Th. [49] 1.2.4.3. ë V-ên quèc gia B¸i Tö Long TÝnh ®Õn thêi ®iÓm chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu th× ch-a cã mét nghiªn cøu nµo vÒ phæ d¹ng sèng thùc vËt ë V-ên quèc gia B¸i Tö Long, ®©y còng lµ lý do thóc ®Èy chóng t«i thùc hiÖn ®Ò tµi nµy.
18 Ch-¬ng 2 Môc tiªu - §èi t-îng - Néi dung vµ Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. môc tiªu nghiªn cøu cña ®Ò tµi + KiÓm kª thµnh phÇn loµi cña HTV, VQG BTL + Ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ tÝnh ®a d¹ng cña hÖ thùc vËt vÒ c¸c mÆt: ®a d¹ng vÒ ph©n lo¹i, ®a d¹ng vÒ c¸c yÕu tè ®Þa lý, vÒ d¹ng sèng, vÒ gi¸ trÞ tµi nguyªn vµ quÇn x· thùc vËt. 2.2. §èi t-îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi Toµn bé c¸c loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch thuéc VQG BTL víi 3 côm ®¶o chÝnh lµ côm Ba Mïn, côm Trµ Ngä, côm SËu, chñ yÕu thuéc c¸c ®¶o Ba Mïn, Trµ Ngä Lín, Trµ Ngä Nhá, SËu §«ng, SËu Nam, víi tæng diÖn tÝch 15.873 ha (trong ®ã 6.125 ha ®¶o vµ 9.658 ha thÒm, biÓn xen kÏ c¸c ®¶o), gåm 3 nhãm: Thùc vËt cã bµo tö (KhuyÕt l¸ th«ng, Th«ng ®Êt, Cá th¸p bót, D-¬ng xØ), thùc vËt H¹t trÇn vµ thùc vËt H¹t kÝn. 2.3. Néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi 2.3.1. X©y dùng b¶ng danh lôc thùc vËt cña VQG BTL Thu thËp vµ xö lý mÉu vËt, x¸c ®Þnh tªn khoa häc cho c¸c loµi thùc vËt vµ x©y dùng danh lôc. 2.3.2. Ph©n tÝch tÝnh ®a d¹ng thùc vËt Ph©n tÝch tÝnh ®a d¹ng thùc vËt vÒ c¸c mÆt nh- sau: + Thµnh phÇn loµi + D¹ng sèng + YÕu tè ®Þa lý thùc vËt. + QuÇn x· thùc vËt + Gi¸ trÞ tµi nguyªn vµ møc ®é bÞ ®e däa 2.4. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu cña ®Ò tµi 2.4.1. §iÒu tra theo hÖ thèng tuyÕn vµ « tiªu chuÈn