Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Điều tra, đánh giá và đề xuất giải pháp khai thác, sử dụng hợp lý cây có ích nhằm góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đồng bào dân tộc Pa Kô và Vân Kiều ở 3 xã vùng đệm (Tà Long, Húc Nghì và ABung) thuộc Khu bảo tồn thiên nhiên Đakrông - Tỉnh Quảng Trị

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:75

Thêm vào BST

Báo xấu

19
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu nhằm đánh giá được tiềm năng và hiện trạng sử dụng tài nguyên cây có ích của đồng bào dân tộc Pa Kô và Vân Kiều trong khu vực nghiên cứu; đề xuất giải pháp khai thác và sử dụng hợp lý tài nguyên cây có ích, nhằm góp phần phát triển kinh tế - xã hội, bảo tồn tri thức thực vật của dân tộc Pa Kô và Vân Kiều ở các xã đã lựa chọn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Điều tra, đánh giá và đề xuất giải pháp khai thác, sử dụng hợp lý cây có ích nhằm góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đồng bào dân tộc Pa Kô và Vân Kiều ở 3 xã vùng đệm (Tà Long, Húc Nghì và ABung) thuộc Khu bảo tồn thiên nhiên Đakrông - Tỉnh Quảng Trị

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o bé n«ng nghiÖp vµ PTNt Trêng ®¹i häc l©m nghiÖp ---------------------------------- TrÇn quang phôc ®iÒu tra, ®¸nh gi¸ vµ ®Ò xuÊt gi¶I ph¸p khai th¸c, sö dông hîp lý c©y cã Ých nh»m gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®ång bµo d©n téc pak« vµ v©n kiÒu ë 3 x· vïng ®Öm (tµ long, hóc ngh× vµ a bung) thuéc khu b¶o tån thiªn nhiªn ®akr«ng - tØnh qu¶ng trÞ luËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp Hµ Néi - 2008
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o bé n«ng nghiÖp vµ PTNt Trêng ®¹i häc l©m nghiÖp ---------------------------------- TrÇn quang phôc ®iÒu tra, ®¸nh gi¸ vµ ®Ò xuÊt gi¶I ph¸p khai th¸c, sö dông hîp lý c©y cã Ých nh»m gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®ång bµo d©n téc pak« vµ v©n kiÒu ë 3 x· vïng ®Öm (tµ long, hóc ngh× vµ a bung) thuéc khu b¶o tån thiªn nhiªn ®akr«ng - tØnh qu¶ng trÞ Chuyªn ngµnh: L©m häc M· sè: 60.62.60 luËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp Ngêi híng dÉn khoa häc: TS. Ninh Kh¾c B¶n Hµ Néi - 2008
1 Më §ÇU ViÖt Nam cã 54 d©n téc cïng chung sèng, do tËp qu¸n, truyÒn thèng vµ ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c nhau nªn ë mçi vïng c tró, mçi d©n téc, mçi céng ®ång d©n c ®· ®óc kÕt vµ tÝch luü cho riªng m×nh nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u vÒ sö dông thùc vËt ®Ó phôc vô c¸c nhu cÇu cña cuéc sèng. Cho tíi nay, hÇu hÕt c¸c kinh nghiÖm chØ ®îc lu truyÒn vµ øng dông trong néi bé mçi céng ®ång. NhiÒu tri thøc, kinh nghiÖm cã thÓ øng dông ®Ó s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm míi gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vµ n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông tµi nguyªn nãi chung, tµi nguyªn thùc vËt nãi riªng. Tuy nhiªn, do bÞ t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè, nh÷ng tri thøc vµ kinh nghiÖm sö dông thùc vËt cña c¸c nhãm d©n téc thiÓu sè hiÖn ®ang cã nguy c¬ mÊt dÇn vµ bÞ quªn l·ng. §akr«ng lµ mét huyÖn miÒn nói n»m ë phÝa T©y cña tØnh Qu¶ng TrÞ, cã diÖn tÝch rõng kho¶ng 68.499 ha, chiÕm 39,9% tæng diÖn tÝch rõng cña c¶ tØnh. Khu b¶o tån thiªn nhiªn §akr«ng lµ n¬i cã hÖ thùc vËt phong phó vµ hÖ sinh th¸i ®iÓn h×nh cña vïng ®åi nói Trung trêng S¬n, cã ý nghÜa quan träng vÒ kinh tÕ, khoa häc vµ v¨n ho¸. Khu b¶o tån thiªn nhiªn §ak«ng lµ vïng rõng phßng hé ®Çu nguån, cung cÊp vµ ®iÒu tiÕt níc cho s«ng §akr«ng vµ s«ng Th¹ch H·n, ®iÒu hoµ nguån níc vïng h¹ lu. D©n c sinh sèng xung quanh khu b¶o tån thiªn nhiªn §akr«ng gåm nhiÒu céng ®ång d©n téc kh¸c nhau, trong ®ã, d©n téc V©n KiÒu vµ Pa K« lµ hai d©n téc chiÕm sè lîng lín (80%). Tµ Long, Hóc Ngh× vµ A Bung lµ 3 x· n»m trong vïng ®Öm cña Khu b¶o tån thiªn nhiªn §akr«ng gåm 4 d©n téc V©n KiÒu, Pa Hy, Pa K« vµ Kinh cïng sinh sèng. §©y lµ khu vùc vÉn cßn ®é che phñ rõng kh¸ cao, hÖ ®éng, thùc vËt t¬ng ®èi phong phó ®a d¹ng c¶ vÒ thµnh phÇn loµi vµ n¬i sèng. Canh t¸c n«ng nghiÖp lµ ph¬ng thøc sinh sèng chñ yÕu cña ®ång bµo c¸c d©n téc trong vïng, bªn c¹nh ®ã khai th¸c l©m s¶n ®ãng vai trß ®¸ng kÓ trong thu nhËp cña c¸c hé nghÌo trong céng ®ång. NÒn s¶n xuÊt cßn l¹c hËu, tr×nh ®é v¨n ho¸ vµ nhËn thøc vÒ tù nhiªn cha cao dÉn ®Õn khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn rõng
2 kh«ng cã tæ chøc. Tuy nhiªn, nh÷ng hiÓu biÕt vµ kinh nghiÖm sö dông thùc vËt cña céng ®ång ngêi V©n KiÒu vµ Pa K« mang nhiÒu nÐt ®éc ®¸o vµ s¾c th¸i riªng. Cho tíi nay, míi chØ cã mét sè nghiªn cøu s¬ bé vÒ sö dông thùc vËt lµm thuèc. C¸c nhãm c©y cã Ých kh¸c nh c©y cho chÊt nhuém mµu, c©y lÊy sîi, c©y sö dông lµm thùc phÈm...gÇn nh cha ®îc quan t©m, nghiªn cøu. V× vËy, viÖc "§iÒu tra, ®¸nh gi¸ vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p khai th¸c, sö dông hîp lý c©y cã Ých nh»m gãp phÇn ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®ång bµo d©n téc Pa K« vµ V©n KiÒu ë 3 x· vïng ®Öm (Tµ Long, Hóc Ngh× vµ ABung) thuéc Khu b¶o tån thiªn nhiªn §akr«ng - TØnh Qu¶ng TrÞ", tham gia xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, duy tr×, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, tri thøc b¶n ®Þa vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc.
3 CH¦¥NG I TæNG QUAN TµI LIÖU 1.1. LÞch sö nghiªn cøu vÒ thùc vËt d©n téc häc ThuËt ng÷ Thùc vËt d©n téc häc (Ethnobotany) ®îc sö dông lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1895 trong bµi gi¶ng cña TS. John Harshberger ë Philadenphia. ¤ng cho r»ng thùc vËt häc d©n téc lµ nghiªn cøu “C¸c c©y ®îc sö dông bëi ngêi nguyªn thuû vµ c¸c thæ d©n”. Mét n¨m sau ®ã (1896), trong bµi thuyÕt tr×nh ®Çu tiªn cña m×nh vÒ Thùc vËt d©n téc häc, Harshberger ®· chØ ra r»ng, ®©y lµ lÜnh vùc nghiªn cøu lµm s¸ng tá “VÞ thÕ v¨n ho¸ cña c¸c bé l¹c ®· sö dông thùc vËt ®Ó lµm thùc phÈm, n¬i c tró vµ quÇn ¸o”. Nh vËy, ®Õn lóc nµy, c¸c nhµ thùc vËt d©n téc häc míi chØ xem xÐt tíi ba nhãm c©y cã gi¸ trÞ quan träng lµ c©y ¨n ®îc (lµm l¬ng thùc - thùc phÈm); c©y lµm nhµ, lÒu tr¹i vµ c¸c c©y cã sîi. Ngoµi ra, ®èi tîng cña c¸c nghiªn cøu ®îc x¸c ®Þnh lµ “bé l¹c”, “thæ d©n” vµ “ngêi nguyªn thuû” [9]. Sau ®ã, thuËt ng÷ “Thùc vËt d©n téc” ®îc thõa nhËn vµ sö dông réng r·i trong nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu. Tuy nhiªn, vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû 20, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· tËp trung vµo viÖc ®iÒu tra, ghi chÐp vÒ thµnh phÇn c©y cã Ých vµ c¸ch sö dông cña chóng. §Õn n¨m 1916, c¸c nhµ nghiªn cøu Thùc vËt d©n téc häc ®· nhËn thøc ®îc sù cÇn thiÕt ph¶i bæ sung lý thuyÕt vµ ph¬ng ph¸p luËn cho lÜnh vùc nhiªn cøu míi nµy. Khi ®ã, Thùc vËt d©n téc häc kh«ng chØ lµ sù thu thËp nhiÒu h¬n n÷a c¸c tri thøc mµ cßn ph¶i ®¸nh gi¸ vÒ gi¸ trÞ khoa häc cña c¸c ph¬ng ph¸p sö dông trong ®iÒu tra vµ tÝnh x¸c thùc cña kÕt qu¶. N¨m 1941, Thùc vËt d©n téc häc ®· cã mét bíc tiÕn míi vÒ nhËn thøc vµ môc tiªu nghiªn cøu. Lóc nµy, nã kh«ng chØ bao gåm c¸c nghiªn cøu liªn quan tíi kinh nghiÖm sö dông thùc vËt cña c¸c nhãm ngêi nguyªn thuû mµ cßn nghiªn cøu mèi liªn quan gi÷a ngêi nguyªn thuû vµ giíi thùc vËt. C¸c
4 nhµ nghiªn cøu ®· m« t¶ sù phô thuéc cña ®êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cña c¸c céng ®ång d©n c vµo giíi thùc vËt ®Þa ph¬ng, ®· ®a ra c¸c luËn chøng khoa häc vÒ b¶o tån, truyÒn thèng v¨n ho¸ cña c¸c céng ®ång trªn c¬ së cïng tån t¹i hµi hoµ víi giíi thùc vËt [9]. N¨m 1978 lµ thêi kú cã sù thay ®æi lín nhÊt vÒ nghiªn cøu Thùc vËt d©n téc häc, Rechard Ford ®a ra quan niÖm “Sù tæng hîp míi cña Thùc vËt d©n téc häc” [47]. Theo quan niÖm nµy, c¸c nhµ thùc vËt d©n téc häc cÇn ph¶i cã n¨ng lùc ®Ó nhËn biÕt c¸c loµi c©y cã ý nghÜa g× lµm c¬ së cho sù ph©n chia chóng trªn c¬ së c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau. X¸c ®Þnh ®îc d©n c cña c¸c nÒn v¨n ho¸ ®· nhËn thøc chóng, sö dông chóng vµ phô thuéc vµo chóng nh thÕ nµo. §Ó thùc hiÖn ®îc c¸c néi dung cña m×nh, Thùc vËt d©n téc häc ®· thùc sù trë thµnh mét bé m«n khoa häc ®a ngµnh, v× thÕ nã còng chÊp nhËn nhiÒu lý thuyÕt vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cña c¸c ngµnh khoa häc kh¸c cã liªn quan nh thùc vËt häc, dîc häc, hãa häc, kh¶o cæ häc. 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu c©y cã Ých trªn ThÕ giíi vµ ViÖt Nam. 1.2.1. T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ c©y cã Ých trªn thÕ giíi 1.2.1.1. C©y cã Ých trong ®êi sèng nh©n lo¹i. LÞch sö ph¸t triÓn, tiÕn ho¸ cña loµi ngêi g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn trªn tr¸i ®Êt, trong ®ã, c©y cá lu«n lµ ®èi tîng ®îc con ngêi sö dông ®Çu tiªn vµ nhiÒu nhÊt. Ban ®Çu chØ lµ ®Ó ®¸p øng c¸c nhu cÇu vÒ c¸i ¨n vµ n¬i c tró. Nhng dÇn dÇn trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸, con ngêi l¹i biÕt gieo trång, ch¨m sãc, thu h¸i, cÊt gi÷ vµ chÕ biÕn nh÷ng lo¹i c©y mang l¹i nhiÒu lîi Ých cho ®êi sèng cña m×nh. §Ó thÝch nghi vµ tån t¹i, con ngêi ph¶i chèng chÞu víi thiªn nhiªn lóc nµy xuÊt hiÖn nhu cÇu vÒ thuèc ch÷a bÖnh vµ chÊt ®éc ®Ó s¨n b¾t. V× vËy, vai trß cña c©y cá gÇn nh bao trïm toµn bé ®êi sèng con ngêi (l¬ng thùc - thùc phÈm, n¬i c tró, thuèc, may mÆc, s¨n b¾t vµ c¶ c¸c nghi lÔ t«n gi¸o).
5 X· héi loµi ngêi ph¸t triÓn h¬n th× c¸c nhu cÇu x· héi kh¸c còng h×nh thµnh theo, lóc nµy hä kh«ng chØ ®ßi hái ®îc ¨n ®Çy ®ñ mµ ph¶i ®îc ¨n ngon, hä kh«ng cßn ®Ó c¬ thÓ m×nh mét c¸ch tù nhiªn n÷a mµ ph¶i cã c¸i che th©n, råi mÆc ®Ñp do vËy, c©y cá kh«ng chØ ®¸p øng nhu cÇu sinh häc cña con ngêi mµ cßn lµ nguån nguyªn liÖu cho c¸c môc ®Ých kh¸c. TÊt c¶ qu¸ tr×nh ®ã cø x¶y ra dÇn dÇn, qua ®ã ngêi d©n tÝch luü l¹i c¸c kinh nghiÖm thùc tÕ. Nh÷ng kinh nghiÖm nµy ®îc truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c th«ng qua viÖc häc hái lÉn nhau gi÷a nh÷ng ngêi cïng mét thÕ hÖ vµ kinh nghiÖm tù tÝch luü ®îc cña mçi c¸ nh©n qua qu¸ tr×nh lao ®éng [50]. Nh÷ng tµi liÖu ghi l¹i viÖc sö dông thùc vËt cña ngêi ph¬ng T©y lµ vµo kho¶ng 1770 n¨m tríc c«ng nguyªn cña ngêi Neanderthal vµ kho¶ng 1550 n¨m tríc C«ng nguyªn cña ngêi Ai cËp cæ ®¹i. Ngêi Ai CËp cæ tin tëng vµo gi¸ trÞ cña c©y cá kh«ng chØ cho ngêi sèng mµ nã cßn cã t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi c¸c vÞ vua Ai CËp cæ (Pharaohs) ®· chÕt. Trong c¸c ng«i mé cæ Ai CËp, c¸c x¸c chÕt ®îc ng©m tÈm bëi nhiÒu lo¹i dÇu, h¬ng liÖu thùc vËt vµ ®îc quÊn b»ng v¶i c©y lanh. §iÒu ®ã chøng tá, ngêi Ai CËp ch¾c ch¾n biÕt cÊt tinh dÇu vµ dÖt v¶i. Còng trong thêi gian nµy lÞch sö nÒn y häc Trung Quèc, Ên §é ®Òu ghi nhËn vÒ viÖc sö dông c¸c c©y cá lµm thuèc c¸ch ®©y kho¶ng 3000- 5000 n¨m. Tõ 3000 n¨m tríc ®©y, Kinh Vª §a, Ên §é ®· nãi vÒ h¬ng hoa ®Ó cóng b¸i. Trung Quèc lµ mét trong nh÷ng níc ph¸t hiÖn vµ sö dông nhiÒu dîc th¶o sím nhÊt thÕ giíi. Theo truyÒn thuyÕt cña Vua ThÇn N«ng tøc Viªm §Õ (3320 – 3080 tríc c«ng nguyªn) th× ThÇn N«ng ®· nÕm hµng tr¨m lo¹i c©y cá, ph©n lo¹i dîc tÝnh cña th¶o méc vµ so¹n ra s¸ch “ThÇn N«ng b¶n th¶o”. Cuèn “ThÇn N«ng b¶n th¶o” ®· thèng kª ®îc 365 vÞ thuèc cã gi¸ trÞ [43]. Tõ thêi Tam quèc (222-265 CN), danh y Hoa §µ ®· sö dông §µn h¬ng, Tö ®inh hu¬ng ®Ó chÕ h¬ng nang (tói th¬m), sö dông h¬ng th¬m cña chóng ®Ó chèng l¹i bÖnh lao phæi vµ bÖnh lþ. ¤ng cßn dïng hoa Cóc, Kim ng©n ph¬i
6 kh« cho vµo chiÕc gèi ®Ó gèi ®Çu (H¬ng chÈm) ®Ó ®iÒu trÞ ®au ®Çu, mÊt ngñ, cao huyÕt ¸p. ë ch©u ¢u, vµo nh÷ng n¨m 1960 còng ®· ph¸t triÓn ph¬ng ph¸p dïng h¬ng th¬m ch÷a bÖnh (Ph¬ng h¬ng tÔ liÖu ph¸p - AromathÐrapie) lµ mét bé phËn cña Hoa trÞ liÖu ph¸p. Thêi kú ®Çu cña giai ®o¹n nµy, giíi Y häc Ph¸p v« t×nh ph¸t hiÖn mét hiÖn tîng ®Æc biÖt: C¸c n÷ c«ng nh©n trong xëng níc hoa kh«ng ai bÞ bÖnh phæi. Xëng chÕ t¹o ®ã sau nµy trë thµnh xëng s¶n xuÊt ho¸ häc vÒ chÊt th¬m tõ thùc vËt vµ chÕ t¹o níc hoa [11]. Ngoµi t¸c dông ch÷a bÖnh, hoa cßn lµ mét nh©n tè quan träng trong v¨n hãa Èm thùc ®ång thêi ®Ò båi bæ søc khoÎ. Dïng hoa lµm thøc ¨n (Hoa thùc) lµ mét m«n nghÖ thuËt víi c¸c c¸ch chÕ biÕn kh¸c nhau thµnh c¸c mãn ¨n võa cã mµu s¾c- mïi vÞ hÊp dÉn, t¨ng høng thó vÞ gi¸c, thÞ gi¸c vµ khøu gi¸c. Y häc hiÖn ®¹i ®· chøng minh mµu s¾c cña hoa cã t¸c dông nhÊt ®Þnh ®èi víi ®iÒu tiÕt chøc n¨ng chuyÓn ho¸ trong c¬ thÓ. Hoa Kim cóc cã t¸c dông gi¶i ®éc... Mµu s¾c cña thøc ¨n nãi chung vµ cña hoa nãi riªng cã t¸c dông lµm cho ngon miÖng (thùc dôc) vµ cßn cã t¸c ®éng ®Õn t©m sinh lý: mµu ®á lµm t¨ng hng phÊn thÇn kinh trong b÷a ¨n; mµu vµng lµm cho thÝch ¨n, vui vÎ; trªn bµn ¨n cã hoa mµu tr¾ng lµm cho ngêi ¨n cã c¶m gi¸c thong th¶, th gi·n; mµu xanh lôc lµm cho h« hÊp vµ m¹ch ®Ëp æn ®Þnh, h¹ huyÕt ¸p mét c¸ch t¬ng ®èi. Sö dông thùc vËt g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn cña loµi ngêi. Tr¶i qua hµng ngh×n n¨m, mét sè lîng lín c¸c loµi thùc vËt bËc cao ®· vµ ®ang ®îc con ngêi sö dông lµm thuèc ch÷a bÖnh. Theo thèng kª cña UNESCO n¨m 1992, ë c¸c vïng n«ng th«n cña c¸c níc ®ang ph¸t triÓn, c¸c s¶n phÈm lµm l¬ng thùc- thùc phÈm cã nguån gèc thùc vËt chiÕm tû lÖ 90- 93%; c¸c s¶n phÈm lµm thuèc cã tû lÖ lµ 70- 80%. Theo thèng kª cña tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (WHO) th× ®Õn n¨m 1985 ®· cã gÇn 20.000 loµi thùc vËt (trong tæng sè
7 250.000 loµi ®· biÕt) ®îc sö dông lµm thuèc hoÆc cung cÊp c¸c ho¹t chÊt ®Ó chÕ biÕn thuèc. Trong ®ã ë Ên §é cã kho¶ng 6.000 loµi, Trung Quèc 5.000 loµi, Vïng nhiÖt ®íi ch©u Mü h¬n 1.900 loµi, møc ®é sö dông thuèc ngµy cµng cao. Trung Quèc tiªu thô h»ng n¨m kho¶ng 700.000 tÊn dîc liÖu trong tæng sè kho¶ng 1.600.000 tÊn trªn thÕ giíi [53], [54]. S¶n phÈm thuèc Y häc d©n téc ®¹t gi¸ trÞ h¬n 1,7 tØ USD n¨m 1986. Tæng gi¸ trÞ thuèc cã nguån gèc thùc vËt trªn thÞ trêng ¢u- Mü vµ NhËt B¶n n¨m 1985 lµ trªn 43 tØ USD. Riªng ë NhËt B¶n, lîng dîc liÖu nhËp khÈu n¨m 1979 lµ 21.000 tÊn, ®Õn n¨m 1980 lªn ®Õn 22.640 tÊn, t¬ng ®¬ng 50 triÖu USD [54]. Tuy vËy, nh÷ng con sè liªn quan tíi y häc cha thèng kª ®îc cßn lín h¬n nhiÒu. Mét sè lîng lín c¸c loµi thùc vËt ®îc thÇy lang ch÷a bÖnh theo vi lîng ®ång c¨n hoÆc c¸c nhµ nghiªn cøu th¶o méc dïng ®Ó s¶n xuÊt “Thuèc thùc vËt” hoÆc “Thuèc th¶o méc”. Nh÷ng s¶n phÈm nµy ®îc b¸n nhiÒu trong c¸c cöa hµng “Thùc phÈm thøc ¨n”, c¸c siªu thÞ vµ c¸c c¬ së dîc phÈm ë nhiÒu níc trªn thÕ giíi (Lewington,1993). Mét con sè rÊt lín c©y thuèc ®îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt “ChÌ th¶o méc”, “ChÌ thuèc”. Ngoµi ra ngêi ta cßn quan t©m tíi gi¸ trÞ sö dông cña c¸c dÞch chiÕt tõ thùc vËt vµ c©y thuèc s¶n xuÊt thùc phÈm chøc n¨ng, lµm gia vÞ vµ sö dông trong ngµnh c«ng nghiÖp mü phÈm. 1.2.1.2. Thµnh tùu vµ xu híng nghiªn cøu c©y cã Ých cña c¸c d©n téc. Trong qu¸ tr×nh khai th¸c tù nhiªn phôc vô cho c¸c nhu cÇu cña cuéc sèng, c¸c céng ®ång d©n téc ®· tÝch luü riªng cho m×nh nh÷ng tri thøc, kinh nghiÖm sö dông thùc vËt. Nh×n chung, c¸c tri thøc vÒ thùc vËt, kinh nghiÖm sö dông vµ c¸c tËp ®oµn c©y cã Ých truyÒn thèng chØ lu truyÒn trong nh÷ng ph¹m vi hÑp. ViÖc ph¸t triÓn vµ nghiªn cøu øng dông réng r·i c¸c thµnh tùu nµy sÏ mang l¹i lîi Ých v« cïng to lín [9]. C¸c s¶n phÈm míi tõ thùc vËt hoÆc b¾t nguån tõ thùc vËt ®îc s¶n xuÊt trªn c¬ së nghiªn cøu tri thøc thùc vËt d©n téc häc ®ang më ra triÓn väng to
8 lín cho nhiÒu ngµnh vµ ®¸p øng nhu cÇu kh«ng ngõng t¨ng lªn cña nh©n lo¹i. S¶n xuÊt s¶n phÈm míi trªn c¬ së øng dông thùc vËt d©n téc cã nhiÒu lîi thÕ. §èi víi thùc phÈm, ®ã lµ c¸c lo¹i s¶n phÈm ¨n ®îc cña c¸c céng ®ång tr¶i qua nhiÒu thÕ hÖ nªn cã ®é an toµn cao; ®èi víi c¸c nghiªn cøu sµng läc vµ s¶n xuÊt c¸c lo¹i thuèc ch÷a bÖnh míi trªn c¬ së tri thøc dîc häc d©n téc sÏ cho hiÖu suÊt cao. HiÖu xuÊt nghiªn cøu s¶n xuÊt thuèc míi tõ c©y thuèc d©n téc lµ 1/125, trong khi ®ã hiÖu xuÊt s¶n xuÊt thuèc míi theo ph¬ng ph¸p tæng hîp hãa häc ngÉu nhiªn lµ 1/10.000 (Farnsworth, in Chadwick and Marsh, 1994). §èi víi c¸c sµng läc c¸c loµi c©y thuèc kh¸ng HIV th× hiÖu qu¶ tõ kinh nghiÖm dîc häc d©n téc lµ 1/5 trong khi sµng läc ngÉu nhiªn lµ 1/18 (Balick Michael J. , 1990) [9], [52]. Trªn c¬ së c¸c nghiªn cøu vÒ tri thøc vµ kinh nghiÖm sö dông cña c¸c d©n téc trªn thÕ giíi, nhiÒu s¶n phÈm cã gi¸ trÞ ®· ®îc s¶n xuÊt phôc vô nhu cÇu cña con ngêi. Tõ kinh nghiÖm sö dông vá c©y mËn ch©u Phi (Pygeum africanum) cña thæ d©n §«ng Phi, c¸c nhµ khoa häc Mü ®· s¶n xuÊt thuèc Pygeum ®iÒu trÞ bÖnh ph× ®¹i tuyÕn tiÒn liÖt [9]. Trªn c¬ së kinh nghiÖm sö dông c©y Nhµu (Qu¶ Noni - Morinda citrifolia) lµm thuèc vµ dïng trong c¸c b÷a ¨n kiªng cña c d©n b¶n ®Þa ë ®¶o Tahiti, c¸c nhµ khoa häc Mü ®· t×m ra c¸c gi¸ trÞ ch÷a bÖnh vµ dinh dìng cña c©y nµy. TËp ®oµn Tahition Noni International (TNI) ®· øng dông c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ó s¶n xuÊt c¸c lo¹i níc Ðp tr¸i c©y, mÆt hµng nµy ®· gióp cho TNI trë thµnh tËp ®oµn hµng ®Çu thÕ giíi vÒ níc Ðp tr¸i c©y. Tõ kinh nghiÖm sö dông c©y Butea superba cña c¸c d©n téc ë Th¸i Lan, c¸c nhµ dîc häc Th¸i ®· nghiªn cøu vµ s¶n xuÊt thµnh c«ng lo¹i thuèc t¨ng lùc cho nam giíi [51]. HiÖn nay, trªn thÞ trêng thÕ giíi xuÊt hiÖn nhiÒu s¶n phÈm míi ®îc s¶n xuÊt trªn c¬ së c¸c nghiªn cøu Thùc vËt d©n téc häc. Thuèc ®iÒu trÞ tiÓu ®êng tõ c©y B»ng l¨ng níc, thuèc ®iÒu trÞ yÕu sinh dôc nam tõ c©y B¸ch bÖnh, c©y Gai ch«ng, thuèc nhuém tãc an toµn s¶n xuÊt tõ c©y L¸ mãng, c©y Chµm,...
9 Nh vËy, c¸c nghiªn cøu Thùc vËt d©n téc häc ®ang më ra cho nh©n lo¹i nhiÒu triÓn väng míi trong viÖc sö dông c©y cá phôc vô c¸c nhu cÇu cña ®êi sèng. 1.2.2. Nh÷ng xuÊt b¶n vµ nghiªn cøu vÒ c©y cã Ých ë ViÖt Nam 1.2.2.1. C¸c xuÊt b¶n liªn quan tíi c©y cã Ých. Tõ xa xa ngêi ViÖt ®· quan t©m ®Õn viÖc nghiªn cøu c¸c c©y cã Ých nh»m phôc vô nhu cÇu cuéc sèng, trong ®ã chñ yÕu tËp trung vµo c¸c c©y dïng lµm thuèc. Ban ®Çu sö dông dîc liÖu chñ yÕu dùa trªn kinh nghiÖm truyÒn thèng, tr¶i qua hµng ngh×n n¨m lÞch sö kÕt hîp víi sù truyÒn b¸ cña dîc häc Trung Quèc vµo níc ta trong suèt gÇn mét ngh×n n¨m x©m chiÕm, sö dông thùc vËt lµm thuèc cña ngêi ViÖt ngµy cµng phong phó. Sau ®ã, mét sè thÇy thuèc kh«ng muèn phô thuéc nhiÒu vµo dîc häc Trung Quèc nªn ®· cã nh÷ng nghiªn cøu, c¶i biÕn ®Ó sö dông nguån thuèc níc nhµ (Thuèc nam). Tµi liÖu sím nhÊt vÒ c©y thuèc ViÖt Nam lµ “Nam Dîc ThÇn HiÖu” vµ “Hång nghÜa gi¸c t y th” cña TuÖ TÜnh vµo kho¶ng thÕ kû 17 hoÆc thÕ kû 14 [24] . Trong tµi liÖu nµy TuÖ TÜnh ®· m« t¶ h¬n 630 vÞ thuèc, 13 ®¬n thuèc ch÷a t¹p bÖnh vµ 37 ®¬n thuèc ch÷a bÖnh th¬ng hµn. Tíi thÕ kû 18 H¶i Thîng L·n ¤ng Lª H÷u Tr¸c míi xuÊt b¶n ®îc bé s¸ch lín thø hai “Y t«ng T©m lÜnh” cho níc ta. Bé s¸ch gåm 28 tËp, 66 quyÓn ®· m« t¶ kh¸ chi tiÕt vÒ thùc vËt, c¸c ®Æc tÝnh ch÷a bÖnh [24]. Thêi kú ViÖt Nam lµ thuéc ®Þa cña thùc d©n Ph¸p (1884 - 1945) giai ®o¹n cã sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña dîc häc ph¬ng T©y. Ngêi ph¬ng T©y kh«ng chØ mang ®Õn c¸c ph¬ng thøc ch÷a bÖnh míi mµ qua qu¸ tr×nh khai th¸c thuéc ®Þa, hä ®· gi¸n tiÕp thóc ®Èy qu¸ tr×nh nghiªn cøu thùc vËt cña ViÖt Nam nãi chung vµ cña c©y thuèc nãi riªng. Mét sè tµi liÖu vÒ thùc vËt vµ dîc liÖu ®· ®îc xuÊt b¶n, ®Æc biÖt trong ®ã lµ bé “Thùc vËt chÝ ®¹i c¬ng §«ng D¬ng” cña Lecomte xuÊt b¶n tõ cuèi thÕ kû 18 tíi ®Çu thÕ kû 19, bé s¸ch nµy ®· thèng kª ®îc h¬n 7000 loµi thùc vËt, bé s¸ch “Danh môc c¸c s¶n phÈm ë
10 §«ng D¬ng” cña Ch. CrÐvost vµ A. PÐtelot n¨m 1935, Bé s¸ch nµy chØ thèng kª kho¶ng 1340 vÞ thuèc cã nguån gèc th¶o méc dïng trong y häc ë ba níc §«ng D¬ng [26]. N¨m 1952 A. PÐtelot t¸i b¶n cã bæ sung vµ ®Æt tªn míi lµ “Nh÷ng c©y thuèc cña Campuchia, Lµo vµ ViÖt Nam” (Les Plantes Medicinales du Cambodge, du Laos et du Vietnam) gåm 4 tËp, 1050 trang. §©y lµ mét bé s¸ch ®å sé vÒ dîc liÖu vµo thêi kú ®ã, liÖt kª 1480 loµi thùc vËt tuy nhiªn vÒ m« t¶, ph©n bè, thµnh phÇn ho¸ häc vµ ®Æc tÝnh dîc lý th× cha ®îc hoµn thiÖn ®Çy ®ñ [24]. N¨m 1960, Ph¹m Hoµng Hé vµ NguyÔn V¨n D¬ng cho xuÊt b¶n bé “C©y cá ViÖt Nam”, trong ®ã cã nªu c«ng dông lµm thuèc cña nhiÒu loµi thùc vËt. N¨m 1965, §ç TÊt Lîi cho xuÊt b¶n bé s¸ch “Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam”. Bé s¸ch nµy ngµy cµng ®îc hoµn thiÖn vµ thÓ hiÖn ®îc gi¸ trÞ cña nã. §Õn nay ®· t¸i b¶n cã bæ sung tíi lÇn thø 9 (n¨m 2000) víi kho¶ng 800 c©y vµ vÞ thuèc [24]. T¸c gi¶ TrÇn Kh¾c B¶o n¨m 1991 thèng kª c¸c nhãm c©y cã Ých cña ViÖt Nam: C©y tinh dÇu: 500 loµi, trong ®ã cã ®Õn 160 loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao; nhãm c©y cã tanin kho¶ng 600 loµi, c©y thuèc kho¶ng 1850 loµi. T¸c gi¶ nªu tÇm quan träng cña viÖc b¶o tån nguån gen thùc vËt nãi chung vµ nguån gen c©y thuèc nãi riªng. Vâ V¨n Chi (1991) ®· biªn so¹n “Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam” gåm 3.200 loµi c©y thuèc, trong ®ã thùc vËt cã hoa lµ 2.500 loµi thuéc 1050 chi, ®îc xÕp vµo 230 hä thùc vËt theo hÖ thèng cña A.L. Takhtajan. T¸c gi¶ ®· giíi thiÖu s¬ bé vÒ nhËn d¹ng, bé phËn sö dông, n¬i sèng, c¸ch thu h¸i, thµnh phÇn ho¸ häc, tÝnh vÞ vµ c«ng dông…cña tæng loµi thùc vËt [12]. §Õn n¨m 1999, ViÖn Dîc liÖu l¹i ®a ra mét con sè thèng kª kh¸c gåm 749 loµi cho gç vµ cñi, 40 loµi tre nøa, 40 cho rattan, 600 loµi chøa tanin, 260 loµi cho dÇu bÐo, 160 loµi cho tinh dÇu, 70 loµi cho nhùa vµ nhiÒu nhÊt lµ c©y
11 lµm thuèc víi kho¶ng 2000 loµi [48]. Tõ n¨m 1999 ®Õn n¨m 2002, c¸c t¸c gi¶ Vâ V¨n Chi, TrÇn Hîp b¾t ®Çu cho ra m¾t bé s¸ch “C©y cá cã Ých ë ViÖt Nam”, ®©y lµ bé s¸ch chuyªn kh¶o lín gåm 4 tËp, giíi thiÖu kho¶ng 6000 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch víi c¸c ®Æc ®iÓm vÒ h×nh th¸i, ph©n bè sinh th¸i vµ c«ng dông [14], [15]. Nhãm c¸c t¸c gi¶ cña ViÖn dîc liÖu (2003) ®· tiÕn hµnh biªn so¹n bé s¸ch “C©y thuèc vµ ®éng vËt lµm thuèc ë ViÖt Nam” víi h¬n 1.000 loµi, trong ®ã 920 c©y thuèc vµ 80 loµi ®éng vËt ®îc sö dông lµm thuèc. L· §×nh Mìi vµ céng sù (2005) ®· giíi thiÖu c«ng tr×nh “Nh÷ng c©y chøa c¸c hîp chÊt cã ho¹t tÝnh sinh häc”. §©y lµ tµi liÖu ®Çu tiªn tr×nh bµy cã hÖ thèng vµ t¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ nguån tµi nguyªn thùc vËt cã chøa c¸c chÊt cã ho¹t tÝnh sinh häc ®îc sö dông lµm thuèc ë níc ta [25]. Bªn c¹nh ®ã cã mét sè t¸c gi¶ ngêi níc ngoµi cïng víi c¸c nhµ nghiªn cøu trong níc còng c«ng bè mét sè s¸ch chuyªn kh¶o nh: Sun Jin Koo, Yong Woong Kwon, D¬ng V¨n ChÝn, Hoµng Anh Cung víi Ên phÈm “Cá d¹i phæ biÕn t¹i ViÖt Nam”. Tµi liÖu giíi thiÖu 201 loµi cá d¹i thêng gÆp ë ViÖt Nam. Trong sè ®ã, nhiÒu c©y cã t¸c dông lµm thuèc, lµm rau ¨n... TrÇn C«ng Kh¸nh, 1984 còng ®· giíi thiÖu gÇn mét tr¨m c©y cã chÊt ®éc ë ViÖt Nam, ®Õn n¨m 2004 cho t¸i b¶n cã bæ sung tµi liÖu nµy vµ ®a ra giíi thiÖu 97 c©y ®éc nguy hiÓm, 10 lo¹i nÊm ®éc dÔ ¨n ph¶i vµ 11 c©y gi¶i ®éc dÔ t×m, dÔ sö dông [19]. Qua nhiÒu n¨m nghiªn cøu trong lÜnh vùc tµi nguyªn thùc vËt, c¸c nhµ khoa häc thuéc viÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt gÇn ®©y ®· xuÊt b¶n mét sè tµi liÖu chuyªn kh¶o vÒ c¸c nhãm c©y nh Nhãm c©y cã tinh dÇu, nhãm c©y cã ho¹t tÝnh sinh häc.[27], [28], [29]. ViÖc ph©n nhãm c¸c c©y cã Ých ë ViÖt Nam còng cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau, hÇu hÕt lµ tiÕp thu c¸c hÖ thèng cña Liªn X« (cò) nh hÖ thèng Tasken, 1935 (hÖ thèng ®îc ®Ò xuÊt t¹i héi nghÞ tµi nguyªn thùc vËt ë Tasken n¨m 1935), hÖ thèng cña Pavlopski n¨m 1942 hay hÖ thèng
12 cña M. M. Ilin n¨m 1948. C¸c hÖ thèng nµy ®Òu dùa vµo môc ®Ých sö dông chÝnh nh dïng trong c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, sö dông tù nhiªn, nhng gi÷a c¸c hÖ thèng kh«ng cã sù ®ång nhÊt. N¨m 1969, Phan KÕ Léc ®· ®a ra hai s¬ ®å ph©n lo¹i c©y tµi nguyªn ë miÒn B¾c ViÖt Nam. Mét s¬ ®å t¸c gi¶ dùa vµo chÊt cã Ých, bé phËn trong c¬ thÓ thùc vËt ®îc sö dông lµm c¨n cø, s¬ ®å cßn l¹i t¸c gi¶ l¹i c¨n cø vµo môc ®Ých sö dông ®Ó ph©n chia [26]. GÇn ®©y, c¸c nhµ thùc vËt trong qu¸ tr×nh biªn so¹n bé “Tµi nguyªn thùc vËt §«ng Nam ¸” ®· ®i tíi thèng nhÊt ph©n chia c¸c loµi c©y cã Ých theo gi¸ trÞ sö dông vµ c¸c s¶n phÈm mµ thùc vËt cung cÊp. §©y lµ c¸ch ph©n chia thÓ hiÖn ®îc tÝnh kh¸ch quan, tÝnh thùc tiÔn vµ tr¸nh ®îc nhiÒu nhîc ®iÓm mµ c¸c t¸c gi¶ tríc m¾c ph¶i [26]. 1.2.2.2. T×nh h×nh nghiªn cøu c¸c nhãm c©y cã Ých ë ViÖt Nam. Nghiªn cøu thùc vËt d©n téc ë ViÖt Nam cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng bëi níc ta cã tíi 54 d©n téc anh em sinh sèng ë kh¾p c¸c vïng trong c¶ níc. Mçi d©n téc sinh sèng ë mçi khu vùc kh¸c nhau cã nguån tµi nguyªn kh¸c nhau nªn tri thøc vÒ sö dông thùc vËt còng kh¸c nhau. MÆt dï vËy cho tíi nay, chóng ta cha cã ®iÒu kiÖn ®Ó ®iÒu tra, t liÖu ho¸ hÖ thèng tri thøc vÒ sö dông thùc vËt quý gi¸ cña m×nh. §· cã nh÷ng nghiªn cøu nhng cßn nhá lÎ vµ chñ yÕu tËp trung vµo nhãm c©y thuèc d©n téc, cßn c¸c nhãm c©y kh¸c gÇn nh cha ®îc ®Çu t [9]. §Ó khai th¸c mét c¸ch hîp lý vµ hiÖu qu¶ nguån tµi nguyªn c©y thuèc ViÖt Nam, trong vßng 10 n¨m qua c¸c ngµnh Y tÕ, L©m nghiÖp vµ Sinh häc ®· cã nhiÒu ®ît kh¶o s¸t ®iÒu tra c¬ b¶n. §¸ng chó ý lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu c©y thuèc cña ViÖn Dîc liÖu - Bé Y tÕ, ®· ®îc tiÕn hµnh mét c¸ch t¬ng ®èi cã hÖ thèng ë tÊt c¶ c¸c ®Þa ph¬ng trªn ph¹m vi toµn quèc, ®· ghi nhËn ®îc ë níc ta cã 3.948 loµi c©y thuèc, thuéc 307 hä cña 9 ngµnh thùc vËt bËc cao còng nh bËc thÊp.
13 Tuy nhiªn, phÇn lín sè loµi ®îc ghi nhËn ®Òu xuÊt ph¸t tõ kinh nghiÖm sö dông cña céng ®ång c¸c d©n téc ë c¸c ®Þa ph¬ng. Bªn c¹nh ®ã cßn cã c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c©y thuèc d©n téc trong thêi gian gÇn ®©y nh: §Ò tµi “Gãp phÇn nghiªn cøu b¶o tån c©y thuèc ë vên quèc gia Ba V× cña TrÇn V¨n ¥n”, c«ng tr×nh ®· ®a ra danh lôc c¸c c©y thuèc ®îc d©n téc Dao ë Ba V×, Hµ T©y khai th¸c cïng víi c¸c ph¬ng thøc sö dông chóng. Ngoµi ra t¸c gi¶ cßn ph©n tÝch nh÷ng nguyªn nh©n t¸c ®éng tíi nguån tµi nguyªn c©y thuèc, ®Ò xuÊt mét sè biÖn ph¸p b¶o tån nguån gen c©y thuèc ë ®©y [31]. C¸c t¸c gi¶ kh¸c nh NguyÔn NghÜa Th×n, T¹ Quang ThiÖp còng tiÕn hµnh nghiªn cøu c©y thuèc d©n téc t¹i c¸c khu vùc d©n téc Th¸i ë Con Cu«ng, NghÖ An; d©n téc S¸n D×u ë Tam §¶o, VÜnh Phóc [41]. Ty ThÞ Hoµn nghiªn cøu kinh nghiÖm sö dông c©y thuèc cña ngêi Cao Lan ë Tuyªn Quang. TrÇn ThÞ Dung nghiªn cøu kinh nghiÖm sö dông c©y thuèc cña ®ång bµo Bru- V©n KiÒu tØnh Qu¶ng TrÞ. Lu §µm C vµ céng sù nghiªn cøu c©y thuèc d©n téc Dao t¹i B¶n Khoang, c©y thuèc d©n téc Hm«ng t¹i Sa P¶ (Sa Pa, Lµo Cai), c©y thuèc d©n téc Tµy t¹i VÞ Xuyªn (Hµ Giang). NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o vµ céng sù nghiªn cøu c©y thuèc cña d©n téc Hoa t¹i Yªn Tö (Qu¶ng Ninh), c©y thuèc d©n téc Mêng t¹i ChiÒng Yªn (Méc Ch©u S¬n La)... Cïng víi viÖc nghiªn cøu, ®iÒu tra kinh nghiÖm sö dông c©y thuèc truyÒn thèng theo c¸c khu vùc, mét sè t¸c gi¶ l¹i ®Þnh híng nghiªn cøu vµo môc ®Ých ch÷a bÖnh cô thÓ nh NguyÔn ThÞ Kim Thanh, 2005. §· tiÕn hµnh ®iÒu tra, sµng läc c¸c c©y thuèc d©n téc cã kh¶ n¨ng ch÷a bÖnh ung th [40], tõ kinh nghiÖm ch÷a bÖnh truyÒn thèng cña d©n téc Tµy. TrÇn Huy Th¸i vµ céng sù (2007) ®· nghiªn cøu t¸ch chiÕt vµ thö ho¹t tÝnh chèng ung th tõ c©y Méc hoa tr¾ng (Holarrhema pubescens). C¸c t¸c
14 gi¶ ®· ph©n lËp vµ x¸c ®Þnh ®îc 8 hîp chÊt ho¸ häc vµ thö ho¹t tÝnh phßng chèng khèi u ë chuét [36]. Ninh Kh¾c B¶n vµ céng sù (2007) ®· nghiªn cøu t¹o s¶n phÈm thiªn hoa phÊn cã hµm lîng protein bÊt ho¹t Ri b« x«m (RIP) cao tõ mét sè loµi trong chi Qua l©u. C¸c t¸c gi¶ ®· ph©n lËp ®îc 3 chÊt TK1, TK2 vµ TK3 tõ loµi Qua l©u (Trichchossanthes kirilowii vµ Trichchossanthes rosthornii ). C¸c chÕ phÈm t¹o ®îc cã ho¹t tÝnh kh¸ng c¸c dßng tÕ bµo ung th gan, ung th mµng tö cung vµ ung th mµng tim. S¶n phÈm thiªn hoa phÊn cña ®Ò tµi cã t¸c dông chèng virut cêng ®éc gumboro [1] C¸c nhµ khoa häc cña trêng §¹i häc Dîc Hµ Néi ®· s¶n xuÊt thµnh c«ng thuèc ch÷a bÖnh ®au d¹ dµy tõ c©y chÌ d©y (Ampenopsis cantonensis), viÖn Ho¸ häc c¸c hîp chÊt Thiªn nhiªn s¶n xuÊt ®îc thuèc ch÷a viªm loÐt d¹ dµy tõ cñ nghÖ (Curcuma longa). ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt còng ®· cã nh÷ng thµnh c«ng bíc ®Çu trong viÖc nghiªn cøu thuèc ch÷a ung th tuyÕn tiÒn liÖt tõ bµi thuèc truyÒn thèng cña ngêi Tµy ë Cao B»ng, ViÖn Y häc Cæ truyÒn Trung ¬ng còng ®ang cã nhiÒu nghiªn cøu vÒ c¸c bµi thuèc d©n téc nh: bµi thuèc ch÷a sái thËn, ch÷a viªm gan [9]. Mét sè nhãm c©y cã Ých kh¸c ®îc nghiªn cøu ®Õn nhng víi quy m« nhá, cha ®Çy ®ñ nh nhãm c©y cã chÊt mµu - trong ®ã cã chÊt nhuém mµu thùc phÈm; nhãm c©y cã chÊt ®éc, c©y lÊy sîi, cã thÓ kÓ ®Õn mét sè ®Ò tµi ®· vµ ®ang ®îc thùc hiÖn trong c¸c híng nµy nh: “§iÒu tra ph©n bè chÊt mµu trong hÖ thùc vËt ViÖt Nam vµ nghiªn cøu øng dông trong c«ng nghiÖp thùc phÈm vµ ®êi sèng”, “Nghiªn cøu chiÕt t¸ch chÊt mµu thùc phÈm tõ kinh nghiÖm sö dông thùc vËt cña c¸c d©n téc thiÓu sè” do PGS. TS. Lu §µm C chñ tr×. C¸c ®Ò tµi nµy tiÕn hµnh nghiªn cøu tri thøc d©n téc vÒ c©y nhuém mµu ë c¸c ®Þa ph¬ng, sµng läc vµ chän ra c¸c c©y cã kh¶ n¨ng khai th¸c, s¶n xuÊt víi quy m« lín ®Ó tiÕp tôc nghiªn cøu s©u h¬n [10]; ®Ò tµi “Nghiªn cøu
15 kh¶ n¨ng øng dông cña mét sè loµi thuéc chi Acacia ®Ó diÖt c¸ t¹p trong c¸c ®Çm nu«i t«m” do TS. NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o chñ tr× còng xuÊt ph¸t tõ kinh nhiÖm sö dông c©y ®éc lµm duèc c¸ cña c¸c d©n téc, lùa chän c¸c loµi thuéc chi Acacia ®Ó nghiªn cøu øng dông [39]. GÇn ®©y, híng nghiªn cøu c©y cã Ých cña c¸c d©n téc thiÓu sè lµm c¬ së ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vµ b¶o tån b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc ®· ®îc triÓn khai vµ bíc ®Çu cã triÓn väng thùc tÕ (Lu §µm C, C©y cã Ých cña d©n téc Hm«ng vµ kh¶ n¨ng øng dông trong ph¸t triÓn kinh tÕ, Nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu c¬ b¶n trong khoa häc sù sèng. Nxb KHKT, 2004, 769-772); Nghiªn cøu tri thøc b¶n ®Þa gãp phÇn sö dông bÒn v÷ng ®a d¹ng sinh häc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, Kû yÕu Héi nghÞ KH kû niÖm thµnh lËp ViÖn KHCNVN, 2005; NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o, TriÓn väng s¶n xuÊt chÊt mµu thùc phÈm tõ c©y MËt m«ng hoa., TC. N«ng nghiÖp vµ PT NT, 2003, 3(27), 223-224. NguyÔn ThÞ Ph¬ng Th¶o, Ninh Kh¾c B¶n, Jacinto Regalado, Bïi V¨n Thanh §· tiÕn hµnh ®iÒu tra kinh nghiÖm sö dông thùc vËt cña d©n téc C¬ - Tu ë Nam §«ng, Thõa Thiªn HuÕ (Héi nghÞ khoa häc vÒ Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh häc lÇn thø 2, 2007). Ninh Kh¾c B¶n, NguyÔn TiÕn HiÖp vµ Jacinto Regalado ®· nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ vµ ®a ra gi¶i ph¸p ph¸t triÓn tµi nguyªn l©m s¶n ngoµi gç t¹i Hóc Ngh×, Tµ Rôt vµ A Bung ë §akr«ng Qu¶ng TrÞ (Héi nghÞ khoa häc vÒ Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh häc lÇn thø 2, 2007) [2].
16 H×nh 1.1: B¶n ®å Khu b¶o tån thiªn nhiªn §akr«ng
17 1.3. Kh¸i qu¸t vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi cña khu vùc nghiªn cøu. 1.3.1. X· A Bung A Bung lµ mét x· biªn giíi, n»m phÝa cùc nam cña huyÖn miÒm nói §akr«ng tØnh Qu¶ng TrÞ. PhÝa §«ng gi¸p: X· Hóc Ngh× PhÝa T©y gi¸p: Níc CHDCND Lµo PhÝa Nam gi¸p: HuyÖn A Líi tØnh Thõa Thiªn HuÕ PhÝa B¾c gi¸p: X· A Ngo Víi lîi thÕ n»m trªn trôc ®êng Hå ChÝ Minh, l¹i cã tuyÕn biªn giíi chung víi níc b¹n Lµo, nªn cã nhiÒu thuËn lîi trong nÒn kinh tÕ th¬ng m¹i. §Þa h×nh cña x· bÞ chia c¾t phøc t¹p gåm nh÷ng d·y nói cao, phÝa b¾c bÞ ch¾n bëi d·y ®éng Kakava cao 672 m vµ ®éng AP«ng cao 1017 m. PhÝa ®«ng bÞ ch¾n bëi ®éng Ka Pót cao 1405 m. PhÝa nam lµ nh÷ng d·y nói nhá hÑp ch¹y däc theo s«ng §akr«ng thµnh nh÷ng b¶n lµng quÇn c. A Bung chÞu ¶nh hëng cña khÝ hËu t©y Trêng S¬n, nhiÖt ®é quanh n¨m kh¸ cao, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m kho¶ng 260C. NhiÖt ®é cao thêi tiÕt kh« h¹n dÉn ®Õn thiÕu níc sinh ho¹t vµ thiÕu níc ®Ó canh t¸c n«ng nghiÖp. DiÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña toµn x· lµ 14.647.07 ha, bao gåm nh÷ng nhãm ®Êt chÝnh sau: §Êt ®á vµng trªn ®¸ sÐt (Fs), ®Êt n©u tÝm trªn ®¸ sÐt (Fe), ®Êt ®á vµng trªn ®¸ biÕn chÊt (Fj)... Toµn x· cã 432 hé víi 2251 khÈu. Tæng sè lao ®éng 1337 ngêi. Lao ®éng tËp trung chñ yÕu ë khèi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp (chiÕm 93%), ®©y lµ nguån lao ®éng dåi dµo cã thÓ huy ®éng vµo viÖc s¶n xuÊt l©m nghiÖp, x©y dùng khu b¶o tån vµ ph¸t triÓn l©m nghiÖp x· héi. Thµnh phÇn d©n téc gåm Pa K« 369 hé chiÕm 85,4%, V©n KiÒu 37 hé chiÕm 8,6% cßn l¹i lµ d©n téc Kinh 26 hé chiÕm 6,0%. HÇu hÕt ®ång bµo d©n
18 téc vÉn sèng dùa vµo rõng lµ chÝnh, diÖn tÝch ®Êt canh t¸c n«ng nghiÖp rÊt Ýt, ®êi sèng cña ®ång bµo c¸c d©n téc nh×n chung cßn kh¸ nghÌo nµn vµ l¹c hËu. DiÖn tÝch Lóa níc 27 ha, DiÖn tÝch Ng« 41 ha, diÖn tÝch S¾n 37 ha, diÖn tÝch Rau qu¶, hoa mµu kh¸c 7 ha. Toµn x· cã 24 con tr©u gi¶m 3 con so víi n¨m tríc; Bß 346 con t¨ng 30 con so víi n¨m tríc; Dª 238 con; Lîn 115 con, tæng ®µn gia cÇm 2088 con. Thu nhËp tõ trång trät vµ ch¨n nu«i thÊp nªn ngêi d©n thêng vµo rõng ®Ó khai th¸c gç vµ thu h¸i l©m s¶n ngoµi gç dÉn ®Õn nguån tµi nguyªn rõng ngµy mét c¹n kiÖt. HiÖn nay trªn ®Þa bµn x· cã 2 c«ng tr×nh níc sinh ho¹t 1 c«ng tr×nh níc sinh ho¹t khe Ty Nª phôc vô cho 5 th«n. Toµn x· hiÖn cã 3 c«ng tr×nh thñy lîi trong ®ã c«ng tr×nh thñy lîi th«n A Bung, La Hãt ho¹t ®éng tèt, cã 92 % sè hé ®· dïng ®iÖn líi Quèc gia, cã 01 tr¹m y tÕ víi 3 c¸n bé nh©n viªn. 1.3.2. X· Tµ Long PhÝa B¾c gi¸p: X· TriÖu Nguyªn, x· Ba Lßng PhÝa Nam gi¸p: X· A Vao, x· Hóc Ngh× PhÝa §«ng gi¸p: X· H¶i Phóc PhÝa T©y gi¸p: X· Ba Nang vµ níc CHDCND Lµo N»m trªn trôc ®êng Hå ChÝ Minh nªn cã nhiÒu ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó giao lu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi víi c¸c vïng phô cËn. §Þa h×nh nói cao cã ®é cao phæ biÕn tõ 500 - 800m so víi mùc níc biÓn, d¹ng ®Þa h×nh nµy thÝch hîp cho khoanh nu«i b¶o vÖ rõng. §Þa h×nh nói thÊp cã ®é cao tõ 200 - 400m so víi mùc níc biÓn, thÝch hîp cho ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ trång rõng theo m« h×nh n«ng l©m kÕt hîp. X· Tµ Long chÞu ¶nh hëng cña khÝ hËu T©y trêng s¬n, thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt nhiÖt ®íi nãng Èm víi nÒn nhiÖt cao hÇu nh quanh n¨m. NhiÖt ®é trung b×nh hµng n¨m 25 - 300C, vµo th¸ng 4, 5, 6 nhiÖt ®é lªn ®Õn 37- 380C, th¸ng