Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu các tác động đến sử dụng đất lâm nghiệp và phương hướng quản lý rừng dựa vào cộng đồng dân tộc thiểu số Êđê tại xã Cư Dăm - Krông Bông - Đăk Lăk

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:94

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu các tác động đến sử dụng đất lâm nghiệp và phương hướng quản lý rừng dựa vào cộng đồng dân tộc thiểu số Êđê tại xã Cư Dăm - Krông Bông - Đăk Lăk

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu các tác động đến sử dụng đất lâm nghiệp và phương hướng quản lý rừng dựa vào cộng đồng dân tộc thiểu số Êđê tại xã Cư Dăm - Krông Bông - Đăk Lăk

§Æt vÊn ®Ò Sö dông ®Êt l©m nghiÖp lµ mét vÊn ®Ò quan träng vµ næi lªn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt trong thùc tiÔn n«ng th«n miÒn nói trong giai ®o¹n hiÖn nay vµ t¬ng lai, ®ång thêi ®èi víi c¸c céng ®ång d©n téc thiÓu sè th× ph¬ng thøc qu¶n lý tµi nguyªn dùa vµo kinh nghiÖm, truyÒn thèng lµ mét híng nghiªn cøu cÇn ®îc ph¸t triÓn ®Ó t¹o lËp ph¬ng thøc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång mét c¸ch bÒn v÷ng, ®¸p øng ®îc nhu cÇu thùc tiÔn còng nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Suy gi¶m tµi nguyªn rõng ngµy nay kh«ng chØ cßn lµ mèi quan t©m cña riªng mét tæ chøc, mét vïng hay mét quèc gia mµ t×nh tr¹ng nµy ®· ®îc x¸c ®Þnh lµ vÊn ®Ò lín cña toµn cÇu. Tríc thùc tÕ ®ã, mçi quèc gia ®Òu ®· vµ ®ang cè g¾ng t×m nh÷ng gi¶i ph¸p thÝch hîp nhÊt ®Ó cã thÓ qu¶n lý mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nguån tµi nguyªn rõng. NhiÒu gi¶i ph¸p ®· ®îc chÝnh phñ c¸c níc thùc hiÖn song cµng ngµy ngêi ta cµng nhËn thøc râ rµng viÖc qu¶n lý rõng sÏ kh«ng ®em ®Õn thµnh c«ng nÕu nh kh«ng cã sù tham gia cña céng ®ång c d©n sèng gÇn rõng - nh÷ng ngêi mµ cuéc sèng cña hä g¾n bã vµ phô thuéc vµo rõng. §¨k L¨k ®îc xem lµ mét tØnh cã diÖn tÝch rõng cßn l¹i nhiÒu nhÊt níc ta hiÖn nay (kho¶ng 1 triÖu ha), ®ång thêi còng lµ mét tØnh cã tû lÖ ®ång bµo d©n téc thiÓu sè chiÕm kh¸ cao. Song trong nh÷ng n¨m qua, hµng ngµn hec-ta rõng ®· bÞ thay thÕ bëi diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp v× nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau. Tríc thùc tr¹ng ®ã, cïng víi nh÷ng næ lùc cña Nhµ níc, chÝnh quyÒn t¹i ®Þa ph¬ng ®· thùc hiÖn nhiÒu chñ tr¬ng, chÝnh s¸ch nh»m qu¶n lý ngµy cµng tèt h¬n nguån tµi nguyªn rõng cßn l¹i cña tØnh nhµ. Víi truyÒn thèng qu¶n lý rõng cña céng ®ång cïng víi nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c chñ tr¬ng chÝnh s¸ch, còng nh sù hç trî cña c¸c dù ¸n níc ngoµi lµ nh÷ng nh©n tè ®· ®ãng gãp vµo sù nghiÖp qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng cña nhµ níc vµ nh©n d©n, song kh«ng thÓ nãi lµ hiÖu qu¶ vµ phï hîp nhÊt v× trong qu¸ khø còng nh hiÖn t¹i rõng vÉn bÞ khai ph¸ víi møc ®é vµ quy m« kh¸c nhau. §Ó lËp kÕ ho¹ch sö dông ®Êt vµ qu¶n lý nguån tµi nguyªn, nhu cÇu vÒ nh÷ng th«ng tin, b¶n ®å sö dông ®Êt vµ hiÖn tr¹ng tµi nguyªn rõng ®ang ngµy cµng trë nªn rÊt quan träng. NÕu chØ dùa vµo nh÷ng ph¬ng ph¸p ®iÒu tra trªn mÆt ®Êt th× rÊt tèn 3
kÐm vÒ thêi gian vµ nguån nh©n vËt lùc. Trong thùc tÕ viÖc nghiªn cøu tµi nguyªn thiªn nhiªn ngµy nay kh«ng chØ ®¬n thuÇn dùa trªn c¸c c«ng nghÖ truyÒn thèng mµ b¾t ®Çu thùc hiÖn b»ng c¸c hÖ thèng quan s¸t tõ xa hay cßn gäi lµ viÔn th¸m. Víi c¸c hÖ thèng thu thËp th«ng tin ®a phæ, ®a thêi gian, kü thuËt viÔn th¸m cho phÐp chóng ta thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc thu thËp vµ tæng hîp d÷ liÖu mét c¸ch nhanh chãng vµ hiÖu qu¶ h¬n. §èi víi c«ng t¸c ®iÒu tra gi¸m s¸t tµi nguyªn rõng, kü thuËt nµy cµng cã ý nghÜa ®Æc biÖt, bëi lÏ rõng lµ ®èi tîng biÕn ®æi rÊt m¹nh kh«ng chØ vÒ khÝa c¹nh sinh th¸i mµ phÇn lín lµ do t¸c ®éng c¬ häc do con ngêi hoÆc thiªn nhiªn g©y ra. H¬n n÷a nguån tµi nguyªn rõng l¹i thêng ph©n bè ë nh÷ng vïng nói cao, cã ®é dèc lín...V× thÕ cµng g©y khã kh¨n cho viÖc tiÕp cËn trùc tiÕp trªn mÆt ®Êt. KÕt hîp nguån th«ng tin tõ ¶nh viÔn th¸m cïng víi sù tham gia cña céng ®ång ®Þa ph¬ng lµ mét c¸ch lµm míi, sÏ cho phÐp chóng ta t¸i hiÖn l¹i sù tån t¹i cña thùc thÓ trong kh«ng gian ®ång thêi hiÓu râ h¬n nh÷ng nguyªn nh©n cña sù biÕn ®æi cña tµi nguyªn lµm c¬ së cho viÖc ®Þnh híng tæ chøc qu¶n lý. Mét kü thuËt hç trî ®¾c lùc trong tiÕn tr×nh nµy lµ sö dông GIS (Geographic Information System - hÖ thèng th«ng tin ®Þa lý). Kü thuËt GIS sÏ gióp cho viÖc trùc quan ho¸ c¸c ®èi tîng mét c¸ch cô thÓ ®ång thêi nã lµ mét c«ng cô ph©n tÝch sù thay ®æi vÒ mÆt ®Þnh lîng. Víi tiÒm n¨ng cña nh÷ng kü thuËt ®· nªu trªn ®ång thêi nh»m ®a ra mét ph¬ng ph¸p míi liªn quan trong nghiªn cøu, chóng t«i quyÕt ®Þnh kÕt hîp sö dông ¶nh vÖ tinh vµ kü thuËt GIS cïng víi c¸c ®iÒu tra ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia. ViÖc phèi hîp nµy cã ý nghÜa bæ sung lÉn nhau vÒ hai mÆt ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh lîng. ChÝnh v× lÏ ®ã, nh»m t×m hiÓu diÔn biÕn trong sö dông ®Êt l©m nghiÖp còng nh nh÷ng t¸c ®éng cña c¸c ch¬ng tr×nh, dù ¸n, tõ ®ã cã thÓ ®a ra mét ph¬ng híng qu¶n lý rõng cô thÓ t¹i ®Þa ph¬ng, chóng t«i tiÕn hµnh thùc hiÖn luËn v¨n nghiªn cøu "Nghiªn cøu c¸c t¸c ®éng ®Õn sö dông ®Êt l©m nghiÖp vµ ph¬ng híng qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång d©n téc thiÓu sè £ §ª t¹i x· C Dr¨m, huyÖn Kr«ng B«ng, tØnh §¨k L¨k". 4
ch¬ng 1: Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 1.1. Trªn thÕ giíi 1.1.1. C¸c nghiªn cøu liªn quan ®Õn qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. Ngµy nay c¸c nghiªn cøu liªn quan ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn dùa vµo céng ®ång ®ang lµ mét ®Ò tµi lín ®îc rÊt nhiÒu níc quan t©m. C¸c nghiªn cøu cña viÖn nghiªn cøu x· héi - trêng §¹i häc Chiang Mai, Th¸i Lan - chØ ra thùc tÕ râ rµng cho thÊy trong khi c¸c diÖn tÝch rõng dù tr÷ cña quèc gia do chÝnh phñ qu¶n lý ngµy cµng bÞ mÊt ®i nhanh chãng mµ chñ yÕu lµ do më réng ®Êt canh t¸c vµ khai th¸c (hîp ph¸p vµ bÊt hîp ph¸p) th× hÇu hÕt c¸c khu rõng gÇn c¸c th«n bu«n vÉn æn ®Þnh [39]. KÕt luËn nghiªn cøu cña An Drew [20] còng cho biÕt trong mét vµi trêng hîp, chÝnh s¸ch hiÖn t¹i thùc sù ®· lµm dÔ dµng cho viÖc huû ho¹i m«i trêng. §Ó ®¶m b¶o chÊm døt sù tÊn c«ng d÷ déi vµo hÖ sinh th¸i rõng, c¸c chÝnh s¸ch hç trî vai trß cña céng ®ång ®Þa ph¬ng trong qu¶n lý rõng bÒn v÷ng nªn thiÕt lËp cµng sím cµng tèt. Nghiªn cøu cña Prodyot [22] còng cho thÊy sù thµnh c«ng cña viÖc b¶o vÖ rõng dùa vµo céng ®ång t¹i x· Kudad. T¸c gi¶ cho r»ng, viÖc b¶o vÖ rõng dùa vµo céng ®ång lµ rÊt hiÖu qu¶ thËm chÝ ngay khi cã sù gia t¨ng d©n sè vµ ¸p lùc thÞ trêng lªn nguån tµi nguyªn rõng. Tõ kÕt qu¶ nghiªn cøu cña m×nh, Niti [40] cho r»ng: cã hai bíc chÝnh ®Ó thiÕt lËp viÖc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. §ã lµ x¸c ®Þnh vµ khoanh vÏ ranh giíi rõng céng ®ång cã sù tham gia vµ diÖn tÝch rõng céng ®ång ph¶i ®îc sù x¸c nhËn vµ chÊp nhËn cña céng ®ång. Xu híng qu¶n lý tµi nguyªn dùa vµo céng ®ång ®ang ngµy cµng thu hót sù quan t©m cña nhiÒu chÝnh phñ, c¸c tæ chøc, c¸c nhµ nghiªn cøu...Tuy vËy c¸ch tiÕp cËn kh«ng thÓ hoµn toµn gièng nhau cho c¸c quèc gia vµ cµng kh«ng thÓ ¸p dông m¸y mãc cho tõng ®Þa ph¬ng kh¸c nhau. Héi nghÞ l©m nghiÖp céng ®ång quèc tÕ tæ chøc ë Chiang Mai - Th¸i lan vµo th¸ng 11 n¨m 2001 còng ®· chØ ra sù cÇn thiÕt c«ng nhËn quyÒn sö dông vµ qu¶n lý rõng truyÒn thèng vµ cÇn cã c¸c chÝnh s¸ch, thÓ chÕ ®Þa ph¬ng ®Ó hç trî cho tiÕn 5
tr×nh ph¸t triÓn ph¬ng thøc qu¶n lý tµi nguyªn rõng dùa vµo céng ®ång. Héi nghÞ còng kh¼ng ®Þnh r»ng ®Ó b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn tµi nguyªn rõng phôc vô cho lîi Ých nhiÒu mÆt cña x· héi, nhÊt thiÕt ph¶i cã sù tham gia trùc tiÕp cña c¸c céng ®ång d©n téc sèng phô thuéc vµo rõng. 1.1.2. Sù cÇn thiÕt cña kü thuËt viÔn th¸m trong qu¶n lý tµi nguyªn rõng, ®Êt ®ai. Mét trong nh÷ng ®Æc trng cña hÖ sinh th¸i rõng lµ sù biÕn ®æi, sù thay ®æi nµy cã thÓ do t¸c ®éng cña tù nhiªn hay cña con ngêi. Cïng víi sù tiÕn bé cña khoa häc kü thuËt vµ sù gia t¨ng d©n sè, sù thay ®æi nµy diÔn ra quy m« vµ nhanh chãng h¬n bao giê hÕt. Sù tho¸i ho¸ ®Êt vµ c¸c t¸c ®éng ®Õn m«i trêng ngµy cµng trë nªn ®¸ng lo ng¹i. V× thÕ, nh÷ng nhµ qu¶n lý tµi nguyªn vµ nh÷ng ngêi lËp kÕ ho¹ch cÇn mét c¬ chÕ thÝch hîp ®Ó ®¸nh gi¸ nh÷ng ¶nh hëng nµy b»ng c¸ch ph¸t hiÖn, gi¸m s¸t vµ ph©n tÝch sù biÕn ®æi còng nh viÖc sö dông ®Êt nãi chung mét c¸ch nhanh chãng vµ cã hiÖu qu¶. Nhu cÇu vÒ mét hÖ thèng ph¸t hiÖn viÖc sö dông ®Êt cã hiÖu qu¶ vÉn cßn lµ vÊn ®Ò ®èi víi nhiÒu ®Þa ph¬ng còng nh c¸c tæ chøc 34]. Mét vÊn ®Ò chung trong viÖc lËp kÕ ho¹ch ph¸t triÓn lµ thiÕu nguån th«ng tin chÝnh x¸c vÒ th¶m phñ vµ nguån tµi nguyªn hiÖn cã. Kh«ng cã nguån th«ng tin chÝnh x¸c, nh÷ng ngêi lµm chÝnh s¸ch thêng thÊt b¹i khi ra c¸c quyÕt ®Þnh hoÆc ®a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh kh«ng chÝnh x¸c (Cummings,1977) 25. Theo Barry Haack vµ Richard English [25]: Sù thay ®æi nhanh chãng cña nguån tµi nguyªn rõng nh møc ®é ph¸ rõng ë nhiÒu n¬i do ¸p lùc cña viÖc gia t¨ng d©n sè kh«ng thÓ ph¸t hiÖn kÞp thêi nÕu chØ dïng c¸c ph¬ng ph¸p thu thËp d÷ liÖu truyÒn thèng. ViÔn th¸m lµ mét c«ng cô h÷u Ých ®Ó cã thÓ kh¾c phôc ®îc nh÷ng h¹n chÕ nh ®· ®Ò cËp. Nã chÝnh lµ kü thuËt thu thËp th«ng tin tõ xa. Kho¶ng c¸ch nµy cã thÓ hµng tr¨m mÐt, hµng tr¨m ki-l«-met hay xa h¬n n÷a. D÷ liÖu ®îc thu nhËn tõ xa gäi lµ d÷ liÖu viÔn th¸m. Hay cã thÓ ®Þnh nghÜa viÔn th¸m nh nh mét khoa häc vµ c«ng nghÖ mµ nhê nã c¸c tÝnh chÊt cña vËt thÓ quan s¸t ®îc x¸c ®Þnh, ®o ®¹c hoÆc ph©n tÝch mµ kh«ng cÇn tiÕp xóc trùc tiÕp víi chóng 25]. 6
C¸c b¶n ®å tµi nguyªn thiªn nhiªn ngµy nay ®Òu sö dông d÷ liÖu viÔn th¸m. VÝ dô hÇu hÕt c¸c b¶n ®å ®Þa h×nh lµ sö dông ¶nh hµng kh«ng ®Ó vÏ, t¬ng tù ®èi víi b¶n ®å rõng, b¶n ®å sö dông ®Êt, b¶n ®å ®Êt, b¶n ®å ®Þa chÊt, b¶n ®å quy ho¹ch thµnh phè...GÇn ®©y, c¸c d÷ liÖu cña ¶nh vÖ tinh còng ®ang ®îc dïng ®Ó thµnh lËp c¸c lo¹i b¶n ®å ®ã. ¶nh vÖ tinh lµ mét nguån d÷ liÖu hiÖu qu¶ vµ thÝch hîp ®Ó thµnh lËp b¶n ®å hiÖn tr¹ng cho quèc gia. Nguån th«ng tin tõ ¶nh cã thÓ so s¸nh ®èi chiÕu víi nh÷ng th«ng tin hiÖn tr¹ng ®· cã tríc ®ã ®Ó ph¸t hiÖn ra nh÷ng sù thay ®æi ch¼ng h¹n nh viÖc t¨ng lªn hoÆc gi¶m xuèng cña diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp hay diÖn tÝch rõng vµ nã cã thÓ lµ nguån d÷ liÖu c¬ së cho viÖc theo dâi gi¸m s¸t trong t¬ng lai [25]. NhiÒu nghiªn cøu còng ®· chøng minh sù h÷u dông cña viÔn th¸m trong thµnh lËp b¶n ®å th¶m phñ nh nghiªn cøu cña Hass and Waltz, 1983; Dottavio, 1984; Zhao, 1986; Ken, Sondheim and Yee, 1988)... [25] Theo Gernot Brodnig23: Th«ng tin kh«ng gian chÝnh x¸c ®ãng mét vai trß then chèt nÕu kh«ng muèn nãi lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc vÒ qu¶n lý m«i trêng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Nghiªn cøu cña Sithong Thongmavivong 42 còng ®· chØ ra: dùa vµo t liÖu viÔn th¸m cã thÓ cung cÊp nh÷ng th«ng tin mang tÝnh ®Þnh lîng vÒ diÔn biÕn tµi nguyªn rõng mét c¸ch liªn tôc. Theo t¸c gi¶ c¸c ph¬ng ph¸p gi¸m s¸t còng nh lËp b¶n ®å hiÖn nay kh«ng thÓ ®¸p øng ®îc nh÷ng yªu cÇu cña nhµ qu¶n lý rõng còng nh qu¶n lý m«i trêng. NÕu chØ sö dông ®¬n thuÇn ph¬ng ph¸p ®iÒu tra trªn mÆt ®Êt sÏ tèn rÊt nhiÒu nguån nh©n vËt lùc vµ thêi gian, ®é tin cËy thÊp. V× thÕ nÕu nh sù kÕt hîp chÆt chÏ ph¬ng ph¸p viÔn th¸m víi ph¬ng ph¸p ®iÒu tra truyÒn thèng th× cã thÓ sÏ ®iÒu tra mét c¸ch chi tiÕt còng nh qu¶n lý vµ gi¸m s¸t nguån tµi nguyªn mét c¸ch cã hiÖu qu¶ h¬n. Theo FAO [30]: Kü thuËt viÔn th¸m gióp ®Èy m¹nh viÖc qu¶n lý vµ ph¸t triÓn nguån tµi nguyªn rõng. Sö dông ¶nh vÖ tinh ®a thêi gian cã thÓ cung cÊp th«ng tin mét c¸ch kh¸i qu¸t vµ lu«n cËp nhËt thÝch hîp ®Ó lËp b¶n ®å, minh ho¹ vµ m« h×nh ho¸ nh÷ng sù kiÖn tù nhiªn vµ nh÷ng ho¹t ®éng cña con ngêi liªn quan ®Õn nguån tµi nguyªn. Kü thuËt nµy gióp cho ®Èy m¹nh viÖc qu¶n lý vµ ph¸t triÓn nguån tµi nguyªn rõng. H¬n n÷a, x©y dùng c¬ së d÷ liÖu dùa 7
trªn ¶nh vÖ tinh sÏ gióp cho ph©n tÝch vÒ mÆt thèng kª vµ ph©n tÝch kh«ng gian tõ ®ã cã thÓ c¶i thiÖn nh÷ng hµnh ®éng trong t¬ng lai. Tõ ®ã cã thÓ thÊy viÖc trÝch th«ng tin vÒ th¶m phñ tõ d÷ liÖu viÔn th¸m lµ mét ho¹t ®éng nÒn t¶ng, cÇn thiÕt cho c¸c øng dông kh¸c nhau bao hµm b¶n ®å sö dông ®Êt, gi¸m s¸t rõng, gi¸m s¸t n«ng nghiÖp... ë cÊp ®é céng ®ång, Gavin H. Jordan [34] cho r»ng nhu cÇu ngµy cµng t¨ng vÒ th«ng tin nguån tµi nguyªn rõng céng ®ång ®Ó cung cÊp d÷ liÖu c¬ së vÒ nh÷ng thay ®æi trong nguån tµi nguyªn cÇn ph¶i ®îc ®¸nh gi¸. §ång thêi víi ph¬ng tiÖn viÔn th¸m lµ c¸c ph¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia ®Ó ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng qu¶n lý sö dông, kÕt hîp ®îc c¶ hai ph¬ng ph¸p nµy sÏ lµ c¬ së tèt cho lËp kÕ ho¹ch ph¸t triÓn ph¬ng thøc qu¶n lý rõng céng ®ång. 1.1.3. Kü thuËt GIS vµ viÔn th¸m trong t×m hiÓu thay ®æi sö dông ®Êt HÖ thèng th«ng tin ®Þa lý - GIS lµ mét hÖ thèng qu¶n lý th«ng tin kh«ng gian ®îc ph¸t triÓn dùa trªn c¬ së c«ng nghÖ m¸y tÝnh víi môc ®Ých lu tr÷, cËp nhËt, qu¶n lý, hîp nhÊt, m« h×nh hãa, ph©n tÝch vµ miªu t¶ ®îc nhiÒu lo¹i d÷ liÖu (Stan Aronoff, 1989) 20]. Mét trong nh÷ng lîi Ých chÝnh cña GIS lµ c¶i thiÖn ®îc viÖc qu¶n lý nguån lùc vµ tæ chøc. GIS cã thÓ liªn kÕt c¸c d÷ liÖu víi nhau vµ cã thÓ gióp cho viÖc chia sÎ d÷ liÖu gi÷a c¸c c¬ quan víi nhau ®ång thêi t¹o ra c¸c d÷ liÖu cã thÓ chia sÎ ®îc. Mét c¬ quan cã thÓ hëng lîi tõ mét c¬ quan kh¸c, ®iÒu nµy cã nghÜa r»ng d÷ liÖu cã thÓ chØ thu thËp mét lÇn nhng cã kh¶ n¨ng sö dông ®îc nhiÒu lÇn cho c¸c môc ®Ých kh¸c nhau 17. Cho ®Õn nay, ®Ó hiÓn thÞ vµ lu tr÷ d÷ liÖu ®Þa lý, b¶n ®å ®îc lËp theo ph¬ng thøc truyÒn thèng vÉn lµ d¹ng phæ biÕn. Song víi sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña c«ng nghÖ th«ng tin, ®Æc biÖt lµ tõ khi xuÊt hiÖn ngµnh ®å ho¹ vi tÝnh còng nh sù gia t¨ng vît bËc nh÷ng kh¶ n¨ng cña phÇn cøng, GIS ®· ra ®êi vµ ph¸t triÓn nhanh chãng c¶ vÒ mÆt c«ng nghÖ còng nh øng dông, ®· Ýt nhiÒu t¸c ®éng ®Õn suy nghÜ vµ khuynh híng cña nh÷ng ngêi lµm c«ng t¸c liªn quan ®Õn tµi nguyªn m«i trêng nãi riªng. GIS ®· chøng tá kh¶ n¨ng u viÖt h¬n h¼n c¸c hÖ th«ng tin b¶n ®å truyÒn thèng nhê vµo kh¶ n¨ng tÝch hîp d÷ liÖu mËt ®é cao, cËp nhËt th«ng tin dÔ 8
dµng còng nh kh¶ n¨ng ph©n tÝch tÝnh to¸n cña nã. Do ®ã, GIS ®· nhanh chãng trë thµnh mét c«ng cô trî gióp quyÕt ®Þnh cho c¸c ngµnh tõ qu¶n lý, gi¸m s¸t ®Õn quy ho¹ch tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc tõ tµi nguyªn thiªn nhiªn, m«i trêng, ®Êt ®ai, kü thuËt h¹ tÇng ®Õn kinh tÕ, x· héi, nh©n v¨n. Theo Carlo.Travaglia [43]: ViÖc sö dông vµ qu¶n lý nguån tµi nguyªn rõng cÇn thiÕt ph¶i dùa trªn b¶n ®å hiÖn tr¹ng vµ kÕt qu¶ kiÓm kª tµi nguyªn rõng. Bªn c¹nh nguån d÷ liÖu nµy th× nh÷ng thay ®æi cña hiÖn tr¹ng rõng (khai th¸c tr¸i phÐp, khai th¸c hîp ph¸p, t¸i sinh rõng, ch¸y rõng, canh t¸c n¬ng rÉy...) còng cÇn ®îc theo dâi. T liÖu viÔn th¸m vµ hÖ thèng th«ng tin ®Þa lý lµ hai kü thuËt tiÒm n¨ng ®Ó theo dâi mét c¸ch thêng xuyªn nguån tµi nguyªn rõng b»ng c¸ch dß ®o¸n nh÷ng thay ®æi vµ tæng hîp c¸c kÕt qu¶ vµo trong d÷ liÖu c¬ së hiÖn cã. Ngµy nay viÖc sö dông d÷ liÖu viÔn th¸m ®Ó thµnh lËp c¸c lo¹i b¶n ®å ®ang rÊt phæ biÕn. §Ó lîng ho¸ sù thay ®æi phong c¶nh ë cïng n«ng th«n Georgia, Turner (1990) [31] ®· sö dông ¶nh hµng kh«ng ®en tr¾ng nh mét nguån d÷ liÖu trong nghiªn cøu cña m×nh. ¤ng ta ®· ph¸t ho¹ ranh giíi cña c¸c lo¹i th¶m phñ trªn tê giÊy bãng mê vµ c¸c d÷ liÖu sau ®ã ®îc sè ho¸ b»ng tay ë d¹ng raster(« líi). §©y còng lµ ph¬ng ph¸p H-J Stibig ®Ò nghÞ [41]. Trong khi m« t¶ qu¸ tr×nh sö dông ®Êt vµ thay ®æi trong sö dông ®Êt, Roy (1991 [38]) vµ céng sù ®· dïng kÝnh lËp thÓ ®Ó gi¶i ®o¸n ¶nh hµng kh«ng sau ®ã dïng chøc n¨ng GIS ®Ó ®¸nh gi¸ sù thay ®æi. Trong nghiªn cøu sù thay ®æi trong sö dông ®Êt vïng ®Çu nguån s«ng Ca, tØnh XiÒng Khoang, Lµo, Sithong Thongmanvivong còng ®· sö dông 2 ¶nh Landsat TM (chôp n¨m 1995 vµ 1997) nh lµ nguån d÷ liÖu chÝnh trong nghiªn cøu cña m×nh. Mçi ¶nh sau khi ®îc chØnh s÷a h×nh häc ®îc gi¶i ®o¸n riªng biÖt, c¸c b¶n ®å nµy sau ®ã ®îc chång lªn nhau ®Ó so s¸nh nh÷ng thay ®æi. C¸c th«ng tin kh¸c nh ®êng, s«ng suèi...®îc trÝch tõ b¶n ®å ®Þa h×nh vµ sè ho¸ thµnh d¹ng sè trong GIS. KÕt qu¶ ph©n lo¹i sau ®ã ®îc kiÓm chøng trùc quan ngoµi thùc ®Þa [42]. §Ó ph©n tÝch sù thay ®æi th¶m phñ rõng, Rona A. Dennis vµ céng sù còng ®· sö dông ¶nh Landsat (MSS vµ TM) cïng víi ¶nh hµng kh«ng ®Ó t×m hiÓu sù thay ®æi hiÖn tr¹ng rõng tõ n¨m 1973 cho ®Õn n¨m 1994. Trong nghiªn cøu nµy c¸c t¸c gi¶ sö dông ph¬ng ph¸p sè ho¸ trùc tiÕp trªn mµn h×nh c¸c lo¹i th¶m phñ v× nguån d÷ 9
liÖu ¶nh kh«ng t¬ng ®ång ®é ph©n gi¶i vµ chÊt lîng cña c¸c tÊm ¶nh còng rÊt kh¸c nhau [26]. NhiÒu t¸c gi¶ ®· sö dông d÷ liÖu viÔn th¸m ®Ó thµnh lËp b¶n ®å vµ nghiªn cøu thay ®æi trong sö dông ®Êt víi sù trî gióp cña GIS nh Kass Green, Dick Kempka, Lisa Lackey [32]; Mayer, 1988; Skole vµ Tucker, 1993; Moran,1994; Skole vµ céng sù ®· dïng t liÖu viÔn th¸m nh mét nguån d÷ liÖu chÝnh cho c¸c nghiªn cøu vÒ thay ®æi trong sö dông ®Êt/ th¶m phñ [36]. §é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ gi¶i ®o¸n còng ®· ®îc nhiÒu t¸c gi¶ chøng minh. Theo kÕt qu¶ cña Roy vµ céng sù, ®é chÝnh x¸c ®¹t ®îc lµ 87% khi gi¶i ®o¸n b»ng m¾t vµ 97 % khi gi¶i ®o¸n b»ng c¸ch sè ho¸. Nghiªn cøu cña Brockhau vµ Khoram còng chØ ra, ®é chÝnh x¸c kho¶ng 73% cho ¶nh SPOT vµ 71% cho ¶nh Land sat TM. Benoit Mertens còng cho biÕt ®é chÝnh x¸c ph©n lo¹i khi sö dông ¶nh vÖ tinh Landsat n¨m 1973 lµ 90% vµ n¨m 1986 lµ 85% [36]. Nãi chung viÖc thµnh lËp b¶n ®å sö dông ®Êt vµ ph©n tÝch sù thay ®æi dùa trªn ¶nh vÖ tinh hay ¶nh hµng kh«ng víi sù trî gióp cña GIS ngµy nay rÊt phæ biÕn. Ph¬ng ph¸p thêng ¸p dông lµ c¸c d÷ liÖu kh«ng gian nh ¶nh viÔn th¸m (vÖ tinh, hµng kh«ng), b¶n ®å ®Þa h×nh...cÇn ®a vÒ chung mét hÖ quy chiÕu chuÈn nµo ®ã (thêng lµ theo phÐp chiÕu UTM), tõ ®ã c¸c d÷ liÖu nµy míi cã thÓ chång líp (overlay) lªn nhau ®îc. Tuú thuéc vµo nguån d÷ liÖu ¶nh vµ chøc n¨ng cña c¸c phÇn mÒm GIS ®îc sö dông mµ c¸c ®èi tîng kh«ng gian nh hiÖn tr¹ng, s«ng suèi, ®êng... ®îc sè ho¸ tù ®éng hay sè ho¸ trùc tiÕp. C«ng t¸c ®èi chøng c¸c ®iÓm mÉu trªn thùc ®Þa víi ¶nh vµ thiÕt lËp c¸c ®iÓm kiÓm tra lµ c«ng viÖc cÇn thiÕt tríc vµ sau gi¶i ®o¸n ¶nh. §é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ gi¶i ®o¸n thêng lµ phô thuéc vµo chÊt lîng ¶nh sö dông. 1.2. Trong níc 1.2.1. C¸c nghiªn cøu liªn quan ®Õn qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång vµ mét sè chÝnh s¸ch trong qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn Qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång lµ mét trong nh÷ng lo¹i h×nh qu¶n lý rõng trªn c¬ së tham gia vµ quyÕt ®Þnh tõ céng ®ång nh»m ph¸t triÓn rõng bÒn v÷ng. §iÒu quan träng lµ hÖ thèng qu¶n lý ph¶i dùa trªn t×nh h×nh cô thÓ ë mçi ®Þa 10
ph¬ng. ViÖc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång ph¶i ®îc ¸p dông vµ kÕt hîp hµi hoµ víi c¸c thµnh phÇn liªn quan kh¸c (qu¶n lý cña nhµ níc, cña tËp thÓ hay cña t nh©n)[27]. Rõng céng ®ång lµ mét kiÓu qu¶n lý rõng thÝch hîp cho nh÷ng vïng cã ®iÒu kiÖn nh:  Vïng s©u vïng xa, cuéc sèng ngêi d©n ®Þa ph¬ng phÇn lín phô thuéc vµo rõng.  Vïng cao víi c¬ së h¹ tÇng thÊp kÐm. ViÖc qu¶n lý ®Êt rõng còng nªn ¸p dông mét c¸ch linh ho¹t vµ thÝch hîp ®Ó phï hîp víi nhu cÇu vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ ë tõng ®Þa ph¬ng.  Cã kiÕn thøc b¶n ®Þa vµ truyÒn thèng tæ chøc céng ®ång cao.  Cã sù quan t©m cña céng ®ång trong qu¶n lý nguån tµi nguyªn v× lîi Ých chung vµ cã thÓ ®îc ph¸t ho¹ mét c¸ch râ rµng.  ë c¸c vïng ®Çu nguån, n¬i mµ céng ®ång cã truyÒn thèng qu¶n lý c¸c lu vùc. Mét sè nghiªn cøu vÒ qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång[12] [21] [24] [28] [35][44] ®· cã chØ ra: khi céng ®ång tham gia b¶o vÖ rõng th×:  Rõng ®îc b¶o vÖ bëi céng ®ång trong khi ®ã nhµ níc kh«ng ph¶i chi tr¶ cho viÖc b¶o vÖ.  Céng ®ång tiÕp cËn ®îc víi nh÷ng s¶n phÈm thu ®îc tõ rõng víi môc ®Ých chung song l¹i tiªu dïng riªng v× thÕ ®¶m b¶o cho ®êi sèng cña hä.  Lîi Ých ®îc chia sÎ c«ng b»ng trong céng ®ång.  Hç trî cho viÖc ph¸t triÓn c¸c ®Þnh chÕ ®Þa ph¬ng.  Lµ tiÒm n¨ng ®Ó hç trî cho nh÷ng môc tiªu chung cña ®Þa ph¬ng còng nh viÖc thùc hiÖn c¸c ch¬ng tr×nh cña chÝnh phñ (nh ch¬ng tr×nh trång míi 5 triÖu ha rõng...) Kh¶ n¨ng cña céng ®ång trong qu¶n lý rõng ®· ®îc ph¶n ¸nh ë nhiÒu gãc ®é: tinh thÇn céng ®ång, t¬ng trî lÉn nhau, gi¶i quyÕt nh÷ng tranh chÊp trong céng 11
®ång, sù tham gia cña ngêi d©n trong qu¶n lý vµ viÖc thùc hiÖn c¸c luËt tôc cña lµng b¶n trong qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng. C¸c nghiªn cøu nµy còng cho thÊy sù thµnh c«ng cña viÖc qu¶n lý rõng céng ®ång ë mét sè ®Þa ph¬ng, ®Æc biÖt lµ qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. Theo c¸c t¸c gi¶: c¸c tæ chøc truyÒn thèng cña céng ®ång d©n téc thiÓu sè ë mét sè ®Þa ®iÓm nghiªn cøu lµ rÊt tèt. Céng ®ång th«n b¶n ®ãng vai trß quan träng trong sù kh«i phôc vµ b¶o vÖ rõng. C¸c tæ chøc th«n bu«n ®· thùc sù mang l¹i lîi Ých cho céng ®ång cña m×nh th«ng qua thùc hiÖn mét c¸ch hiÖu qu¶ c¸c luËt lÖ b¶o vÖ rõng ë th«n bu«n (NguyÔn H¶i Nam vµ nh÷ng ngêi kh¸c, 2000)[28]. V× thÕ cÇn ph¶i duy tr× vµ hç trî cho c¸c h×nh thøc tæ chøc vµ luËt tôc cña céng ®ång trong qu¶n lý rõng (B¶o Huy, 1999)[12]. H¬n n÷a rõng thùc sù cã kh¶ n¨ng phôc håi trong mét chu kú n¬ng rÉy cña d©n téc thiÓu sè. §iÒu nµy cho thÊy kinh nghiÖm cña ®ång bµo trong canh t¸c n¬ng rÉy theo chu kú lµ rÊt quý b¸u, rõng vµ ®Êt rõng ®îc phôc håi tèt tríc khi trë l¹i chu kú sau, ®¶m b¶o tÝnh æn ®Þnh trong hÖ sinh th¸i canh t¸c n¬ng rÉy, ®Êt ®ai ®îc sö dông khÐp kÝn (B¶o Huy, 1998) [11]. Tuy vËy, c¸c nghiªn cøu trªn còng chØ ra viÖc qu¶n lý rõng céng ®ång còng béc lé nh÷ng sè h¹n chÕ nh:  ThiÕu c¬ së ph¸p lý trong viÖc giao ®Êt giao rõng cho céng ®ång  Kh«ng cã sù quan t©m tháa ®¸ng còng nh nh÷ng hç trî cña c¸c nhµ qu¶n lý vµ nh÷ng ngêi lµm chÝnh s¸ch ®èi víi viÖc qu¶n lý rõng céng ®ång.  ThiÕu c¸c ch¬ng tr×nh quèc gia hç trî cho sù ph¸t triÓn rõng céng ®ång.  N¨ng lùc tæ chøc vµ qu¶n lý cña céng ®ång cßn h¹n chÕ. Bªn c¹nh ®ã, th«ng qua c¸c nghiªn cøu nµy, mét sè t¸c gi¶ còng ®· ®Ò cËp ®Õn c¸c chÝnh s¸ch ®îc thùc thi t¹i ®Þa ph¬ng. Theo Bïi §×nh To¸i vµ nh÷ng thµnh viªn kh¸c th× c¸c chÝnh s¸ch quèc gia nªn linh ho¹t chø kh«ng chØ liªn quan ®Õn rõng vµ sö dông rõng [44]. H¬n n÷a vÊn ®Ò chÝnh s¸ch ®ãng vai trß hÕt søc quan träng, song trong thùc tÕ vÉn cßn mét sè chÝnh s¸ch cha thËt sù phï hîp (B¶o Huy, 1998)[11]. 12
ë T©y Nguyªn cã mét sè t¸c gi¶ nghiªn cøu vÒ L©m nghiÖp x· héi (LNXH) trong ®ã Vò Long (1995) cã nªu: nh÷ng chÝnh s¸ch hiÖn hµnh cña nhµ níc trong l©m nghiÖp vµ ë miÒn nói lµ t¬ng ®èi toµn diÖn vµ lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn LNXH. Tuy nhiªn cÇn ®îc cô thÓ ho¸ cho s¸t víi ®Æc ®iÓm cña tõng vïng. §èi víi vïng cao, vïng ®ång bµo d©n téc t¹i chç ë T©y Nguyªn t¸c gi¶ ®· cã mét sè kiÕn nghÞ: b¶o vÖ rõng, ph¸t triÓn rõng lµ môc tiªu quan träng ë T©y Nguyªn. ChÝnh s¸ch cÇn t¸c ®éng ®ång bé ®Õn c¸c mÆt s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp, kinh tÕ x· héi, x©y dùng dù ¸n tæng hîp lµ h×nh thøc thÝch hîp víi LNXH ë ph¹m vi bu«n lµng, chñ thÓ kinh tÕ thùc hiÖn dù ¸n lµ hé n«ng d©n, ®èi tîng chÝnh s¸ch cña LNXH lµ ®ång bµo thiÓu sè 14]. Trong thùc tÕ mÆc dï cã rÊt nhiÒu chñ tr¬ng, chÝnh s¸ch cña nhµ níc nh»m ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng song vÉn cßn nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ®îc bæ sung söa ®æi. Riªng c¸c nghiªn cøu ¶nh hëng cña c¸c chñ tr¬ng chÝnh s¸ch ®Õn qu¶n lý, sö dông tµi nguyªn vÉn cßn ®Ò cËp ë tÇm vÜ m« mµ cha cã sù t×m hiÓu kü lìng ë mét céng ®ång th«n bu«n cô thÓ nh ë T©y nguyªn. C¸c ph¬ng ph¸p ®îc sö dông trong hÇu hÕt c¸c nghiªn cøu nãi trªn lµ: - §èi víi thu thËp th«ng tin, c¸c t¸c gi¶ ®· sö dông c«ng cô ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã ngêi d©n tham gia nh pháng vÊn b¸n cÊu tróc, th¶o luËn nhãm, lÞch mïa vô, quan s¸t trªn thùc tÕ , xem xÐt lÞch sö sö dông ®Êt cã sù tham gia cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng - Sö dông khung ph©n tÝch, khung ®Þnh vÞ trong viÖc ®¸nh gi¸ t×nh h×nh qu¶n lý vµ vai trß céng ®ång trong qu¶n lý tµi nguyªn rõng. 1.2.2. Sù cÇn thiÕt cña ¶nh viÔn th¸m trong qu¶n lý tµi nguyªn, ®Êt ®ai ë ViÖt Nam C«ng nghÖ vò trô víi c¸c hÖ thèng thu thËp th«ng tin ®a phæ, ®a thêi gian sÏ cho phÐp thùc hiÖn c¸c c«ng viÖc thu thËp vµ tæng hîp d÷ liÖu mét c¸ch nhanh chãng h¬n, hiÖu qu¶ h¬n [3]. V× thÕ, viÖc øng dông c«ng nghÖ vò trô sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ to lín trong viÖc gi÷ g×n vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng tr¸i ®Êt. Sù phèi hîp, bæ sung th«ng tin gi÷a c¸c tÇng kh«ng gian tõ ph¬ng ph¸p viÔn th¸m sÏ t¹o ra sù hiÓu 13
biÕt s©u s¾c, chÝnh x¸c vµ ngµy cµng toµn diÖn vÒ tµi nguyªn m«i trêng nãi chung vµ tµi nguyªn rõng nãi riªng [8]. ë ViÖt Nam kü thuËt viÔn th¸m ®îc øng dông trong ®iÒu tra rõng hÇu nh ®ång thêi víi ph¬ng ph¸p ®iÒu tra mÆt ®Êt truyÒn thèng. Tõ n¨m 1958, ®· sö dông ¶nh m¸y bay ®en tr¾ng toµn s¾c tû lÖ 1/30 000 ®Ó ph©n khèi rõng phôc vô ®iÒu tra rõng gç má khu §«ng B¾c. Tõ n¨m 1970-1975 ¶nh m¸y bay ®· ®îc sö dông réng r·i ®Ó x©y dùng c¸c b¶n ®å ®å gi¶i, b¶n ®å hiÖn tr¹ng, b¶n ®å vËn xuÊt vËn chuyÓn cho nhiÒu vïng thuéc miÒn B¾c. Sau n¨m 1975, kü thuËt nµy cßn ®îc dïng phæ biÕn trong ®iÒu tra rõng c¶ níc. VÒ øng dông ¶nh vÖ tinh trong l©m nghiÖp: ®· thö nghiÖm tõ nh÷ng n¨m 1976 víi ¶nh Landsat vµ ®Õn n¨m 1979 ®· x©y dùng b¶n ®å rõng c¶ níc tû lÖ 1/1.000.000 tõ ¶nh Landsat I vµ II. Tõ 1981 ¶nh m¸y bay ®a phæ MKF-6 sau nµy lµ c¸c thÕ hÖ ¶nh vÖ tinh Landsat III, Landsat TM, KATE-140, SPOT còng lÇn lît ®îc ®a vµo sö dông dông ®Ó nghiªn cøu diÔn biÕn tµi nguyªn rõng vµ x©y dùng c¸c b¶n ®å rõng cho ®Þa ph¬ng [8]. §Ó thµnh lËp b¶n ®å th¶m phñ, NguyÔn §×nh D¬ng vµ céng sù[5], Lª Th¾ng vµ Phan TuÊn Anh[18], NguyÔn ThÞ Thanh H¬ng[10], TrÇn An Phong cïng céng sù [15] ®· sö dông ¶nh vÖ tinh Landsat ë c¸c thÕ hÖ kh¸c nhau ®Ó x©y dùng c¸c b¶n ®å hiÖn tr¹ng. Theo c¸c t¸c gi¶ nguån th«ng tin kh«ng gian chÝnh x¸c lµ rÊt cÇn thiÕt vµ quan träng cho c¸c nhµ qu¶n lý còng nh cho nh÷ng ngêi lµm chÝnh s¸ch vµ ra c¸c quyÕt ®Þnh. 1.2.3. Kü thuËt GIS vµ viÔn th¸m trong t×m hiÓu thay ®æi sö dông ®Êt HiÖn nay, c¸c ph¬ng ph¸p xö lý ¶nh hµng kh«ng vµ ¶nh vÖ tinh lµ nh÷ng ph¬ng thøc cung cÊp th«ng tin h÷u hiÖu nhÊt cho c¬ së d÷ liÖu cña GIS (TrÇn §×nh TrÝ)[19]. Song b¶n ®å biÕn ®éng líp phñ ®îc thµnh lËp tõ t liÖu viÔn th¸m ®a thêi gian sÏ kh«ng ®ñ th«ng tin ®Ó tr¶ lêi nguyªn nh©n cña nh÷ng biÕn ®æi. §Ó tr¶ lêi cho c©u hái nµy cÇn thiÕt ph¶i chång b¶n ®å biÕn ®éng nµy lªn b¶n ®å giao th«ng, d©n c hay hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt. H¬n n÷a trong mét sè bµi to¸n ph©n lo¹i t liÖu viÔn th¸m, chóng ta sÏ ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ chÝnh x¸c h¬n nÕu nh cã ®îc c¸c th«ng tin ®Þa lý bæ trî nh c¸c sè liÖu ®ai cao, ®é dèc (NguyÔn §×nh D¬ng) [6]. 14
Ngoµi ra, sù hiÓu biÕt vÒ c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt tríc ®©y bÞ h¹n chÕ bëi sù thiÕu hôt c¸c c¸c tµi liÖu kh¸c nhau t¹i nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau (§inh ThÞ B¶o Hoa, 1999)[9]. V× vËy, ®Ó ®¹t ®îc nh÷ng ®iÒu nµy cÇn thiÕt ph¶i cã liªn kÕt t liÖu trong viÔn th¸m vµ hÖ thèng th«ng tin ®Þa lý th«ng qua c¸c phÇn mÒm chuyªn dông cña GIS. §Ó thµnh lËp b¶n ®å hiÖn tr¹ng rõng vµ b¶n ®å biÕn ®éng tµi nguyªn rõng, D¬ng TÊn Phó [16], §inh ThÞ B¶o Hoa [9] ®· sö dông tËp hîp c¸c b¶n ®å hiÖn tr¹ng rõng, c¸c t liÖu liªn quan ®Õn rõng, c¸c tËp ¶nh vÖ tinh vµ ¶nh m¸y bay ®Ó ph©n tÝch ¶nh. C¸c t liÖu liªn quan ®Õn tµi nguyªn rõng ®îc x©y dùng thµnh c¬ së d÷ liÖu GIS ë d¹ng sè. Dùa vµo c¸c c¬ së d÷ liÖu trong GIS ®Ó tiÕn hµnh ph©n tÝch vÒ rõng. KÕt hîp ¶nh sau khi ph©n tÝch víi ®iÒu tra thùc ®Þa ®Ó thµnh lËp c¸c b¶n ®å hiÖn tr¹ng qua c¸c thêi kú kh¸c nhau. KÕt hîp b¶n ®å hiÖn tr¹ng cïng nh÷ng ph©n tÝch ®îc thùc hiÖn trong m«i trêng GIS, tõ ®ã ®Ò xuÊt híng sö dông vµ qu¶n lý rõng[9]. C¸c nghiªn cøu thay ®æi sö dông ®Êt, th¶m phñ còng ®· ®îc mét sè t¸c gi¶ nghiªn cøu ®Õn nh TrÇnV¨n §iÖn [7], NguyÔn §×nh D¬ng vµ céng sù[5],[29]. §Ó lËp b¶n ®å sö dông ®Êt vµ ph©n tÝch biÕn ®éng sö dông ®Êt, TrÇn V¨n §iÖn ®· sö dông ¶nh Landsat TM vµ sè liÖu kh¶o s¸t thùc ®Þa ®Ó thµnh lËp b¶n ®å sö dông ®Êt. Trªn c¬ së nguån d÷ liÖu nµy t¸c gi¶ ®· lËp thµnh c¬ së d÷ liÖu cña hÖ th«ng tin ®Þa lý, sau ®ã dïng c¸c hµm ph©n tÝch trong hÖ th«ng tin ®Þa lý ®Ó ph©n tÝch c¸c biÕn ®éng cña c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt. Theo t¸c gi¶ th× viÖc t¹o ra mét c¬ së d÷ liÖu hÖ th«ng tin ®Þa lý lµ rÊt cÇn thiÕt cho viÖc qu¶n lý tµi nguyªn vµ qu¶n lý quy ho¹ch. C¬ së d÷ liÖu vµ c¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch sÏ rÊt cÇn thiÕt cho qu¶n lý, nã sÏ gióp cho viÖc quy ho¹ch vµ qu¶n lý ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng. NguyÔn §×nh D¬ng vµ nh÷ng ngêi kh¸c còng ®· sö dông ph¬ng ph¸p tæ hîp c¸c gam mµu gi¶ kh¸c nhau ®Ó ph©n lo¹i vµ sè hãa c¸c hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt, th¶m phñ. ¶nh vÖ tinh vµ ¶nh hµng kh«ng ®îc sö dông gi¶i ®o¸n ®Ó thµnh lËp c¸c b¶n ®å sö dông ®Êt. C¸c th«ng tin gi¶i ®o¸n sau ®ã ®îc chuyÓn vÒ hÖ to¹ ®é UTM. T¸c gi¶ còng ®· sè ho¸ c¸c m¶nh b¶n ®å ®Þa h×nh phñ trong khu vùc nghiªn cøu, c¸c th«ng tin vÒ ®Þa h×nh vµ c¸c th«ng tin vÒ hiÖn tr¹ng líp phñ ®îc gi¶i ®o¸n tõ ¶nh vÖ 15
tinh vµ ¶nh hµng kh«ng nãi trªn ®îc xem nh c¬ së d÷ liÖu ®Ó phôc vô cho viÖc ®¸nh gi¸ c¸c biÕn ®éng. Theo t¸c gi¶ kh«ng cã kü thuËt thÝch hîp nh viÔn th¸m, GIS vµ c¬ së d÷ liÖu th× c¸c vÊn ®Ò vÒ m«i trêng cã thÓ sÏ kh«ng ®îc kiÓm so¸t vµ qu¶n lý trong mét c¸ch thøc ®óng ®¾n[5]. NguyÔn TrÇn CÇu [2] còng sö dông ¶nh vÖ tinh Landsat, SPOT vµ ¶nh hµng kh«ng ®Ó x©y dùng c¸c lo¹i b¶n ®å chuyªn ®Ò nh b¶n ®å th¶m thùc vËt, b¶n ®å s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, b¶n ®å hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt... Nãi chung, øng dông c«ng nghÖ th«ng tin vµo c¸c lÜnh vùc liªn quan ®Õn tµi nguyªn cña c¸c níc ph¸t triÓn ®· b¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 60 vµ ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh, song ë c¸c níc nghÌo nh ViÖt Nam th× c«ng nghÖ nµy vÉn ®ang cßn rÊt míi mÎ. Mét sè nghiªn cøu vÒ lÜnh vùc tµi nguyªn m«i trêng ë cÊp vÜ m« ®· tá ra kh¸ h÷u hiÖu khi ¸p dông c«ng nghÖ viÔn th¸m kÕt hîp víi GIS. Nh×n chung, c¸c nghiªn cøu kÓ trªn ®· øng dông c«ng nghÖ viÔn th¸m, ®Æc biÖt lµ c¸c lo¹i ¶nh vÖ tinh vµo trong viÖc thµnh lËp c¸c lo¹i b¶n ®å, tuú theo tõng môc ®Ých vµ kh¶ n¨ng øng dông mµ c¸c nghiªn cøu kÕt hîp ¶nh viÔn th¸m víi c¸c phÇn mÒm GIS kh¸c nhau nh Mapinfo, PCI, Spans, Autocard, ARC/INFO, song c¸c nghiªn cøu nµy ®îc tiÕn hµnh trªn quy m« ë cÊp tØnh hoÆc cÊp vïng, hay cho c¶ mét quèc gia, cha cã nghiªn cøu ®îc thùc hiÖn ë cÊp nhá h¬n nh trong mét huyÖn, mét x· hay mét th«n bu«n. Trong thùc tÕ viÖc qu¶n lý tµi nguyªn vµ lËp kÕ ho¹ch cÇn ®îc thùc hiÖn tõ díi lªn, tõ cÊp th«n b¶n, x·. V× vËy víi sù hç trî cña hÖ thèng th«ng tin ®Þa lý sÏ gióp cho viÖc qu¶n lý tµi nguyªn trë nªn ®¬n gi¶n h¬n, Ýt tèn kÐm h¬n. C¬ së d÷ liÖu nµy ®îc qu¶n lý ë cÊp tØnh huyÖn vµ cung cÊp cho c¸c céng ®ång th«n, x· ®Ó theo dâi diÔn biÕn vµ cã nh÷ng gi¶i ph¸p hµnh ®éng cô thÓ mµ kh«ng ph¶i tèn nhiÒu c«ng søc trong viÖc gi¸m s¸t, ®o ®¹c ®Þnh kú. Th¶o luËn: Tõ kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ trªn thÕ giíi còng nh trong níc vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ®Ò tµi nghiªn cøu nµy ®· cho thÊy: - Víi tèc ®é thay ®æi nhanh chãng nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn nh t×nh tr¹ng hiÖn nay th× viÖc theo dâi gi¸m s¸t, cËp nhËt nh÷ng th«ng tin vÒ hiÖn tr¹ng rõng kÞp thêi, chÝnh x¸c lµ viÖc lµm cÇn thiÕt. §Ó ®¹t ®îc yªu cÇu 16
nµy, viÖc sö dông viÔn th¸m ®Ó thùc hiÖn sÏ mang l¹i hiÖu qu¶ cao, nguån d÷ liÖu cÇn thiÕt ph¶i ®îc tæng hîp trong d¹ng sè ®Ó cã thÓ chia sÎ, cËp nhËt, lu gi÷ vµ chØnh s÷a mµ kh«ng tèn nhiÒu nguån nh©n vËt lùc nh tríc ®©y. Ngay c¶ khi qu¶n lý tµi nguyªn cÊp vi m«, hÖ thèng th«ng tin ®Þa lý còng lµ c«ng cô ®¾c lùc. NÕu c¸c c¬ quan chuyªn m«n nh ®Þa chÝnh cÊp huyÖn, tØnh, c¸c së n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n cã ph¬ng ¸n ph¸t triÓn vµ qu¶n lý tèt hÖ thèng d÷ liÖu nµy vµ cung cÊp thêng xuyªn cho ®Þa ph¬ng, c¸c nhµ kü thuËt, dù ¸n, th× c¸c kÕ ho¹ch ph¸t triÓn th«n b¶n trë nªn thuËn tiÖn vµ cã hiÖu qu¶ h¬n. - Ngµy nay hÇu hÕt c¸c quèc gia ®Òu thèng nhÊt r»ng, viÖc qu¶n lý b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng sÏ kh«ng thµnh c«ng nÕu nh chØ tËp trung vµo chÝnh phñ, vai trß cña céng ®ång víi nh÷ng ph¬ng thøc qu¶n lý rõng truyÒn thèng ®· ®îc xem lµ rÊt bÒn v÷ng vµ ®ã còng lµ c¬ së ®Ó nhµ níc ph©n cÊp ph©n quyÒn qu¶n lý rõng cho c¸c céng ®ång ®Þa ph¬ng. Bªn c¹nh ®ã c¸c chÝnh s¸ch quèc gia cÇn ph¶i linh ho¹t ®ång thêi ph¶i ®îc cô thÓ ho¸ cho tõng ®Þa ph¬ng. - ViÖc phèi hîp nghiªn cøu gi÷a ®¸nh gi¸ thùc tÕ víi céng ®ång vµ sù hç trî cña c«ng nghÖ th«ng tin sÏ gióp rót ng¾n thêi gian vµ cã hiÖu qu¶ cao khi cïng céng ®ång ®¸nh gi¸ sö dông ®Êt l©m nghiÖp vµ ®a ra c¸c gi¶i ph¸p thÝch hîp. Tõ viÖc tæng quan tµi liÖu cã liªn quan ®Õn chñ ®Ò nghiªn cøu cho thÊy ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu cña ®Ò tµi nµy lµ cÇn thiÕt ®èi víi ngêi thùc hiÖn còng nh ®èi víi céng ®ång vµ c¸c c¬ quan qu¶n lý rõng. Tõ ph©n tÝch nh÷ng thay ®æi vµ c¸c t¸c ®éng trong lÞch sö, mèi quan hÖ cña c¸c t¸c ®éng ®ã ®Õn hiÖn t¹i ®Ó x©y dùng bøc tranh qu¶n lý rõng cho t¬ng lai trong mét céng ®ång th«n b¶n cô thÓ; ®Ò tµi sÏ lµ mét nghiªn cøu ®iÓm ®ång thêi còng lµ nguån th«ng tin bæ Ých cho l·nh ®¹o ë c¸c cÊp còng nh c¸c bªn liªn quan vÒ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn phèi hîp gi÷a ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia víi viÖc hç trî cña c«ng nghÖ qu¶n lý th«ng tin hiÖn ®¹i, gióp cho viÖc ®a ra kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. 17
Tõ c¸c lý do nghiªn cøu ®Æt ra, ®Ò tµi x¸c ®Þnh c¸c c©u hái nghiªn cøu chÝnh phôc vô cho viÖc ®Þnh híng nghiªn cøu:  Nh÷ng thay ®æi nµo lµ quan träng trong qu¶n lý sö dông ®Êt l©m nghiÖp ë céng ®ång d©n téc thiÓu sè £ §ª sèng phô thuéc vµo rõng? Lµm thÕ nµo gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ sù thay ®æi trong sö dông ®Êt?  Nh÷ng t¸c ®éng diÔn ra trong céng ®ång liªn quan ®Õn sö dông tµi nguyªn rõng vµ ®Êt rõng, c¸c mÆt ¶nh hëng cña nã nh thÕ nµo, møc ®é t¸c ®éng vµ ¶nh hëng?  C¬ chÕ qu¶n lý tµi nguyªn rõng nµo lµ thÝch hîp víi ®Þa ph¬ng nghiªn cøu? 18
ch¬ng 2: môc tiªu, ®èi tîng vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. Môc tiªu nghiªn cøu vµ giíi h¹n cña ®Ò tµi 2.1.1 Môc tiªu nghiªn cøu  VÒ lý luËn: - Gãp phÇn ®Ò xuÊt x©y dùng mét hÖ thèng gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ nguån th«ng tin tµi nguyªn rõng ë cÊp céng ®ång th«n bu«n, dùa trªn viÖc phèi hîp ¸p dông c«ng nghÖ th«ng tin víi c¸ch tiÕp cËn cã sù tham gia cña céng ®ång. - Ph¸t hiÖn mét sè c¬ së ®Ó ph¸t triÓn ph¬ng thøc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång.  VÒ thùc tiÔn: - M« t¶ qu¸ tr×nh thay ®æi sö dông tµi nguyªn rõng vµ ®Êt rõng trong céng ®ång trong giai ®o¹n 1975-2002. - Ph©n tÝch c¸c t¸c ®éng bªn trong vµ bªn ngoµi ®Õn sö dông ®Êt l©m nghiÖp - §Ò xuÊt kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. 2.1.2 Giíi h¹n cña ®Ò tµi Trong ph¹m vi thêi gian vµ tÝnh chÊt cña ®Ò tµi tèt nghiÖp Cao häc, ph¹m vi nghiªn cøu ®îc giíi h¹n nh sau:  VÒ kh«ng gian: t¹i mét bu«n, trªn ®èi tîng lµ rõng vµ ®Êt rõng  VÒ céng ®ång: tËp trung vÒ truyÒn thèng sö dông ®Êt cña céng ®ång d©n téc thiÓu sè £ §ª. ThuËt ng÷ "céng ®ång" ®îc sö dông trong ®Ò tµi dïng ®Ó chØ mét céng ®ång d©n téc thiÓu sè £ §ª t¹i bu«n Chµm B, x· CD'r¨m, huyÖn Kr«ng B«ng. 19
 C¸c nguyªn nh©n vµ t¸c ®éng ®Õn qu¶n lý sö dông ®Êt l©m nghiÖp ®îc nghiªn cøu cã tÝnh chÊt vi m«, trùc tiÕp ®Õn c¸c ho¹t ®éng trong céng ®ång nghiªn cøu. 2.2 Gi¶ ®Þnh nghiªn cøu §Ó cã thÓ ®¹t ®îc môc tiªu, kÕt qu¶ nghiªn cøu, c¸c gi¶ ®Þnh sau ®îc ®Æt ra:  Cã sù thay ®æi trong sö dông tµi nguyªn rõng vµ ®Êt rõng theo c¸c chiÒu híng kh¸c nhau vµ cÇn cã ®¸nh gi¸, ph©n tÝch ®Ó lµm s¸ng tá.  C¸c t¸c ®éng ®Õn sö dông ®Êt lµ tæng hîp vµ cã mèi quan hÖ lÉn nhau, c¸c nghiªn cøu ®¬n thuÇn vÒ ®Êt hoÆc x· héi hoÆc l©m sinh ®Òu cha thÓ ®¸p øng nhu cÇu ph¶n ¶nh c¸c t¸c ®éng tæng hîp. CÇn thiÕt cã sù kÕt hîp gi÷a hÖ thèng th«ng tin d÷ liÖu vµ c¸c ph©n tÝch thùc ®Þa vµ ®¸nh gi¸ n«ng th«n.  TruyÒn thèng qu¶n lý tµi nguyªn cña céng ®ång d©n téc £ §ª sÏ lµ c¬ së quan träng cho viÖc ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ vµ th¶o luËn ph¬ng thøc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång.  C¸c chÝnh s¸ch hiÖn nay ®i theo khuynh huíng hç trî vµ thóc ®Èy cho ph¬ng thøc qu¶n lý tµi nguyªn rõng vµ ®Êt rõng dùa vµo céng ®ång. 2.3 §èi tîng, ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 2.3.1 §èi tîng, ®Þa ®iÓm nghiªn cøu  C¸c nhãm ®èi tîng liªn quan trong tiÕn tr×nh nghiªn cøu bao gåm: - Tµi nguyªn rõng vµ ®Êt rõng trong khu vùc nghiªn cøu - Céng ®ång vµ c¸c bªn liªn quan trong qu¸ tr×nh sö dông tµi nguyªn rõng - ThÓ chÕ céng ®ång, c¸c chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn sö dông ®Êt ¸p dông t¹i ®Þa ph¬ng.  §Þa ®iÓm: 20
T¹i bu«n Chµm B, thuéc x· C Dr¨m, huyÖn Kr«ng B«ng, tØnh D¨k L¨k. Bu«n n»m c¸ch trung t©m x· kho¶ng 1.5 km vµ c¸ch trung t©m huyÖn kho¶ng 30km vÒ phÝa t©y. Ranh giíi hµnh chÝnh cña bu«n nh sau: PhÝa b¾c gi¸p ranh giíi x· Cpui; phÝa nam gi¸p ranh giíi x· Giang Mao; phÝa ®«ng gi¸p th«n Giang Hanh thuéc x· C D'r¨m; phÝa t©y gi¸p bu«n Chµm A, x· C D'r¨m. 2.3.2 §Æc ®iÓm cña ®Þa ®iÓm nghiªn cøu  §Þa h×nh, ®Êt ®ai: Bu«n Chµm B n»m trong mét thung lòng hÑp ®îc bao quanh bëi c¸c d·y nói cao vµ 2 con s«ng lín lµ Ea Kr«ng Tul vµ Ea Kr«ng Boung. Do nh÷ng biÕn ®éng lÞch sö còng nh do t¸c ®éng cña c¸c ch¬ng tr×nh ®Þnh canh ®Þnh c, kinh tÕ míi...nªn bu«n chµm B cã 2 khu vùc: khu vùc céng ®ång ®ang sinh sèng bao gåm ®Êt vên, ®Êt nµ (®Êt tròng ven s«ng suèi) vµ mét Ýt rÉy trªn dèc cao xung quanh bu«n vµ khu giao ®Êt giao rõng cña céng ®ång (Giang Gri), ë ®©y còng cã mét sè diÖn tÝch ®Êt n¬ng rÉy cña bµ con ®ang canh t¸c. Hai khu nµy kh«ng liÒn nhau mµ bÞ gi¸n ®o¹n bëi th«n 5 vµ th«n 6 (®îc h×nh thµnh theo ch¬ng tr×nh kinh tÕ míi) vµ c¸ch nhau kho¶ng 5km. §Þa h×nh c¬ b¶n ë ®©y cã hai d¹ng ®Æc trng ®ã lµ ®åi nói cao vµ ®Êt tròng ven s«ng suèi (®Êt nµ). §Êt ®ai gåm cã hai lo¹i ®Êt chÝnh: ®Êt vµng nh¹t b¹c mµu vµ ®Êt phï sa ven s«ng suèi. Thµnh phÇn c¬ giíi tõ thÞt nhÑ ®Õn trung b×nh, ®Êt sÐt pha thÞt.  KhÝ hËu thuû v¨n: KhÝ hËu trong n¨m ®îc chia lµm hai mïa ma n¾ng râ rÖt. Mïa ma b¾t ®Çu tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 11, mïa kh« tõ th¸ng 12 ®Õn th¸ng 3 n¨m sau. Lîng ma trung b×nh trong n¨m kho¶ng 1.700mm – 2.000mm. Lîng ma trong mïa ma chiÕm gÇn 90% tæng lîng ma cña c¶ n¨m. Hµng n¨m thêng x¶y ra lò lôt vµo th¸ng 9 vµ th¸ng 10. NhiÖt ®é trung b×nh trong n¨m lµ 23oC.  Th¶m thùc vËt: Rõng trong khu vùc thuéc lo¹i rõng l¸ réng thêng xanh víi c¸c loµi c©y chiÕm u thÕ lµ c¸c lo¹i DÎ (Lithcarpus sp.), Chß xãt (Schima crenata), c¸c lo¹i 21
Tr©m (Syzygium sp.), Lµnh ng¹nh (Cratoxylon polyanthum), Bêi lêi (Litsea glutinosa)... vµ rõng lå « tre nøa mäc xen víi rõng gç vµ trªn n¬ng rÉy bá ho¸.  Kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi: - D©n sè vµ thµnh phÇn d©n téc: Tæng sè hé trong bu«n lµ 44 hé, trong ®ã cã 42 hé lµ ®ång bµo d©n téc £ §ª, cßn l¹i lµ 2 hé ngêi kinh. Tæng nh©n khÈu trong bu«n lµ 289 khÈu; nam: 149, n÷:140 BiÓu 2.1 Thèng kª d©n sè vµ thµnh phÇn d©n téc bu«n Chµm B Thµnh phÇn Hé Nh©n khÈu d©n téc Sè hé % Tæng % Trong ®ã ph©n ra Nam % N÷ % £ §ª 42 95.5 277 95.8 143 51.6 134 48.4 Kinh 2 4.5 12 4.2 6 50 6 50 Tæng 44 100 289 100 149 51.6 140 48.4 HÇu hÕt trong bu«n lµ d©n téc £ §ª, ®iÒu nµy cho thÊy bu«n Chµm B kh¸ thuÇn nhÊt vÒ thµnh phÇn d©n téc. §©y còng lµ mét yÕu tè thuËn lîi trong viÖc ®Ò xuÊt ph¬ng híng qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång. - T×nh h×nh s¶n xuÊt, canh t¸c: Tæng diÖn tÝch tù nhiªn cña bu«n Chµm B: 812.0 ha (theo sè liÖu cña phßng NN&PTNT huyÖn, ph¬ng ¸n G§GR cña l©m trêng Kr«ng B«ng), ph©n thµnh 2 khu vùc nh sau: +Khu vùc céng ®ång ®ang sinh sèng: 242.5 ha. §Êt thæ c: 12.0 ha. §Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp: 65.5 ha. Lóa níc 1 vô: 2.2 ha. §Êt rÉy: 29.6 ha. Cµ phª: 20.0 ha. C©y kh¸c: 13.7 ha. §Êt rõng nghÌo kiÖt, c©y bôi xen le, lå «: 165.0 ha. +Khu vùc giao ®Êt l©m ngiÖp (Giang Gri) 569.5 ha. §Êt cã rõng tù nhiªn: 377.7 ha. 22