Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Nghiên cứu đặc điểm cấu trúc và tái sinh Vối thuốc (Schima wallichii Choisy) tự nhiên ở một số tỉnh miền núi phía Bắc

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:103

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là xác định được các đặc điểm cấu trúc và tái sinh Vối thuốc tự nhiên ở một số tỉnh miền núi phía Bắc; đề xuất được một số biện pháp kỹ thuật lâm sinh trong xúc tiến tái sinh rừng, nuôi dưỡng rừng Vối thuốc tự nhiên ở một số tỉnh miền núi phía Bắc.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Lâm nghiệp: Nghiên cứu đặc điểm cấu trúc và tái sinh Vối thuốc (Schima wallichii Choisy) tự nhiên ở một số tỉnh miền núi phía Bắc

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o bé n«ng nghiÖp vµ PTNT Trêng ®¹i häc l©m nghiÖp ============== NguyÔn thÞ h¬ng giang Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cÊu tróc vµ t¸i sinh Vèi thuèc (schima wallichii choisy) tù nhiªn ë mét sè tØnh miÒn nói phÝa b¾c LuËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp Hµ néi - 2009
1 §Æt vÊn ®Ò Cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi, vai trß vµ ý nghÜa to lín cña tµi nguyªn rõng ngµy cµng ®îc kh¼ng ®Þnh. §øng tríc nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña x· héi vÒ c¸c s¶n phÈm gç vµ l©m s¶n ngoµi gç thùc tiÔn s¶n xuÊt l©m nghiÖp kh«ng ngõng ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu vµ chän läc nh÷ng loµi c©y cã gi¸ trÞ ®Ó bæ sung vµo tËp ®oµn c¬ cÊu c©y trång. ViÖc nghiªn cøu ph¸t triÓn nh÷ng loµi c©y cã triÓn väng lµ mét híng ®i ®óng, cÇn thiÕt vµ phï hîp víi tiÕn tr×nh qu¶n lý rõng bÒn v÷ng ë níc ta hiÖn nay, trong ®ã viÖc nghiªn cøu ph¸t triÓn c¸c loµi c©y b¶n ®Þa ®a t¸c dông lµ rÊt quan träng. Nghiªn cøu vÒ cÊu tróc vµ t¸i sinh rõng lµ nh÷ng nghiªn cøu rÊt quan träng lµm c¬ së cho c¸c biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh x©y dùng vµ ph¸t triÓn rõng. Trªn quan ®iÓm sinh th¸i, ®Æc ®iÓm cÊu tróc thÓ hiÖn râ nÐt nh÷ng mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c thµnh phÇn cña hÖ sinh th¸i rõng vµ gi÷a chóng víi m«i trêng, viÖc nghiªn cøu cÊu tróc rõng nh»m duy tr× rõng nh mét hÖ sinh th¸i æn ®Þnh, cã sù hµi hoµ cña c¸c nh©n tè cÊu tróc, lîi dông tèi ®a mäi tiÒm n¨ng cña ®iÒu kiÖn lËp ®Þa vµ ph¸t huy bÒn v÷ng c¸c chøc n¨ng cã lîi cña rõng c¶ vÒ kinh tÕ, x· héi vµ sinh th¸i. T¸i sinh rõng lµ mét qu¸ tr×nh sinh häc mang tÝnh ®Æc thï cña hÖ sinh th¸i, nã ®¶m b¶o cho nguån tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng t¸i s¶n xuÊt më réng nÕu con ngêi n¾m b¾t ®îc quy luËt t¸i sinh vµ ®iÒu khiÓn nã phôc vô cho kinh doanh rõng. V× vËy, t¸i sinh rõng trë thµnh vÊn ®Ò then chèt trong viÖc x¸c ®Þnh c¸c ph¬ng thøc kinh doanh rõng. N¾m ®îc ®Æc ®iÓm cÊu tróc vµ t¸i sinh rõng, c¸c nhµ l©m nghiÖp cã thÓ chñ ®éng trong viÖc x¸c lËp c¸c kÕ ho¹ch vµ biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng chÝnh x¸c vµo rõng, gãp phÇn qu¶n lý vµ kinh doanh rõng bÒn v÷ng. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ cÊu tróc vµ t¸i sinh rõng cßn lµ c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh ®îc c¸c biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh trong kinh doanh rõng. ë ViÖt Nam, trong c¸c loµi c©y b¶n ®Þa ®îc quan t©m th× Vèi thuèc lµ mét trong nh÷ng loµi c©y rÊt cã triÓn väng. Vèi thuèc (Schima wallichii
2 Choisy) ®îc biÕt ®Õn lµ mét loµi c©y gç lín, cã ph©n bè réng vµ ®a t¸c dông. Gç Vèi thuèc thuéc nhãm V, nÆng vµ bÒn ch¾c, kh«ng cong vªnh, mèi mät, lâi vµ gi¸c ®Òu cã mµu n©u rÊt ®Ñp, gç ®îc dïng lµm cét nhµ, ®å gia dông, th©n c©y th¼ng, trßn ®Òu, ®¬n trôc, kh«ng cã b¹nh vÌ. Vá, l¸ vµ rÔ c©y ®îc dïng lµm thuèc ch÷a bÖnh vµ s¶n xuÊt c¸c chÕ phÈm c«ng nghiÖp. Víi kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt tèt, Vèi thuèc cßn ®îc trång lµm ®êng b¨ng c¶n löa rÊt cã hiÖu qu¶ (Ph¹m Ngäc Hng - 2001). Ngoµi ra, Vèi thuèc cßn ®îc ®Ò xuÊt lµ mét trong sè Ýt loµi c©y u tiªn cho trång rõng phßng hé ®Çu nguån (CÈm nang ngµnh L©m nghiÖp, Ch¬ng X, 2004). Víi nh÷ng ®Æc tÝnh u viÖt lµ a s¸ng, kh¶ n¨ng chèng chÞu cao, sinh trëng t¬ng ®èi nhanh, t¸i sinh tù nhiªn tèt,… Vèi thuèc ®· ®îc u tiªn lùa chän trång ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn lËp ®Þa ®· bÞ suy tho¸i nghiªm träng do mÊt rõng l©u ngµy, ë n¬i ®Êt trèng, ®åi nói träc hoÆc ë n¬i cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¾c nghiÖt. HiÖn nay, nhu cÇu sö dông gç Vèi thuèc trong x©y dùng nhµ cöa lµ rÊt lín, ®Æc biÖt lµ víi ®ång bµo c¸c d©n téc miÒn nói, gç Vèi thuèc chñ yÕu ®îc lÊy tõ rõng tù nhiªn nhng do khai th¸c qu¸ møc nªn hÇu hÕt chØ cßn l¹i nh÷ng c©y cã ®êng kÝnh nhá, gi¸ trÞ sö dông cha cao. Nghiªn cøu vÒ c©y Vèi thuèc ë níc ta tiÕn hµnh cha nhiÒu, cha cã hÖ thèng, ®Æc biÖt lµ vÒ cÊu tróc vµ t¸i sinh nªn mÆc dï lµ c©y cã nhiÒu tiÒm n¨ng nhng cha ®îc ph¸t triÓn do thiÕu nh÷ng hiÓu biÕt vÒ loµi c©y nµy. XuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn ®ã, ®Ò tµi: "Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cÊu tróc vµ t¸i sinh Vèi thuèc (Schima wallichii Choisy) tù nhiªn ë mét sè tØnh miÒn nói phÝa B¾c" ®îc thùc hiÖn lµ rÊt cÇn thiÕt vµ cã ý nghÜa khoa häc, thùc tiÔn lín.
3 ch¬ng 1 Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 1.1. Trªn thÕ giíi 1.1.1. Nghiªn cøu vÒ cÊu tróc rõng - VÒ c¬ së sinh th¸i cña cÊu tróc rõng: CÊu tróc rõng lµ h×nh thøc biÓu hiÖn bªn ngoµi cña nh÷ng mèi quan hÖ qua l¹i bªn trong gi÷a thùc vËt rõng víi nhau vµ gi÷a chóng víi m«i trêng sèng. Nghiªn cøu cÊu tróc rõng ®Ó biÕt ®îc nh÷ng mèi quan hÖ sinh th¸i bªn trong cña quÇn x·, tõ ®ã cã c¬ së ®Ó ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng phï hîp. C¸c nghiªn cøu vÒ cÊu tróc sinh th¸i cña rõng ma nhiÖt ®íi ®· ®îc Richard P.W (1933 - 1934), Baur G.N (1962), Odum E.P (1971),... tiÕn hµnh. C¸c nghiªn cøu nµy thêng nªu lªn quan ®iÓm, kh¸i niÖm vµ m« t¶ ®Þnh tÝnh vÒ tæ thµnh, d¹ng sèng vµ tÇng phiÕn cña rõng. Baur G.N [1] ®· nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò vÒ c¬ së sinh th¸i häc nãi chung vµ vÒ c¬ së sinh th¸i häc trong kinh doanh rõng ma nãi riªng, trong ®ã ®· ®i s©u nghiªn cøu c¸c nh©n tè cÊu tróc rõng, c¸c kiÓu xö lý vÒ mÆt l©m sinh ¸p dông cho rõng ma tù nhiªn. Catinot (1965) [4], Plaudy J. [33] nghiªn cøu cÊu tróc h×nh th¸i rõng th«ng qua viÖc biÓu diÔn c¸c phÉu ®å rõng, nghiªn cøu c¸c nh©n tè cÊu tróc sinh th¸i th«ng qua viÖc m« t¶ ph©n lo¹i theo c¸c kh¸i niÖm d¹ng sèng, tÇng phiÕn,... Odum E.P (1971) [45] ®· hoµn chØnh häc thuyÕt vÒ hÖ sinh th¸i trªn c¬ së thuËt ng÷ hÖ sinh th¸i (ecosystem) cña Tansley A.P, n¨m 1935. Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i ®îc lµm s¸ng tá lµ c¬ së ®Ó nghiªn cøu c¸c nh©n tè cÊu tróc trªn quan ®iÓm sinh th¸i häc. - VÒ m« t¶ h×nh th¸i cÊu tróc rõng: HiÖn tîng thµnh tÇng lµ mét trong nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n vÒ cÊu tróc h×nh th¸i cña quÇn thÓ thùc vËt vµ lµ c¬ së ®Ó t¹o nªn cÊu tróc tÇng thø.
4 Ph¬ng ph¸p vÏ biÓu ®å mÆt c¾t ®øng cña rõng do David vµ P.W Risa (1933 - 1934) ®Ò xíng vµ sö dông lÇn ®Çu tiªn ë Guyan ®Õn nay vÉn lµ ph¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ ®Ó nghiªn cøu cÊu tróc tÇng cña rõng. Tuy nhiªn, ph¬ng ph¸p nµy cã nhîc ®iÓm lµ chØ minh ho¹ ®îc c¸ch s¾p xÕp the híng th¼ng ®øng cña c¸c loµi c©y gç trong mét diÖn tÝch cã h¹n. Cusen (1951) ®· kh¾c phôc b»ng c¸ch vÏ mét sè gi¶i kÒ bªn nhau vµ ®a l¹i mét h×nh tîng vÒ kh«ng gian ba chiÒu. Ph¬ng ph¸p biÓu ®å tr¾c diÖn do David vµ Richards (1933 - 1934) ®Ò xuÊt trong khi ph©n lo¹i vµ m« t¶ rõng nhiÖt ®íi phøc t¹p vÒ thµnh phÇn loµi vµ cÊu tróc th¶m thùc vËt theo chiÒu n»m ngang vµ chiÒu th¼ng ®øng. Richards P.W (1968) [34] ®· ®i s©u nghiªn cøu cÊu tróc rõng ma nhiÖt ®íi vÒ mÆt h×nh th¸i. Theo t¸c gi¶ nµy, mét ®Æc ®iÓm næi bËt cña rõng ma nhiÖt ®íi lµ tuyÖt ®¹i bé phËn thùc vËt ®Òu thuéc th©n gç. Rõng ma thêng cã nhiÒu tÇng (th«ng thêng nhÊt lµ cã ba tÇng, ngo¹i trõ tÇng c©y bôi vµ tÇng c©y th©n cá). Trong rõng ma nhiÖt ®íi ngoµi c©y gç lín, c©y bôi vµ c¸c loµi c©y th©n cá cßn cã nhiÒu loµi c©y leo ®ñ h×nh d¸ng vµ kÝch thíc, cïng nhiÒu thùc vËt phô sinh b¸m trªn th©n c©y, cµnh c©y,... "Rõng ma thùc sù lµ mét quÇn l¹c hoµn chØnh vµ cÇu kú nhÊt vÒ mÆt cÊu t¹o vµ còng phong phó nhÊt vÒ mÆt loµi c©y". Kraft (1884) [12] ®· tiÕn hµnh ph©n chia nh÷ng c©y rõng trong mét l©m phÇn thµnh 5 cÊp dùa vµo kh¶ n¨ng sinh trëng, kÝch thíc vµ chÊt lîng cña c©y rõng. Ph©n cÊp cña Kraft ph¶n ¸nh ®îc t×nh h×nh ph©n ho¸ c©y rõng, tiªu chuÈn ph©n cÊp râ rµng, ®¬n gi¶n vµ dÔ ¸p dông nhng chØ phï hîp víi rõng thuÇn loµi ®Òu tuæi (®Æc biÖt lµ rõng tr«ng thuÇn loµi). ViÖc ph©n cÊp c©y rõng cho rõng hçn loµi nhiÖt ®íi tù nhiªn lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p, cho ®Õn nay vÉn cha cã t¸c gi¶ nµo ®a ra ®îc ph¬ng ¸n ph©n cÊp c©y rõng cho rõng nhiÖt ®íi tù nhiªn mµ ®îc chÊp nhËn réng r·i. Sampion Gripfit (1948) [12], khi nghiªn cøu rõng tù nhiªn Ên §é vµ rõng Èm nhiÖt ®íi T©y Phi cã kiÕn nghÞ ph©n cÊp c©y rõng thµnh 5 cÊp dùa vµo kÝch thíc vµ chÊt lîng c©y rõng. Khi nghiªn cøu vÒ cÊu tróc rõng tù nhiªn nhiÖt
5 ®íi, nhiÒu t¸c gi¶ cã ý kiÕn kh¸c nhau trong viÖc x¸c ®Þnh tÇng thø, trong ®ã cã ý kiÕn cho r»ng, kiÓu rõng nµy chØ cã mét tÇng c©y gç mµ th«i. Richards (1952) [46] ph©n rõng ë Nigeria thµnh 6 tÇng víi c¸c giíi h¹n chiÒu cao lµ 6 - 12m, 12 - 18m, 18 - 24m, 24 - 30m, 30 - 36m vµ 36 - 42m, nhng thùc chÊt ®©y chØ lµ c¸c líp chiÒu cao. Odum E. P (1971) [45] nghi ngê sù ph©n tÇng rõng rËm n¬i cã ®é cao díi 600m ë Puecto Rico vµ cho r»ng kh«ng cã sù tËp trung khèi t¸n ë mét tÇng riªng biÖt nµo c¶. Nh vËy, hÇu hÕt c¸c t¸c gi¶ khi nghiªn cøu vÒ tÇng thø theo chiÒu cao mang tÝnh c¬ giíi nªn cha ph¶n ¸nh ®îc sù ph©n tÇng phøc t¹p cña rõng tù nhiªn nhiÖt ®íi. - Nghiªn cøu ®Þnh lîng cÊu tróc rõng: ViÖc nghiªn cøu cÊu tróc rõng ®· cã tõ l©u vµ ®îc chuyÓn dÇn tõ m« t¶ ®Þnh tÝnh sang ®Þnh lîng víi sù hç trî cña thèng kª to¸n häc vµ tin häc, trong ®ã viÖc m« h×nh ho¸ cÊu tróc rõng, x¸c lËp mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè cÊu tróc rõng ®· ®îc nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu cã kÕt qu¶. C¸c nghiªn cøu ®Þnh lîng cÊu tróc rõng cßn ph¸t triÓn m¹nh mÏ khi c¸c hµm to¸n häc ®îc ®a vµo sö dông ®Ó m« pháng c¸c quy luËt kÕt cÊu l©m phÇn. Rollet B. L. (1971) ®· biÓu diÔn mèi quan hÖ gi÷a chiÒu cao vµ ®êng kÝnh b»ng c¸c hµm håi quy, ph©n bè ®êng kÝnh ngang ngùc, ®êng kÝnh t¸n b»ng c¸c d¹ng ph©n bè x¸c xuÊt, Balley (1973) sö dông hµm Weibull ®Ó m« h×nh ho¸ cÊu tróc ®êng kÝnh th©n c©y loµi Th«ng,... Tuy nhiªn, viÖc sö dông c¸c hµm to¸n häc kh«ng thÓ ph¶n ¸nh hÕt nh÷ng mèi quan hÖ sinh th¸i gi÷a c¸c c©y rõng víi nhau vµ gi÷a chóng víi hoµn c¶nh xung quanh, nªn c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cÊu tróc rõng theo híng nµy kh«ng ®îc vËn dông trong ®Ò tµi. Mét vÊn ®Ò n÷a cã liªn quan ®Õn nghiªn cøu cÊu tróc rõng ®ã lµ viÖc ph©n lo¹i rõng theo cÊu tróc ngo¹i m¹o [12]. C¬ së ph©n lo¹i rõng theo xu híng nµy lµ ®Æc ®iÓm ph©n bè, d¹ng sèng u thÕ, cÊu tróc tÇng thø vµ mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i kh¸c cña quÇn x· thùc vËt rõng. §¹i diÖn cho hÖ thèng
6 ph©n lo¹i rõng theo híng nµy cã Humbold (1809), Schimper (1903), Aubreville (1949), UNESCO (1973)... NhiÒu hÖ thèng ph©n lo¹i rõng theo xu híng nµy, khi nghiªn cøu ngo¹i m¹o cña quÇn x· thùc vËt ®· kh«ng t¸ch khái hoµn c¶nh sinh th¸i cña nã, tõ ®ã h×nh thµnh xu híng ph©n lo¹i rõng theo ngo¹i m¹o sinh th¸i. 1.1.2. Nghiªn cøu vÒ t¸i sinh rõng T¸i sinh rõng lµ mét qu¸ tr×nh sinh häc mang tÝnh ®Æc thï cña hÖ sinh th¸i rõng, biÓu hiÖn cña nã lµ sù xuÊt hiÖn cña mét thÕ hÖ c©u con cña nh÷ng loµi c©y gç ë nh÷ng n¬i cßn hoµn c¶nh rõng: díi t¸n rõng, chç trèng, ®Êt rõng sau khai th¸c, ®Êt rõng sau n¬ng rÉy. Vai trß lÞch sö cña líp c©y con nµy lµ thay thÕ thÕ hÖ c©y giµ cçi. V× vËy, t¸i sinh rõng hiÓu theo nghÜa hÑp lµ qu¸ tr×nh phôc håi thµnh phÇn c¬ b¶n cña rõng chñ yÕu lµ tÇng c©y gç. Theo quan ®iÓm cña c¸c nhµ nghiªn cøu th× hiÖu qu¶ t¸i sinh rõng ®îc x¸c ®Þnh bëi mËt ®é, tæ thµnh loµi c©y, cÊu tróc tuæi, chÊt lîng c©y con, ®Æc ®iÓm ph©n bè. Sù t¬ng ®ång hay kh¸c biÖt gi÷a tæ thµnh líp c©y t¸i sinh tÇng c©y gç lín ®· ®îc nhiÒu nhµ khoa häc quan t©m. Khi ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò ®iÒu tra t¸i sinh tù nhiªn, nhiÒu t¸c gi¶ ®· sö dông c¸ch lÊy mÉu « vu«ng theo hÖ thèng do Lowdermilk (1927) ®Ò nghÞ, víi diÖn tÝch « ®o ®Õm ®iÒu tra t¸i sinh tõ 1 ®Õn 4 m2. Víi diÖn tÝch « nhá nªn viÖc ®o ®Õm gÆp nhiÒu thuËn lîi nhng sè lîng « ph¶i ®ñ lín vµ tr¶i ®Òu trªn diÖn tÝch khu rõng míi ph¶n ¸nh trung thùc t×nh h×nh t¸i sinh rõng. Richards P. W (1952) [46] ®· tæng kÕt viÖc nghiªn cøu t¸i sinh trªn c¸c « d¹ng b¶n vµ ph©n bè t¸i sinh tù nhiªn ë rõng nhiÖt ®íi. §Ó gi¶m sai sè trong khi thèng kª t¸i sinh tù nhiªn, Barnard (1955) ®· ®Ò nghÞ mét ph¬ng ph¸p "®iÒu tra chÈn ®o¸n" mµ theo ®ã kÝch thíc « ®o ®Õm cã thÓ thay ®æi tuú theo giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c©y t¸i sinh. Mét sè t¸c gi¶ nghiªn cøu t¸i sinh tù nhiªn rõng nhiÖt ®íi ch©u ¸ nh Bara (1954), Budowski (1956), cã nhËn ®Þnh, díi t¸n rõng nhiÖt ®íi nh×n chung cã ®ñ lîng c©y t¸i sinh cã gi¸ trÞ kinh tÕ, nªn viÖc ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p l©m sinh ®Ó b¶o vÖ líp c©y t¸i sinh díi t¸n
7 rõng lµ rÊt cÇn thiÕt. Nhê nh÷ng nghiªn cøu nµy nhiÒu biÖn ph¸p t¸c ®éng vµo líp c©y t¸i sinh ®· ®îc x©y dùng vµ ®em l¹i hiÖu qu¶ ®¸ng kÓ. Van Steenis (1956) [48] ®· nghiªn cøu hai ®Æc ®iÓm t¸i sinh phæ biÕn cña rõng nhiÖt ®íi ®ã lµ t¸i sinh ph©n t¸n liªn tôc vµ t¸i sinh vÖt (t¸i sinh lç trèng). Hai ®Æc ®iÓm nµy kh«ng chØ thÊy ë rõng nguyªn sinh mµ cßn thÊy ë c¶ rõng thø sinh - mét ®èi tîng rõng kh¸ phæ biÕn ë nhiÒu níc nhiÖt ®íi. Khi nghiªn cøu ph©n tÝch ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i ®Õn t¸i sinh tù nhiªn. Trong ®ã nh©n tè ¸nh s¸ng (th«ng qua ®é tµn che cña rõng), ®é Èm cña ®Êt, kÕt cÊu quÇn thô, c©y bôi, th¶m t¬i ®îc ®Ò cËp thêng xuyªn. Baur G.N. (1962) [1] cho r»ng, trong rõng nhiÖt ®íi sù thiÕu hôt ¸nh s¸ng ¶nh hëng ®Õn ph¸t triÓn cña c©y con cßn ®èi víi sù n¶y mÇm, ¶nh hëng nµy thêng kh«ng râ rµng. Ngoµi ra, c¸c t¸c gi¶ nhËn ®Þnh, th¶m cá vµ c©y bôi cã ¶nh hëng ®Õn sinh trëng vµ ph¸t triÓn cña c©y t¸i sinh. MÆc dï ë nh÷ng quÇn thô kÝn t¸n, th¶m cá vµ c©y bôi kÐm ph¸t triÓn nhng chóng vÉn cã ¶nh hëng ®Õn c©y t¸i sinh. §èi víi rõng nhiÖt ®íi, sè lîng loµi c©y trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch vµ mËt ®é t¸i sinh thêng kh¸ lín. Sè lîng loµi c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ thêng kh«ng nhiÒu vµ ®îc chó ý h¬n, cßn c¸c loµi c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ thÊp l¹i Ýt ®îc quan t©m mÆc dï chóng cã vai trß sinh th¸i quan träng. V× vËy, khi nghiªn cøu t¸i sinh tù nhiªn cÇn ph¶i ®Ò cËp mét c¸ch ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c t×nh h×nh t¸i sinh rõng vµ cã nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng phï hîp. Tãm l¹i, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®îc ®Ò cËp trªn ®©y phÇn nµo lµm s¸ng tá viÖc nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cÊu tróc vµ t¸i sinh tù nhiªn nãi chung vµ rõng nhiÖt ®íi nãi riªng. §ã lµ nh÷ng c¬ së ®Ó lùa chän cho viÖc nghiªn cøu cÊu tróc vµ t¸i sinh rõng trong ®Ò tµi nµy. 1.1.3. Nghiªn cøu vÒ loµi Vèi thuèc Nh÷ng th«ng tin nghiªn cøu trªn thÕ giíi vÒ loµi c©y Vèi thuèc (Schima wallichii Choisy) tuy cßn Ýt so víi nh÷ng nghiªn cøu vÒ c¸c loµi c©y phæ biÕn kh¸c song c¸c nghiªn cøu nµy còng t¬ng ®èi ®a d¹ng, phong phó vµ toµn diÖn.
8 - C¸c nghiªn cøu vÒ h×nh th¸i, gi¶i phÉu vµ ph©n bè: ViÖc m« t¶ h×nh th¸i loµi nh×n chung cã sù thèng nhÊt cao gi÷a c¸c t¸c gi¶ ë nhiÒu quèc gia vµ tæ chøc nghiªn cøu khoa häc kh¸c nhau. Theo Trung t©m N«ng l©m kÕt hîp thÕ giíi (World Agroforestry Centre, 2006), Anon (1996), Keble vµ Sidiyasa (1994) th× Vèi thuèc lµ c©y thêng xanh, kÝch thíc tõ trung b×nh ®Õn lín, cã thÓ ®¹t tíi chiÒu cao 40 - 70 m, chiÒu cao díi cµnh cã thÓ ®¹t 25 m, ®êng kÝnh D1,3 ®¹t tíi 125 cm. Vá dµy, bÒ mÆt xï x×, mµu n©u ®Õn x¸m ®en, mÆt trong cña vá cã mµu ®á nh¹t, trong vá cã sîi g©y ngøa. L¸ h×nh thu«n ®Õn elip réng, kÝch thíc l¸ tõ 6 - 12 cm x 3 - 8cm, ®¸y l¸ h×nh nªm, ®Ønh l¸ nhän, cã tõ 6 - 8 ®«i g©n, cuèng l¸ dµi kho¶ng 1,5 - 3 cm. Hoa mäc t¹i n¸ch l¸ n¬i ®Çu cµnh víi 2 l¸ b¾c, ®µi hoa ®Òu nhau, c¸nh hoa cã mµu tr¾ng hång, cã nhiÒu nhÞ. Nhuþ hoa lín, cã 5 ng¨n víi tõ 2 - 6 no·n mçi ng¨n. Qu¶ nang h×nh b¸n cÇu, ®êng kÝnh tõ 2 - 3 cm, vá qu¶ nh½n. Qu¶ Vèi thuèc cã c¸nh vµ ph¸t t¸n nhê giã. VÒ cÊu t¹o gi¶i phÉu, H. G. Richter vµ M. J. Dallwitz (1996) ®· m« t¶ nh sau: ThÞt vá Vèi thuèc mµu hång, kh«ng cã nhùa mñ nhng chøa nhiÒu níc, trong thÞt vá chøa nhiÒu sîi ãng ¸nh, mµu tr¾ng vµ rÊt ngøa. Do trong tÕ bµo thÞt vá cã chøa nhiÒu níc nªn kh¶ n¨ng chÞu löa, chÞu nhiÖt cña Vèi thuèc rÊt cao. Vßng sinh trëng kh«ng râ rµng hoÆc kh«ng cã, mµu s¾c cña gi¸c vµ lâi gç kh«ng ph©n biÖt, thêng lµ mµu n©u. Gç cã nhiÒu m¹ch nhá, dµi, èng m¹ch ®¬n chia lµm 2 lo¹i, mét lo¹i ®êng kÝnh rÊt nhá, lo¹i kia ®êng kÝnh nhá. Qu¶n bµo kh«ng liªn tôc hoÆc kh«ng cã. Sîi gç kh«ng cã v¸ch ng¨n, nhng rÊt dµy vµ cã ranh giíi râ rµng. Trôc nhu m« râ rµng, ®Çu th¾t l¹i, h×nh d¹ng gièng nh c¸c d©y t¬. Trong tÕ bµo cã chÊt nhÇy vµ dÇu nhng kh«ng ph©n biÖt râ. TÕ bµo cã nhùa hay c¸c èng chøa tanin nhng còng kh«ng ph©n biÖt râ. Tian - XiaoRui (2000) còng ®· nghiªn cøu cÊu t¹o gi¶i phÉu l¸, cµnh non vµ vá cña 12 loµi c©y kh¸c nhau [47] ë vïng nói T©y Nam Trung Quèc,
9 trong ®ã cã loµi Vèi thuèc vµ ®a ra kÕt luËn: Trong tÊt c¶ c¸c loµi c©y, kh¶ n¨ng chÞu löa cña l¸ kÐm h¬n kh¶ n¨ng chÞu löa cña cµnh non vµ vá. TrÞ sè nhiÖt, ®é Èm, ®iÓm bèc ch¸y vµ lîng tro lµ chØ tiªu chÝnh ¶nh hëng ®Õn sù c¶n löa cña c¸c loµi c©y. Trong sè 12 loµi nghiªn cøu th× Vèi thuèc (S. wallichii), Castanopsis hystrix vµ Myrica rubra cã søc chèng löa tèt nhÊt. Nh vËy, viÖc ®Þnh lo¹i, tªn gäi vµ m« t¶ h×nh th¸i còng nh cÊu t¹o gi¶i phÉu loµi Vèi thuèc lµ t¬ng ®èi râ rµng, kh«ng chØ cã t¸c dông nhËn biÕt vµ ph©n biÖt loµi mµ cßn cã ý nghÜa gîi suy cho viÖc sö dông mét sè s¶n phÈm cña nã th«ng qua nh÷ng m« t¶ vÒ h×nh th¸i cÊu t¹o gi¶i phÉu c¸c bé phËn cña c©y. Vèi thuèc lµ loµi c©y tiªn phong a s¸ng, biªn ®é sinh th¸i réng, ph©n bè r¶i r¸c ë c¸c khu vùc phÝa §«ng Nam Ch©u ¸. Vèi thuèc xuÊt hiÖn ë nhiÒu vïng rõng thÊp (phÝa Nam Th¸i Lan) vµ c¶ ë c¸c vïng cao h¬n (Nepal) còng nh t¹i c¸c vïng cã khÝ hËu l¹nh. Lµ c©y b¶n ®Þa cña Brunei, Trung Quèc, Ên §é, Lµo, Myanmar, Nepal, Papua New Guinea, Phillipines, Thailand vµ ViÖt Nam (World Agroforestry Centre, 2006). Vèi thuèc thêng mäc thµnh quÇn thô tõ n¬i ®Êt thÊp ®Õn nói cao, ph©n bè ë rõng thø sinh, n¬i ®ång cá, c©y bôi vµ ngay c¶ n¬i ngËp níc cã ®é mÆn nhÑ. Vèi thuèc cã thÓ mäc trªn nhiÒu lo¹i ®Êt víi thµnh phÇn c¬ giíi vµ ®é ph× kh¸c nhau, tõ ®Êt c»n cçi x¬ng xÈu kh« c»n ®Õn ®Êt ph× nhiªu, t¬i tèt, cã thÓ thÊy Vèi thuèc xuÊt hiÖn n¬i ®Çm lÇy. Vèi thuèc lµ loµi c©y tiªn phong sau n¬ng rÉy (Laos tree seed project, 2006). - C¸c nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ sö dông: Gç Vèi thuèc mÇu n©u ®á, cã v©n ®Ñp, gç bÒn vµ cøng, dÔ gia c«ng b»ng tay hoÆc b»ng m¸y mãc, gç chèng ®îc mèi mät. Vèi thuèc thêng ®îc sö dông lµm cét, xµ, cöa, ®å gia dông, ®ãng tµu thuyÒn, dông cô trong n«ng nghiÖp, ®å ch¬i, ®å tiÖn, thanh ®êng ray, lµm cÇu n¬i nói cao. Gç cßn ®îc dïng ®Ó s¶n xuÊt v¸n l¹ng [13]. L¸ Vèi thuèc cã thÓ dïng lµm thøc ¨n cho gia sóc (Kayastha, 1985). Bhatt vµ Tomar (2002) nghiªn cøu lîng nhiÖt táa ra (calo) vµ kÕt luËn r»ng Vèi thuèc cã thÓ ®îc sö dông lµm gç cñi rÊt tèt. NhiÖt lîng cñi Vèi thuèc ®¹t 19.800
10 KJ/kg (World Agroforestry Centre, 2006). L¸ vµ rÔ ®îc dïng ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh sèt. Vá dïng ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh ®êng ruét, lµm thuèc nhuém vµ trong c«ng nghÖ thuéc da. Trµng hoa ®îc dïng ®Ó trÞ chøng rèi lo¹n tö cung vµ chøng ictªri. C¸c nghiªn cøu còng cho thÊy, Vèi thuèc lµ loµi ®a t¸c dông nªn cã thÓ xem nã lµ loµi thùc vËt th©n gç cung cÊp l©m s¶n ngoµi gç (Anonymous, 1991; Eberhard F. Bruenig, 1998). T¹i Ên ®é Vèi thuèc ®îc trång nh mét loµi c©y ®Ó h¹n chÕ xãi mßn vµ gi÷ níc. Ngoµi ra, Vèi thuèc còng ®îc trång che bãng cho chÌ (Anon, 1986). L¸ cña Vèi thuèc sau khi rông chËm ph©n huû, tèc ®é ph©n gi¶i lµ 0,55-0,61, ph¶i trong thêi gian 15 th¸ng l¸ míi ph©n huû hÕt, v× vËy cã vai trß trong viÖc gi÷ Ni-t¬ díi th¶m rõng (Nimpha vµ Takeda, 1999), ®iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi rõng nhiÖt ®íi khi tèc ®é ph©n huû cña th¶m môc nhanh dÉn tíi viÖc c¸c chÊt dinh dìng dÔ bÞ mÊt theo níc ma khi c©y cha kÞp sö dông. Do cã kh¶ n¨ng chÞu ®îc löa, nªn t¹i Trung Quèc, Vèi thuèc thêng ®îc dïng ®Ó trång lµm b¨ng c¶n löa (Ulrich Apel, 2001). - VÒ ®Æc tÝnh sinh vËt häc Nh÷ng thµnh tùu nghiªn cøu ban ®Çu vÒ ®Æc tÝnh sinh vËt häc loµi Vèi thuèc lµ nh÷ng nghiªn cøu t¬ng ®èi næi bËt trong sè nh÷ng nghiªn cøu vÒ ph¸t triÓn loµi c©y nµy, cô thÓ nh sau: + Vèi thuèc lµ c©y a s¸ng mäc nhanh, kh¶ n¨ng ®©m chåi m¹nh, lóc nhá cã kh¶ n¨ng chÞu bãng. BiÓu hiÖn râ rÖt nhÊt cña ®Æc tÝnh nµy lµ Vèi thuèc t¸i sinh yÕu díi t¸n rõng rËm, nhng t¸i sinh h¹t dµy ®Æc t¹i c¸c lç trèng trong rõng [13] + Vèi thuèc chÞu rÐt tèt. C©y cã thÓ sèng ®îc ë nhiÖt ®é kh«ng khÝ - 30C, nÕu nhiÖt ®é thÊp duy tr× trong thêi gian dµi th× ngìng sinh th¸i nhiÖt lµ 0 - 50C. NÕu ngÉu nhiªn cã s¬ng gi¸ 3 ngµy liªn tôc th× chØ nh÷ng c©y non míi bÞ h¹i ë ®Ønh ngän (Biswas vµ céng sù, 2004). + Vèi thuèc chÞu ®îc nhiÖt ®é cao. Giíi h¹n sinh th¸i nhiÖt cña c©y lªn tíi 37 - 450C. Do trong tÕ bµo thÞt vá cña Vèi thuèc chøa nhiÒu níc, nªn ®é
11 Èm vµ ®iÓm bèc ch¸y cña c©y cao, kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt vµ chÞu löa ch¸y cña loµi c©y nµy rÊt tèt (Biswas vµ céng sù, 2004). + Vèi thuèc cã kh¶ n¨ng ®©m chåi m¹nh sau ch¸y rõng hoÆc sau khi rõng bÞ s¬ng gi¸ huû ho¹i. Sè chåi b×nh qu©n rÊt lín, lªn tíi 8 - 9 chåi/gèc, cã khi tíi 15 - 20 chåi/gèc. + Vèi thuèc cã thÓ bÞ bÖnh lë cæ rÔ ë giai ®o¹n tuæi nhá do nÊm Armillaria mellea g©y ra. C©y cßn cã thÓ bÞ s©u ®ôc th©n (Trachylophus approximator) ph¸ ho¹i, còng do loµi s©u ®ôc th©n nµy mµ mét sè loµi bÖnh kh¸c dÔ th©m nhËp. Gç c©y thêng bÞ ph¸ ho¹i bëi c¸c loµi Rhadinomerus malsea, Platypus indicus vµ kiÕn tr¾ng. Ngoµi ra, mét sè loµi nÊm thêng lµm gç Vèi thuèc bÞ rç hoÆc cã c¸c ®èm tr¾ng (KeBler vµ Sidiyasa. 1994). - VÒ sinh trëng vµ ph¸t triÓn Nh÷ng nghiªn cøu vÒ tèc ®é sinh trëng cña loµi Vèi thuèc cßn rÊt h¹n chÕ, mét sè nghiªn cøu vÒ lÜnh vùc nµy ®· ®îc thùc hiÖn t¹i Qu¶ng T©y - Trung Quèc (Ng« Quang §ª, 2004) vµ t¹i Bengal - Ên §é n¨m 1982 (Vò V¨n Hng, 2004), nh÷ng nghiªn cøu nµy chñ yÕu ®¸nh gi¸ t×nh h×nh sinh trëng vµ so s¸nh sinh trëng cña Vèi thuèc víi mét sè loµi c©y kh¸c nh L¸t hoa, Giæi, TÕch,... - C¸c nghiªn cøu vÒ t¹o gièng Trong kho¶ng mét thËp kû trë l¹i ®©y, viÖc nghiªn cøu chän vµ nh©n gièng Vèi thuèc míi ®îc chó träng vµ tiÕn hµnh, do vËy kÕt qu¶ nghiªn cøu cßn Ýt vµ mang tÝnh kinh nghiÖm. HiÖn nay, cha cã tµi liÖu nµo ®Ò cËp ®Õn kü thuËt chän gièng Vèi thuèc. §èi víi kü thuËt nh©n gièng míi chØ rót ra ®îc mét sè nhËn xÐt ban ®Çu nh sau: + Vèi thuèc ®îc nh©n gièng chñ yÕu b»ng ph¬ng ph¸p h÷u tÝnh (tõ h¹t), viÖc nh©n gièng v« tÝnh lµ cã triÓn väng nhng tríc m¾t cha thùc hiÖn thµnh c«ng. + ë c¸c vïng ®Þa lý kh¸c nhau, mïa ra hoa vµ qu¶ chÝn cña loµi Vèi thuèc còng kh¸c nhau. ë Ên §é, Vèi thuèc ra hoa th¸ng 4 - 6, qu¶ rông vµo
12 th¸ng Giªng ®Õn th¸ng Ba n¨m sau (Anon, 1996). ë Indonesia, Vèi thuèc ra hoa th¸ng 8-11, qu¶ chÝn 3 - 5 n¨m sau (KeBle vµ Sidiyasa, 1994). T¹i Lµo, h¹t Vèi thuèc ®îc thu vµo th¸ng 2 - 3, khi qu¶ chuyÓn tõ mµu xanh sang mµu n©u (Laos tree seed project, 2006). + Tû lÖ n¶y mÇm cña h¹t Vèi thuèc cã thÓ ®¹t 90% sau khi thu h¸i 10- 12 ngµy. Tuy nhiªn, ®«i khi gÆp trêng hîp tû lÖ chØ ®¹t 15% sau khi gieo 23 - 85 ngµy. H¹t Vèi thuèc ®îc gieo trong bãng r©m vµ phñ mét líp ®Êt máng. Tû lÖ c©y sèng sau khi gieo ®¹t kho¶ng 50%. Sau 2 - 3 th¸ng c©y con ®¹t chiÒu cao tõ 5 - 8 cm th× chuyÓn vµo bÇu. Trong thêi kú vên ¬m cÇn ph¶i cã dµn che. C©y trong vên ¬m 6 - 8 th¸ng ®¹t chiÒu cao 20cm th× cã thÓ ®em trång. Nh÷ng th«ng tin ban ®Çu vÒ kü thuËt nh©n gièng Vèi thuèc b»ng h¹t tuy cßn s¬ sµi, nhng rÊt h÷u Ých vµ lµ tµi liÖu tham kh¶o tèt cho nh÷ng nghiªn cøu ph¸t triÓn loµi c©y nµy ë ViÖt Nam. - C¸c nghiªn cøu vÒ trång vµ ch¨m sãc rõng Nh÷ng thµnh tùu nghiªn cøu vÒ kü thuËt trång vµ ch¨m sãc rõng Vèi thuèc cßn hÕt søc khiªm tèn, chñ yÕu ®îc rót ra tõ ho¹t ®éng nghiªn cøu thùc nghiÖm m« h×nh. Theo Phillips (1980), tû lÖ sèng cña Vèi thuèc trong trång rõng cã thÓ ®¹t 100%. T¹i Malaysia, Vèi thuèc ®îc trång víi kho¶ng c¸ch 1,8m x 1,2m hoÆc 3,6m x 1,8m, víi mËt ®é trång tha h¬n ®êng kÝnh cho t¨ng trëng gÊp ®«i so víi mËt ®é dµy. T¹i Lµo, Vèi thuèc lµ c©y phï hîp cho trång trªn ®åi träc (Laos tree seed project, 2006). Vèi thuèc cã thÓ trång b»ng ph¬ng ph¸p gieo h¹t th¼ng (Ulrich, 2001). Theo Laos tree seed project (2006), khi gieo h¹t th¼ng, Vèi thuèc mäc tèt h¬n c©y con trong vên ¬m, sau 1 n¨m c©y con cã thÓ ®¹t chiÒu cao 60cm so víi c©y trong vên ¬m cïng thêi ®iÓm chØ ®¹t 15-20 cm. Vèi thuèc cã thÓ trång thuÇn loµi hoÆc hçn giao víi c¸c loµi kh¸c.
13 T¹i Indonesia, Vèi thuèc ®îc trång hçn giao víi Th«ng nhùa (KeBler vµ Sidiyasa, 1994). Theo Xiaonui vµ Hirata (2002), Vèi thuèc còng ®îc trång hçn giao víi Th«ng Luchu (Pinus luchuensis Mayr) t¹i ®¶o Okinawa, NhËt B¶n. - Mét sè thµnh tùu kh¸c: Ngoµi nh÷ng kÕt qu¶ nªu trªn, Vèi thuèc cßn ®îc quan t©m bëi nhiÒu nhµ khoa häc trªn thÕ giíi díi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. Laode vµ céng sù (2004) ®· nghiªn cøu tèc ®é ph©n huû cña vËt r¬i rông cña Vèi thuèc cïng 3 loµi c©y b¶n ®Þa kh¸c t¹i ®¶o Okinawa, NhËt B¶n, trong ®ã tû lÖ ph©n huû cña Vèi thuèc lµ 0,66/n¨m. Chhetri vµ Fowler (1996) ®· x©y dùng mèi quan hÖ gi÷a chiÒu cao vµ ®êng kÝnh D1,3 còng nh mèi quan hÖ gi÷a chiÒu cao vµ ®êng kÝnh gèc cho Vèi thuèc vµ mét sè loµi kh¸c t¹i rõng «n ®íi l¸ réng t¹i Nepal. 1.2. ë ViÖt Nam 1.2.1. Nghiªn cøu vÒ cÊu tróc rõng Trong vßng vµi chôc n¨m qua, nghiªn cøu vÒ cÊu tróc rõng lµ mét trong nh÷ng néi dung quan träng nh»m ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt phï hîp. Tuy nhiªn, cÊu tróc rõng lµ mét vÊn ®Ò cã néi dung phong phó vµ ®a d¹ng, nªn ë ®©y chØ nh÷ng ®Æc trng cÊu tróc cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi míi ®îc ®Ò cËp. TrÇn Ngò Ph¬ng (1970) [29] ®· chØ ra nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu tróc cña c¸c th¶m thùc vËt rõng miÒn B¾c ViÖt Nam trªn c¬ së kÕt qu¶ ®iÒu tra tæng qu¸t vÒ t×nh h×nh rõng miÒn B¾c ViÖt Nam tõ n¨m 1961 ®Õn n¨m 1965. Nh©n tè cÊu tróc ®Çu tiªn ®îc nghiªn cøu lµ tæ thµnh vµ th«ng qua ®ã mét sè quy luËt ph¸t triÓn cña c¸c hÖ sinh th¸i rõng ®îc ph¸t hiÖn vµ øng dông vµo thùc tiÔn s¶n xuÊt. Th¸i V¨n Trõng (1978) [36] ®· tiÕn hµnh ph©n chia thùc vËt rõng nhiÖt ®íi thµnh 5 tÇng: tÇng vît t¸n (A1), tÇng u thÕ sinh th¸i (A2), tÇng díi t¸n (A3), tÇng c©y bôi (B) vµ tÇng cá quyÕt (C). ViÖc ¸p dông ph¬ng ph¸p vÏ "biÓu ®å phÉu diÖn" sau khi ®· ®o chÝnh x¸c vÞ trÝ, chiÒu cao vµ ®êng kÝnh
14 th©n c©y, bÒ réng vµ bÒ dµy t¸n l¸ cña toµn bé nh÷ng c©y gç (tÇng A) trªn mét d¶i hÑp ®iÓn h×nh cña khu tiªu chuÈn theo Richards vµ Davids (1934) ®· thÓ hiÖn kh¸ râ sù ph©n chia theo tÇng cña thùc vËt trong hÖ sinh th¸i rõng. Bªn c¹nh ®ã, t¸c gi¶ nµy cßn dùa vµo 4 tiªu chuÈn ®Ó ph©n chia kiÓu th¶m thùc vËt rõng ViÖt Nam, ®ã lµ d¹ng sèng u thÕ cña nh÷ng thùc vËt trong tÇng c©y lËp quÇn, ®é tµn che nÒn ®Êt ®¸ cña tÇng u thÕ, h×nh th¸i sinh th¸i l¸ vµ tr¹ng th¸i mïa cña t¸n l¸. Nh vËy, c¸c nh©n tè cÊu tróc rõng ®îc vËn dông triÖt ®Ó trong ph©n lo¹i rõng theo quan ®iÓm sinh th¸i ph¸t sinh quÇn thÓ. NguyÔn V¨n Tr¬ng (1983) [37] khi nghiªn cøu cÊu tróc rõng hçn loµi ®· xem xÐt sù ph©n tÇng theo híng ®Þnh lîng, ph©n tÇng theo cÊp chiÒu cao mét c¸ch c¬ giíi. Tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ ®i tríc, Vò §×nh Ph¬ng (1987) [31] ®· nhËn ®Þnh, viÖc x¸c ®Þnh tÇng thø cña rõng l¸ réng thêng xanh lµ hoµn toµn hîp lý vµ cÇn thiÕt, nhng chØ trong trêng hîp rõng cã sù ph©n tÇng râ rÖt (khi ®· ph¸t triÓn æn ®Þnh) míi sö dông ph¬ng ph¸p ®Þnh lîng ®Ó x¸c ®Þnh giíi h¹n cña c¸c tÇng c©y. §µo C«ng Khanh (1996) ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm cÊu tróc rõng l¸ réng thêng xanh ë H¬ng S¬n, Hµ TÜnh lµm c¬ së ®Ò xuÊt mét sè biÖn ph¸p l©m sinh phôc vô khai th¸c vµ nu«i dìng rõng. NguyÔn Anh Dòng (2000) [11] ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm cÊu tróc tÇng c©y gç cho hai tr¹ng th¸i rõng lµ IIA vµ IIIA1 ë l©m trêng S«ng §µ - Hoµ B×nh. C¸c nghiªn cøu nµy sÏ ®îc ®Ò tµi xem xÐt vµ lùa chän ®Ó vËn dông vµo c¸c néi dung nghiªn cøu. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do cã sù hç trî cña c¸c phÇn mÒm tÝnh to¸n nªn cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Þnh lîng vÒ cÊu tróc rõng, næi bËt lµ c¸c c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ sau: §ång Sü HiÒn (1974) [15] dïng hµm Meyer vµ hÖ ®êng cong Poisson ®Ó n¾n ph©n bè thùc nghiÖm sè c©y theo cì kÝnh cho rõng tù nhiªn lµm c¬ së cho viÖc lËp biÓu ®é thon c©y ®øng ë ViÖt Nam. NguyÔn H¶i TuÊt (1975) ®· sö dông hµm ph©n bè gi¶m, ph©n bè kho¶ng
15 c¸ch ®Ó biÓu diÔn cÊu tróc rõng thø sinh vµ ¸p dông qu¸ tr×nh Poisson vµo nghiªn cøu cÊu tróc quÇn thÓ rõng,... Nh÷ng nghiªn cøu vÒ cÊu tróc rõng trªn cho thÊy trong thêi gian qua, viÖc nghiªn cøu cÊu tróc rõng ë níc ta ®· cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn nhanh chãng vµ cã nhiÒu ®ãng gãp nh»m n©ng cao hiÓu biÕt vÒ rõng, n©ng cao hiÖu qu¶ trong nghiªn cøu còng nh s¶n xuÊt kinh doanh rõng. Tuy nhiªn, c¸c nghiªn cøu vÒ cÊu tróc rõng gÇn ®©y thêng thiªn vÒ viÖc m« h×nh ho¸ c¸c quy luËt kÕt cÊu l©m phÇn vµ viÖc ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng vµo rõng thêng thiÕu yÕu tè sinh th¸i nªn cha thùc sù ®¸p øng môc tiªu kinh doanh rõng æn ®Þnh l©u dµi. Bëi lÏ b¶n chÊt cña c¸c biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh lµ gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn sinh th¸i ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh sèng gi÷a c¸c c©y rõng vµ gi÷a chóng víi m«i trêng. V× vËy, ®Ó ®Ò xuÊt ®îc c¸c biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh chÝnh x¸c, ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu cÊu tróc rõng mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ ph¶i ®øng trªn quan ®iÓm tæng hîp vÒ sinh th¸i häc, l©m häc vµ s¶n lîng. 1.2.2. Nghiªn cøu vÒ t¸i sinh rõng VÊn ®Ò nghiªn cøu t¸i sinh rõng tù nhiªn mét c¸ch hÖ thèng vµ ®Çy ®ñ ë níc ta thùc sù cha nhiÒu. Mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ t¸i sinh thêng ®îc ®Ò cËp trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ th¶m thùc vËt, trong c¸c b¸o c¸o khoa häc vµ mét phÇn c«ng bè trªn c¸c t¹p chÝ. Khi bµn vÒ vÊn ®Ò ®¶m b¶o t¸i sinh trong khai th¸c, Phïng Ngäc Lan (1964) ®· nªu kÕt qu¶ tra dÆm h¹t Lim xanh díi t¸n rõng ë l©m trêng H÷u Lòng, L¹ng S¬n. Ngay tõ ®Çu giai ®o¹n n¶y mÇm, bä xÝt lµ nh©n tè ¶nh hëng ®¸ng kÓ ®Õn tû lÖ n¶y mÇm. Trong thêi gian tõ n¨m 1962 ®Õn n¨m 1969, ViÖn §iÒu tra - Quy ho¹ch rõng ®· ®iÒu tra t×nh h×nh t¸i sinh tù nhiªn theo c¸c "lo¹i h×nh thùc vËt u thÕ" rõng thø sinh ë Yªn B¸i (1965), Hµ TÜnh (1966), Qu¶ng B×nh (1969) vµ L¹ng S¬n (1969). §¸ng chó ý lµ kÕt qu¶ ®iÒu tra t¸i sinh tù nhiªn ë vïng s«ng HiÕu (1962 - 1964) b»ng ph¬ng ph¸p ®o ®Õm ®iÓn h×nh. Tõ kÕt qu¶ ®iÒu tra t¸i
16 sinh, dùa vµo mËt ®é c©y t¸i sinh, Vò §×nh HuÒ (1969) [19] ®· ph©n chia kh¶ n¨ng t¸i sinh rõng thµnh 5 cÊp: rÊt tèt, tèt, trung b×nh, xÊu vµ rÊt xÊu víi mËt ®é t¸i sinh t¬ng øng lµ trªn 12.000 c©y/ ha, 8.000 - 12.000 c©y/ha, 4.000 - 8.000 c©y/ ha, 2.000 - 4.000 c©y/ ha. Nh×n chung nghiªn cøu nµy míi chØ chó träng ®Õn sè lîng mµ cha ®Ò cËp ®Õn chÊt lîng c©y t¸i sinh. Còng tõ kÕt qu¶ ®iÒu tra trªn, Vò §×nh HuÒ (1975) [20] ®· tæng kÕt vµ rót ra nhËn xÐt, t¸i sinh tù nhiªn rõng miÒn B¾c ViÖt Nam mang nh÷ng ®Æc ®iÓm t¸i sinh cña rõng nhiÖt ®íi. Díi t¸n rõng nguyªn sinh, tæ thµnh loµi c©y t¸i sinh t¬ng tù nh tÇng c©y gç; díi t¸n rõng thø sinh tån t¹i nhiÒu loµi c©y gç kÐm gi¸ trÞ vµ hiÖn tîng t¸i sinh theo ®¸m ®îc thÓ hiÖn râ nÐt t¹o nªn sù ph©n bè sè c©y kh«ng ®Òu trªn mÆt ®Êt rõng. Nh÷ng nhËn xÐt trªn sÏ ®îc ®Ò tµi vËn dông trong viÖc ®¸nh gi¸ mËt ®é t¸i sinh cña rõng Vèi thuèc tù nhiªn vµ tæ thµnh tÇng c©y t¸i sinh víi tæ thµnh tÇng c©y cao ®Ó cã thÓ nhËn biÕt ®îc chiÒu híng ph¸t triÓn cña rõng trong t¬ng lai. Khi nghiªn cøu vÒ th¶m thùc vËt rõng ViÖt Nam, Th¸i V¨n Trõng (1978) [36] ®· nhÊn m¹nh tíi ý nghÜa cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh ®Õn c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c©y t¸i sinh. Theo t¸c gi¶, ¸nh s¸ng lµ nh©n tè sinh th¸i khèng chÕ vµ ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh t¸i sinh tù nhiªn ë c¶ rõng nguyªn sinh lÉn rõng thø sinh. NguyÔn V¨n Tr¬ng (1983) [37] ®· ®Ò cËp mèi quan hÖ gi÷a cÊu tróc quÇn x· thùc vËt rõng víi t¸i sinh tù nhiªn trong rõng hçn loµi. §iÒu nµy sÏ ®îc ®Ò tµi vËn dông trong nghiªn cøu ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè sinh th¸i ®Õn t¸i sinh tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ ®é tµn che cña t¸n rõng. HiÖn tîng t¸i sinh lç trèng ë rõng thø sinh H¬ng S¬n, Hµ TÜnh ®· ®îc Ph¹m §×nh Tam (1987) [35] lµm s¸ng tá. Theo t¸c gi¶, sè lîng c©y t¸i sinh xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu díi c¸c lç trèng kh¸c nhau. Lç trèng cµng lín, c©y t¸i sinh cµng nhiÒu vµ h¬n h¼n nh÷ng c©y kÝn t¸n. Tõ ®ã t¸c gi¶ ®Ò xuÊt ph¬ng thøc khai th¸c chän, t¸i sinh tù nhiªn cho ®èi tîng rõng khu vùc nµy. §©y lµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm t¸i sinh phæ biÕn ë rõng nhiÖt ®íi, nhng
17 ®èi víi loµi Vèi thuèc th× hiÖn tîng nµy cã g× kh¸c biÖt. §iÒu nµy còng sÏ ®îc lµm râ trong ®Ò tµi. Trong mét c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ cÊu tróc, t¨ng trëng tr÷ lîng vµ t¸i sinh tù nhiªn rõng thêng xanh l¸ réng hçn loµi ë ba vïng kinh tÕ (s«ng HiÕu, Yªn B¸i vµ L¹ng S¬n), NguyÔn Duy Chuyªn (1988) [9] ®· kh¸i qu¸t ®Æc ®iÓm ph©n bè cña nhiÒu loµi c©y cã gi¸ trÞ kinh doanh vµ biÓu diÔn b»ng c¸c hµm lý thuyÕt. Tõ ®ã lµm c¬ së ®Þnh híng c¸c gi¶i ph¸p l©m sinh cho c¸c vïng s¶n xuÊt nguyªn liÖu. TrÇn CÈm Tó (1998) [40] tiÕn hµnh nghiªn cøu t¸i sinh tù nhiªn sau khai th¸c chän ë H¬ng S¬n, Hµ TÜnh vµ ®· rót ra kÕt luËn ¸p dông ph¬ng thøc xóc tiÕn t¸i sinh tù nhiªn cã thÓ ®¶m b¶o kh«i phôc vèn rõng, ®¸p øng môc tiªu sö dông tµi nguyªn rõng bÒn v÷ng. Tuy nhiªn, c¸c biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng ph¶i cã t¸c dông thóc ®Èy c©y t¸i sinh môc ®Ých sinh trëng vµ ph¸t triÓn tèt, khai th¸c rõng ph¶i ®ång nghÜa víi t¸i sinh rõng, ph¶i chó träng ®iÒu tiÕt tÇng t¸n cña rõng; ®¶m b¶o c©y t¸i sinh ph©n bè ®Òu trªn toµn bé diÖn tÝch rõng. Nh÷ng kÕt luËn trªn ®©y cã thÓ sö dông ®Ó tham kh¶o cho nh÷ng ®Ò xuÊt biÖn ph¸p më t¸n rõng, chÆt c©y gieo gièng, ph¸t dän d©y leo c©y bôi vµ sau khi khai th¸c ph¶i tiÕn hµnh dän vÖ sinh rõng. Nh÷ng kÕt luËn trªn ®©y cã thÓ sö dông ®Ó tham kh¶o cho nh÷ng ®Ò xuÊt biÖn ph¸p kü thuËt t¸c ®éng vµo rõng khi nghiªn cøu ph©n bè c©y t¸i sinh theo chiÒu cao vµ ph©n bè c©y t¸i sinh trªn mÆt ®Êt cña loµi Vèi thuèc tù nhiªn thuéc ®Ò tµi nµy. TrÇn Ngò Ph¬ng (2000) [30] khi nghiªn cøu c¸c quy luËt ph¸t triÓn rõng tù nhiªn miÒn B¾c ViÖt Nam ®· nhÊn m¹nh qu¸ tr×nh diÔn thÕ thø sinh cña rõng tù nhiªn nh sau: "Trêng hîp rõng tù nhiªn cã nhiÒu tÇng, khi tÇng trªn giµ cçi, tµn lôi råi tiªu vong th× tÇng kÕ tiÕp sÏ thay thÕ; trêng hîp nÕu chØ cã mét tÇng th× trong khi nã giµ cçi mét líp c©y con t¸i sinh xuÊt hiÖn vµ sÏ nã sau khi nã tiªu vong, hoÆc còng cã thÓ mét th¶m thùc vËt trung gian xuÊt hiÖn thay thÕ, nhng vÒ sau, díi líp th¶m thùc vËt trung gian nµy sÏ xuÊt hiÖn mét líp c©y con t¸i sinh l¹i rõng cò trong t¬ng lai vµ sÏ thay thÕ
18 th¶m thùc vËt trung gian nµy, lóc bÊy giê rõng cò sÏ ®îc phôc håi". Tuy nhiªn, sau mét thêi gian nghiªn cøu t×m hiÓu quy luËt ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i h×nh rõng tù nhiªn, x©y dùng b¶ng c©n ®èi gi÷a mét bªn lµ mÆt tho¸i ho¸ vµ mét bªn lµ mÆt phôc håi tù nhiªn, t¸c gi¶ nµy vµ c¸c céng t¸c viªn ®· kÕt luËn: "mÆt phôc håi tù nhiªn kh«ng bao giê c©n ®èi ®îc víi mÆt tho¸i ho¸ vÒ sè lîng còng nh chÊt lîng, nªn muèn ®¶m b¶o cho ®Êt níc mét ®é che phñ thÝch hîp, chóng ta kh«ng thÓ tr«ng cËy vµo quy luËt tù t¸i sinh tù nhiªn mµ chØ cã thÓ ®i theo con ®êng t¸i sinh nh©n t¹o vµ ph¬ng thøc chÆt tØa kÕt hîp víi t¸i sinh tù nhiªn hiÖn nay ph¶i bÞ lªn ¸n". Thùc tÕ cho thÊy, víi ®iÒu kiÖn níc ta hiÖn nay, nhiÒu khu vùc vÉn ph¶i tr«ng cËy vµo t¸i sinh tù nhiªn cßn t¸i sinh nh©n t¹o míi chØ ®îc triÓn khai trªn quy m« h¹n chÕ. V× vËy, nh÷ng nghiªn cøu ®Çy ®ñ vÒ t¸i sinh tù nhiªn cho tõng ®èi tîng rõng cô thÓ lµ rÊt cÇn thiÕt nÕu muèn ®Ò xuÊt biÖn ph¸p kü thuËt chÝnh x¸c. 1.2.3. Nghiªn cøu vÒ loµi Vèi thuèc Tuy Vèi thuèc lµ loµi c©y kh¸ th«ng dông ®èi víi ngêi d©n vïng nói, ®Æc biÖt t¹i c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c, tuy nhiªn nh÷ng nghiªn cøu ë níc ta vÒ loµi c©y nµy cßn rÊt Ýt vµ cha hÖ thèng. Theo kÕt qu¶ thèng kª hiÖn nay c¸c nhµ khoa häc míi chØ tËp trung nghiªn cøu chñ yÕu vÒ ph©n lo¹i, miªu t¶ h×nh th¸i, sinh th¸i,... - C¸c nghiªn cøu vÒ h×nh th¸i, gi¶i phÉu vµ ph©n bè ë ViÖt Nam,Vèi thuèc ®îc m« t¶ lµ loµi c©y gç lín, chiÒu cao ®¹t 25 - 35m, ®êng kÝnh cã thÓ ®¹t 50 - 60cm, th©n th¼ng, vá xï x× nøt däc. Cµnh non vµ chåi phñ l«ng mµu vµng nh¹t. L¸ ®¬n mäc c¸ch h×nh tr¸i xoan hoÆc thu«n, ®Çu l¸ nhän, ®u«i h×nh nªm réng, l¸ cã kÝch thíc 3 - 7cm x 8 - 17cm. MÐp l¸ nguyªn, mÆt sau l¸ cã l«ng vµ phÊn tr¾ng. Cuèng l¸ dµi 1,3 - 3cm. Hoa lìng tÝnh, mäc lÎ ë n¸ch l¸ phÝa ®Çu cµnh. Gèc hoa cã 2 l¸ b¾c h×nh trøng phñ nhiÒu l«ng. §µi hoa cã 5 c¸nh, mÆt ngoµi phñ l«ng, trµng 5 c¸nh mµu tr¾ng.
19 NhÞ nhiÒu. BÇu trßn phñ nhiÒu l«ng, cã 5 «, mçi « cã 2 - 3 no·n. Qu¶ h×nh cÇu bÑt, ®êng kÝnh tõ 1 - 2 cm. Qu¶ chÝn th× vá ho¸ gç, nøt thµnh 5 m¶nh. Cuèng qu¶ dµi 1,3 - 2cm. H¹t h×nh thËn dÑt dµi 8mm, cã c¸nh máng (Côc Ph¸t triÓn L©m nghiÖp, 1997; Lª Méng Ch©n vµ Lª ThÞ Huyªn, 2000 [6]). KÕt qu¶ nghiªn cøu bíc ®Çu cho thÊy, Vèi thuèc cã biªn ®é sinh th¸i réng, thêng xuÊt hiÖn ë nh÷ng n¬i cã ®é cao tõ 400 - 1.700 m, nhng thêng thÊy ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c. Vèi thuèc thêng xuÊt hiÖn víi c¸c loµi DÎ, Thµnh ng¹nh, C¸ng lß. Vèi thuèc sinh trëng tèt trªn ®Êt sÐt ph¸t triÓn trªn nÒn ®¸ mÑ phiÕn th¹ch sÐt, phiÕn th¹ch mica, sa th¹ch, foophia, a ®Êt tho¸t níc tèt, ®é pH tõ 5 - 5,6. Vèi thuèc thêng xuÊt hiÖn sau n¬ng rÉy (Bé NN & PTNT, 2000). Ng« Quang §ª (2004) cho r»ng Vèi thuèc thÝch hîp ë nh÷ng vïng ®Êt cã nÒn ®¸ mÑ sa phiÕn th¹ch, hoa c¬ng, ®¸ biÕn chÊt, ®¸ sái. §Æc biÖt, Vèi thuèc kh«ng ph©n bè ë nh÷ng vïng ®Êt cã ®¸ v«i. - C¸c nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ sö dông Gç Vèi thuèc cã mµu ®á, cøng, bÒn, chÞu lùc tèt, thuéc nhãm gç V, lâi vµ gi¸c kh«ng ph©n biÖt, gç cã mµu n©u x¸m hay x¸m tr¾ng, v©n kh«ng râ, mÞn, tû träng tõ 0,66 - 0,80, Ýt bÞ mèi, mät, chÞu ®îc Èm, dÔ gia c«ng chÕ biÕn. Nhê cã nh÷ng ®Æc tÝnh trªn, gç Vèi thuèc ®îc dïng trong x©y dùng, ®ãng ®å gia dông, lµm thoi dÖt (Ban qu¶n lý c¸c dù ¸n L©m nghiÖp, 1997; Côc Ph¸t triÓn L©m nghiÖp, 1997). Trong trång rõng, Vèi thuèc ®îc trång ®Ó c¶i t¹o hoµn c¶nh rõng, trång lµm b¨ng c¶n löa, ®Æc biÖt tèt cho rõng Th«ng (C«ng ty Gièng vµ phôc vô trång rõng, 1995; Vò V¨n Hng, 2004; Ph¹m Ngäc Hng, 2001). Trong kÕ ho¹ch trång rõng tõ n¨m 2007, Vèi thuèc ®îc trång lµm b¨ng c¶n löa lµ yªu cÇu b¾t buéc cho mét sè lo¹i rõng trång (Chi Côc L©m nghiÖp L¹ng S¬n, 2006). - §Æc tÝnh sinh vËt häc Vèi thuèc lµ c©y tiªn phong a s¸ng, thêng xuÊt hiÖn trong rõng phôc håi vµ c¸c lç trèng trong rõng. Hoa ra vµo th¸ng 3 - 4, qu¶ chÝn vµo th¸ng 1 - 2