Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học và sinh thái học của loài Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu

Chia sẻ: Tri Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:74

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là nghiên cứu xác định một số đặc điểm sinh học và sinh thái học của loài Sâm lai châu làm cơ sở đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát triển loài tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học và sinh thái học của loài Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP & PTNT TRƢỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP NGÔ VĂN DƢƠNG NGHIÊN CỨU MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC VÀ SINH THÁI HỌC CỦA LOÀI SÂM LAI CHÂU (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) TẠI HUYỆN MƢỜNG TÈ, TỈNH LAI CHÂU Ngành: Lâm học Mã số: 8620201 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN MINH THANH Hà Nội, 2018 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu khoa học nào. Tác giả luận văn Ngô Văn Dƣơng PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
ii LỜI CẢM ƠN Luận văn “Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học và sinh thái học của loài Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu” được hoàn thành tại trường Đại học Lâm nghiệp Việt Nam theo chương trình đào tạo cao học Lâm nghiệp – Khóa 24A, giai đoạn 2016 -2018. Trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn, học viên đã được Ph ng Đào tạo Sau đại học – Trường Đại học Lâm nghiệp Việt Nam và các cấp chính quyền địa phương tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ cho tác giả thu thập tài liệu và hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Trước hết, tác giả xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Minh Thanh (người hướng dẫn khoa học) đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ học viên trong thời gian thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn Ph ng Đào tạo Sau đại học – Trường Đại học Lâm nghiệp Việt Nam đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ học viên trong thời gian học tập cũng như thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn Viện Nghiên cứu Lâm sinh và Ths. Phạm Quang Tuyến chủ nhiệm đề tài “Nghiên cứu xây dựng quy trình nhân giống và trồng cây Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus K.Komatsu, S.Zhu & S.Q.Cai)” mã số KHCN – TB.16C/13-18, thuộc chương trình Khoa học và công nghệ phục vụ phát triển bền vững vùng Tây Bắc đã chia sẻ thông tin, hỗ trợ, giúp đỡ trong quá trình thu thập số liệu, xử lý số liệu đề tài. Qua đây, tác giả xin chân thành cảm ơn các cấp chính quyền địa phương tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu đã cung cấp những thông tin, tư liệu cần thiết và tạo điều kiện để thu thập số liệu phục vụ cho luận văn tốt nghiệp. PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
iii Mặc dù đã hết sức cố gắng, nhưng đề tài không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được ý kiến đóng góp của các thầy cô và bạn bè đồng nghiệp. Hà Nội, tháng 05 năm 2018 Học viên Ngô Văn Dƣơng PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
iv MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................................. 1 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.................................... 3 1.1. Trên thế giới ............................................................................................ 3 1.1.1. Tên gọi, phân loại và đặc điểm hình thái loài Sâm lai châu ..................................3 1.1.2. Đặc điểm sinh thái và phân bố .................................................................................4 1.1.3. Về giá trị sử dụng ......................................................................................................4 1.1.4. Chọn giống, nhân giống, kỹ thuật trồng, bảo tồn và phát triển.............................5 1.2. Ở Việt Nam ............................................................................................. 6 1.2.1. Tên gọi, phân loại và đặc điểm hình thái của loài Sâm lai châu .6 1.2.2. Đặc điểm sinh thái và phân bố .................................................................................7 1.2.3. Về giá trị sử dụng ......................................................................................................8 1.2.4. Chọn giống, nhân giống, kỹ thuật trồng, bảo tồn và phát triển.............................8 Chƣơng 2 MỤC TIÊU, ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................................. 9 2.1. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................... 9 2.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................... 9 2.3. Nội dung nghiên cứu ............................................................................... 9 2.4. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 10 2.4.1. Phương pháp tiếp cận..............................................................................................10 2.4.2. Phương pháp thu thập số liệu .................................................................................10 Chƣơng 3. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN – KINH TẾ XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN CỨU ............................................................................................... 19 3.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 19 3.1.1. Vị trí địa lý ...................................................................................... 19 3.1.2 Đặc điểm địa hình, địa mạo ....................................................................................20 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
v 3.2. Điều kiện kinh tế - xã hội khu vực nghiên cứu ..................................... 22 3.2.1. Thực trạng phát triển kinh tế - xã hội ....................................................................22 Chƣơng 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 31 4.1. Đặc điểm hình thái lá, thân, rễ, hoa, quả, hạt của Sâm lai châu ........... 31 4.2. Đặc điểm phân bố tự nhiên của loài...................................................... 33 4.2.1. Đặc điểm cấu trúc rừng..........................................................................................33 4.2.2. Đặc điểm đất khu vực .............................................................................................43 4.3. Đặc điểm sinh trưởng, chất lượng, tái sinh loài Sâm lai châu .............. 48 4.3.1. Đặc điểm tái sinh tự nhiên......................................................................................48 4.3.2. Đặc điểm tái sinh nhân tạo.....................................................................................50 4.4. Đề xuất giải bảo tồn và phát triển cây Sâm lai châu ............................. 55 4.4.1. Giải pháp bảo tồn Sâm lai châu ............................................................................55 4.4.2. Giải pháp khôi phục, phát triển cây Sâm lai châu……………………55 KẾT LUẬN - TỒN TẠI - KIẾN NGHỊ……………………………...……57 TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………….…..……………………….60 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BNN & PTNT Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn BQLRPH Ban quản lý rừng ph ng hộ CS: Cộng sự CT: Công thức ĐVT: Đơn vị tính IVI %: Chỉ số quan trọng (Importance Value Index) KHLN Khoa học lâm nghiệp OTC: Ô tiêu chuẩn ODB: Ô dạng bản PCCCR: Ph ng cháy chữa cháy rừng PTBVSLC Phát triển bảo vệ Sâm lai châu QĐ: Quyết định QLBVR: Quản lý bảo vệ rừng TCLN: Tổng cục Lâm nghiệp TTg: Thủ tướng SLC Sâm lai châu PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Biểu điều tra tầng cây cao .............................................................. 15 Bảng 2.2: Biểu điều tra cây bụi ....................................................................... 16 Bảng 4.1: Tổ thành, mật độ tầng cây cao trong lâm phần có loài................... 34 Sâm lai châu tại xã Thu Lũm .......................................................................... 34 Bảng 4.2: Tổ thành, mật độ tầng cây cao trong lâm phần có loài................... 36 Sâm lai châu tại xã Ka Lăng ........................................................................... 36 Bảng 4.3: Tổ thành, mật độ tầng cây cao trong lâm phần có loài................... 38 Sâm lai châu tại xã Tá Bạ ................................................................................ 38 Bảng 4.4: Tổ thành, mật độ tầng cây cao trong lâm phần có loài................... 40 Sâm lai châu tại xã Pa Vệ Sử .......................................................................... 40 Bảng 4.5: Biểu điều tra cây bụi thảm tuơi .......................................................................42 Bảng 4.6: Một số tính chất vật lý của đất tại khu vực nghiên cứu.................. 43 Bảng 4.7: Một số tính chất hóa học của đất tại khu vực nghiên cứu .............. 45 Bảng 4.8: Chất lượng cây tái sinh...................................................................47 Bảng 4.9: Ảnh hưởng của nhiệt độ đến tỷ lệ nảy mầm ................................... 50 Bảng 4.10: Ảnh hưởng giá thể đến tỷ lệ nảy mầm của hạt Sâm lai châu ....... 51 Bảng 4.11: Ảnh hưởng của loại hom đến tỷ lệ hình thành chồi……………..51 Bảng 4.12. Ảnh hưởng của thuốc kích thích ra rễ đối với SLC sau 3 tháng .. 54 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Sơ sồ bố trí thí nghiệm ảnh hưởng của nhiệt độ đến tỷ lệ nảy mầm hạt Sâm lai châu .............................................................................................. 17 Hình 2.2. Sơ sồ bố trí thí nghiệm ảnh hưởng của giá thể gieo đến tỷ lệ nảy mầm hạt Sâm lai châu ..................................................................................... 17 Hình 2.3. Sơ sồ bố trí thí nghiệm ảnh hưởng của loại thân củ đến tỷ lệ nảy chồi Sâm lai châu ............................................................................................ 17 Hình 2.4. Sơ sồ bố trí thí nghiệm ảnh hưởng của loại thuốc kích thích sinh trưởng đến tỷ lệ nảy chồi Sâm lai châu ........................................................... 18 Hình 4.1: Hình thái lá sâm lai châu ................................................................. 31 Hình 4.2: Hình thái nụ Sâm lai châu ............................................................... 31 Hình 4.3: Hình thái quả Sâm lai châu ............................................................. 32 Hình 4.4: Hình thái rễ, củ ................................................................................ 32 Hình 4.5: Đặc điểm cấu trúc rừng khu vực có Sâm lai châu phân bố ............ 41 Hình 4.6: Sâm lai châu phân bố tự nhiên tại Thu Lũm và Ka Lăng ............... 49 Hình 4.7: Thí nghiệm tỷ lệ nảy mầm .............................................................. 51 Hình 4.8: Thí nghiệm tách chồi ...................................................................... 53 Hình 4.9: Hom đầu ngọn ra chồi ..................................................................... 53 Hình 4.10: Thí nghiệm ra rễ sau 3 tháng......................................................... 54 Hình 4.11: Ảnh hưởng của thuốc Atonik 1.8 .................................................. 54 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
1 ĐẶT VẤN ĐỀ Cây Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) có tên khác là tam thất hoang Mường Tè; Tam thất rừng; Tam thất đen. Loài cây này được Zhu và cộng sự đã mô tả là một thứ mới, bậc phân loại dưới loài của Sâm ngọc linh (Panax vietnamensis). Thứ này được phát hiện đầu tiên tại vùng Jinping, phía nam của tỉnh Vân Nam - Trung Quốc. Mới gần đây nhóm nghiên cứu của Phan Kế Long và cộng sự (2013) đã phát hiện thứ Panax vietnamensis var. fuscidiscus nói trên có phân bố ở huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu và được gọi tên là Sâm lai châu, thuộc chi nhân sâm (Panax L.), họ Ngũ gia bì (Araliaceae) … Sâm lai châu có phân bố ở dãy núi Pu Si Lung, thuộc Mường Tè và tây Sìn Hồ, giáp biên giới với Trung Quốc và dãy núi Pu Sam Cáp nằm giữa các huyện Sìn Hồ,Tam Đường với Thành phố Lai Châu. Sâm lai châu phân bố dưới tán rừng nguyên sinh, lá rộng, thường xanh mưa mùa nhiệt đới, nơi tiếp giáp giữa đai núi thấp và đai núi trung bình, trên tầng A1 của đất Humic Acrisols (ACu) phát triển đá phiến sét, đá silicát, giàu mùn và các chất dinh dưỡng, dưới chế độ khí hậu gió mùa nhiệt đới vùng núi, mùa hè, không có thời kì khô rõ rệt, nhưng có đến ít nhất 5 tháng lạnh. Sâm lai châu là loài cây hoang dã, có hàm lượng saponin (có tác dụng chống lão hóa, chữa bệnh tiểu đường, bảo vệ tim mạch, chống stress, ngừa ung thư...) cao hơn nhiều lần so với các loại sâm khác trên thế giới. Trên thị trường hiện nay giá 1kg Sâm lai châu cao gấp từ 5 đến 6 lần giá Sâm Hàn Quốc và 7 đến 8 lần giá Sâm Mỹ [12]. Sâm lai châu là cây dược liệu rất có giá trị trong việc ph ng và điều trị bệnh cho con người. Với sự phân bố tự nhiên của cây Sâm lai châu trong điều kiện môi trường sinh thái đặc biệt đã tạo ra sự quý hiếm và đặc hữu; số lượng hạn chế nên giá cả thị trường tăng cao, giá sâm củ bình quân 20 triệu đồng/kg, PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
2 có lúc lên đến 45 triệu đồng/kg. Trong một thời gian dài chưa có sự quản lý chặt chẽ và do nạn khai thác quá mức thân, rễ để xuất khẩu sang Trung Quốc làm thuốc quý và môi trường sống bị con người tác động nghiêm trọng (chặt phá rừng để khai thác gỗ, làm nương rẫy và nhất là trồng Thảo quả (Amomum tsaoko), và không đi đôi với công tác bảo tồn và phát triển, đã làm cho cây Sâm lai châu hoang dã giảm mạnh về số lượng trong rừng tự nhiên, dẫn đến nguy cơ tuyệt chủng. Sâm lai châu hiện bị đe dọa tuyệt chủng ở mức độ trầm trọng (CR) theo các điều khoản A2a,c,d; B2b (ii,iii,v); C2a (i); E (Tiêu chuẩn IUCN, 2010). Đứng trước thực trạng đó đề tài: “Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học và sinh thái học của loài Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu” là rất ý nghĩa và cần thiết. PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
3 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Trên thế giới 1.1.1. Tên gọi, phân loại và đặc điểm hình thái loài Sâm lai châu Chi Panax L. thuộc họ Ngũ gia bì (Araliaceae) gồm 6 - 8 loài, trong đó ở Bắc Mỹ chỉ có 1 loài, 5 -7 loài còn lại tập trung ở Đông Á (kể cả Himalaya); riêng Trung Quốc có 6 loài mọc tự nhiên (Mabberley, 1993; Xiang, Q. B. & Lowry II, P.P, 2007[28]). Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus), được gọi là “Yesanqi” ở Trung Quốc, là một thứ mới của loài Panax vietnamensis, lần đầu được tìm thấy ở Jinping, phía nam của tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, có tọa độ 22047’38” vĩ độ Bắc, 10302’22” kinh độ Đông. Kỹ thuật giải trình tự gen với đặc tính ổn định, có độ chính xác đang được sử dụng rộng rãi trong nghiên cứu phân loại, đa dạng di truyền và phát sinh hệ thống của một số loài thực vật. (Zhu et al., 2003)[29] trên cơ sở phân tích dữ liệu gen trnK và 18S-rRNA cho thấy hai thứ của loài sâm Việt (Panax vietnamensis Ha & Grushv): thứ Sâm ngọc linh (Panax vietnamensis var. fuscididscus), thứ Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus K. Komatsu, S. Zhu & S.Q. Cai) Sâm Langbiang (Panax vietnamensis var. langbiamensis) phân bố ở núi Lang Biang (Lâm Đồng) có mối quan hệ gần gũi và chung nhánh với Panax zingiberensis có nguồn gốc ở tỉnh Vân Nam. Năm 2004, Zhu Shu và cộng sự [24] đã xác định được thành phần chính của Sâm lai châu là saponin khung dammaran. Bằng phương pháp HPLC, nhóm nghiên cứu này đã xác định sơ bộ sự có mặt của các hợp chất ginsenosid Rb1 (6,15 -15,59 mg/g), Rc (0,83 - 2,25 mg/g), Rd (0,18 - 5,97 mg/g), Re (0,96 - 3,67 mg/g), Rg1 (23,05 - 56,70 mg/g), notoginsenosid Ro trong thân rễ của loài này. Nghiên cứu này chủ yếu kết luận dựa trên sắc ký lỏng hiệu quả cao, chưa nghiên cứu chiết tách phân lập các hợp chất tinh khiết PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
4 từ loài này. Guang - Hui Zhang và cộng sự [27] đã tìm thấy sự có mặt của các hợp chất saponin chính trong thân rễ loài này bằng phương pháp sắc ký lỏng hiệu năng cao sử dụng detector ELSD gồm majonosid R2, ginsenosid Rg1, Rb1, Rd và notoginsengosid R1 lần lượt là 68 mg/g, 52,7 mg/g, 17,9 mg/g, 3,2 mg/g và 17,8 mg/g. Komatsu et al. (2005)[22] đã phân tích định tính saponin ở 6 mẫu của một số loài và thứ trong chi Panax bao gồm P. ginseng, P. japonicus, P. vietnamensis var. vietnamensis, P. vietnamensis var. fuscidiscus, P. quinquefolins, P. stipuleanatus. Kết quả phân tích cho thấy hai thứ P. vietnamensis var. vietnamensis và P. vietnamensis var. fuscidiscus về cơ bản có số lượng các saponin, trong đó có majonoside R2 như nhau nhưng có sai khác về hàm lượng. 1.1.2. Đặc điểm sinh thái và phân bố Loài Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) được phân bố ở phía nam của tỉnh Vân Nam, Trung Quốc. Sâm lai châu sống dưới tán rừng nguyên sinh, rậm, thường xanh mưa mùa nhiệt đớii cây lá rộng, nơi tiếp đất giữa đai núi thấp và đai núi trung bình, trên tầng A1 của đất Humic Acrisols (Acu) phong hóa của đá phiến thạch sét và đá silicat, giàu mùn và các dinh dưỡng, dưới chế độ khí hậu gió mùa nhiệt đới vùng núi, mưa hè, không có thời kỳ khô rõ rệt, nhưng có ít nhất 5 tháng lạnh. 1.1.3. Về giá trị sử dụng Theo y học cổ truyền Trung Quốc, cây Sâm lai châu có củ làm thuốc bổ, phục hồi sức khỏe và chữa các bệnh về suy nhược cơ thể, thần kinh, thổ huyết, chảy máu do tổn thương. Lá dùng làm trà uống. Yamasaki (1999) đã công bố 23 saponin trong đó có 14 hợp chất mới có trong P. vietnamensis. Phần lớn các saponin này tương tự với P.ginseng như protoPanaxadiol và protoPanaxatriol nhưng hàm lượng cao hơn. Đặc biệt PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
5 P. vietnamensis chứa hàm lượn ocotillol saponin như majonoside - R2 rất cao (5,5% trong thân rễ khô) có tác dụng an thần cao mà P. ginseng không có. Hơn nữa, majonoside - R2 có khả năng kháng Epstein - Barr virus early antigen (EBV-EA) là tác nhân gây bệnh ung thư v m họng. Duc et al. (1993, 1994ab, 1999) đã nghiên cứu và công bố tổng số 49 saponin được tìm thấy từ P. vietnamensis, còn Tran et al. (2001) đã phát hiện thêm 2 saponin mới là ginsenoside Rh5 và vina ginsenoside R25 bằng phương pháp HPLC/MS. 1.1.4. Chọn giống, nhân giống, kỹ thuật trồng, bảo tồn và phát triển Trên thế giới chưa có nhiều nghiên cứu sâu về bảo tồn loài Sâm lai châu. Nó được coi là những cây thuốc đang bị đe dọa tuyệt chủng ở Trung Quốc và Việt Nam. Việc nghiên cứu trồng bảo tồn và phát triển loài Sâm lai châu ở Trung Quốc cũng mới chỉ dừng lại ở mức đề xuất mà chưa có các nghiên cứu gây trồng và phát triển cụ thể. Đây cũng chính là một trong những tồn tại trong nghiên cứu nhân giống, gây trồng trên thế giới nhằm bảo tồn cũng như phát triển nguồn gen loài Sâm lai châu. Qua các nghiên cứu về phân loại, đặc điểm sinh thái, phân bố, giá trị sử dụng cũng như khả năng nhân giống, gây trồng và bảo tồn loài Sâm lai châu trên thế giới còn rất nhiều vấn đề tồn tại cần giải quyết. Sâm lai châu là cây có giá trị sử dụng nhưng do là loài cây có phân bố hẹp chỉ có ở huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu và vùng Jinping, Vân Nam nên việc nghiên cứu về loài cây này cũng gặp rất nhiều hạn chế. Đặc biệt, việc nghiên cứu kỹ thuật nhân giống, gây trồng để bảo tồn và phát triển Sâm lai châu còn là một khoảng trống. Một số nhà thực vật Trung Quốc và Việt Nam mới chỉ dừng lại ở việc mô tả và phân loại, cũng như đánh giá đa dạng di truyền giữa các loài trong chi Panax mà chưa có những nghiên cứu thực sự đi sâu vào vấn đề nhân giống, kỹ thuật lâm sinh trong việc gây trồng phát triển và bảo tồn loài này. Chính vì vậy, việc nghiên cứu chọn giống, nhân giống và kỹ thuật trồng là cơ sở cho các giải pháp bảo tồn và phát triển nguồn gen cây Sâm lai châu. PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
6 1.2. Ở Việt Nam 1.2.1. Tên gọi, phân loại và đặc điểm hình thái của loài Sâm lai châu Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) có tên gọi khác là Tam thất hoang Mường Tè; Tam thất rừng; Tam thất đen. Sâm lai châu một loài cây thuốc mới, ít được biết đến ở Việt Nam đã được Phan Kế Long et al., (2014)[8] xác định gần nhất với thứ Sâm lai châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus K. Komatsu, S. Zhu & S.Q. Cai), một thứ mới cho khoa học của loài sâm Việt. Sâm lai châu hiện được liệt kê ở thứ hạng Bị tuyệt chủng trầm trọng (CR) vì đáp ứng các tiêu chí A2a, B2b(ii, iii, v); C2a (i); E (tiêu chuẩn IUCN, 2010). Nguyên nhân là do nạn khai thác quá mức thân rễ để xuất sang Trung Quốc làm thuốc quý và môi trường sống bị con người tác động nghiêm trọng (chặt phá rừng để khai thác gỗ, làm nương rẫy và nhất là trồng Thảo quả Amomum tsaoko). Chi Panax L. thuộc họ Ngũ gia bì (Araliaceae) gồm 6 - 8 loài. Ở Việt Nam đã biết 3 - 4 loài (Ha & Grushv., 1985; Phạm Hoàng Hộ, 2000)[5], còn nếu tính cả taxon dưới loài và thứ thì lên đến 15 (Lê Thanh Sơn và Nguyễn Tập, 2003)[20]. Tất cả các loài đều có giá trị làm thuốc, một số có giá trị rất cao, mang lại nguồn thu hàng trăm triệu USD như sâm Triều Tiên (Panax ginseng), sâm Mỹ (Panax quinquefolius), sâm Nhật (Panax japonicus) và Tam thất (Panax notoginseng) (Mabberley, D.J., 1993; Heywood, V.H., 1993; Lê Thanh Sơn và Nguyễn Tập, 2003; Nguyễn Tập, 2005, Xiang, Q.B. & Lowry II, P.P., 2007 [28]). Nghiên cứu mối quan hệ họ hàng của các mẫu sâm thu được ở Lai Châu với các loài/thứ trong cùng chi trên cơ sở phân tích trình tự nucleotide vùng gen ITS - rDNA bằng phương pháp Maximum Parsimony và Maximum Likelihood cho thấy các mẫu sâm thu ở Lai Châu phân chia thành 3 nhóm: nhóm 1 gồm các mẫu thu ở Sìn Hồ và Tam Đường (LTS12- 02, LTS12-04, PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
7 LTS12-05, VDD033, VDD024, P11171) nằm chung một nhánh (bootstrap 63% và 68%) và có mối quan hệ gần gũi với nhóm 2 gồm các mẫu thu ở Mường Tè (LTS007, LTS008, LTS012, LTS016, LTS019) với bootstrap 98% và chúng đều có mối quan hệ gần gũi với loài sâm Panax vietnamensis (bootstrap 88% và 81%); các mẫu thu được ở Khun Há, Tam Đường (P11169, P11172, P11173) tạo thành nhánh riêng (bootstrrap 61% và 59%) và có quan hệ gần gũi với loài Panax stipuleanatus (AY271922, HQ112444, AY271921, HQ112441) với bootstrap 99% và 98%. Đa số các mẫu sâm thu được ở Lai Châu có chiều dài vùng gen ITS - rDNA là 588 bp ngoại trừ 3 mẫu thu ở Khun Há, Tam Đường (P11169, P11172, P11173) có chiều dài vùng ITS - rDNA tương tự với loài Panax stipuleanatus (AY271922) là 587bp. 1.2.2. Đặc điểm sinh thái và phân bố Sâm lai châu có đặc điểm ưa bóng, mọc rải rác trên đất có nhiều mùn, dưới tán rừng kín thường xanh ẩm, trên đất có nhiều mùn, hoặc rừng có xen lẫn cới sặt gai, ở độ cao 1400 - 2300 m. Độ cao thường gặp từ 1600 -1900 m. Thực vật đi cùng thường là các loài cây thân gỗ, cây bụi, cây thảo thuộc các họ: Ngọc Lan (Magnoniaceae), Dẻ (Fagacea), Re (Lauraceae), Ngũ gia bì (Araliaceae), Đỗ quyên (Ericaceae), Hồi (Illiciaceae), Gừng (Zingiberaceae), nhiều chỗ có sặt gai (Sinarudinaria griffiana), chiếm ưu thế và một số loài dương xỉ khác. Đất đai, thổ nhưỡng: Sâm lai châu phát triển trên các nhóm: Đất mùn trên núi cao >1.700m, đất mùn vàng đỏ trên núi cao 700 - 1.700m. Đất rừng có Sâm lai châu phân bố nhìn chung thuộc loại đất chua (pH = 3,5 - 5,7); đất khá màu mỡ hàm lượng chất hữu cơ 2,88 - 7,23 %, hàm lượng nitơ tổng số 0,25 - 0,76%. Sâm lai châu phân bố hẹp trên dãy núi Pu Si Lung và lân cận (Mường Tè và Tây Sìn Hồ, giáp biên giới với Trung Quốc) và dãy núi Pu Sam Cáp PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
8 nằm giữa các huyện Sìn Hồ và Tam Đường với thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu. Sâm lai châu bị người dân bản địa khai thác, sử dụng làm thuốc và bán sang Trung Quốc, đang bị đe dọa tuyệt chủng ở mức độ trầm trọng (CR) (Phan Kế Long và cộng sự, 2014) [9]. Tính đến năm 2016 thì diện tích phân bố tự nhiên của Sâm lai châu đã giảm đáng kể chỉ còn lại rất ít trong rừng rậm nguyên sinh mưa mùa nhiệt đới chưa bị tác động hoặc tác động nhẹ thuộc vùng núi cao xã Pa Vệ Sử, xã Ka Lăng, xã Thum Lũm, xã Tá Bạ huyện Mường Tè, cây phân bố rải rác. 1.2.3. Về giá trị sử dụng Tất cả các bộ phận của cây đều có thể làm thuốc. Thân, rễ Sâm lai châu có chứa các nhóm chất: saponin, acid hữu cơ, đường khử, acid amin, sterol và chất béo. Rễ của Sâm lai châu có màu xám, vị đắng, mùi thơm. Thân, rễ thường được sử dụng làm thuốc bổ, cầm máu, tăng cường sinh lực, chống stress. Lá, nụ hoa dùng làm trà uống có tác dụng kích thích tiêu hóa, an thần. 1.2.4. Chọn giống, nhân giống, kỹ thuật trồng, bảo tồn và phát triển Ở nước ta, chưa có công trình nghiên cứu nào công bố về kỹ thuật chọn giống, kỹ thuật trồng thâm canh cây Sâm lai châu. Sâm lai châu là một đối tượng mới được phát hiện và công bố năm 2013 nên ít có tài liệu nghiên cứu. Đây là loài cây có nhiều giá trị về dược liệu, nhưng lại đang bị đe dọa tuyệt chủng ngoài tự nhiên. Kết quả bước đầu về trồng bảo tồn sẽ làm cơ sở tạo ra vật liệu giống ban đầu cho việc phát triển mở rộng cây Sâm lai châu trên địa bàn các xã vùng cao huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Các biện pháp kỹ thuật làm đất, trồng, chăm sóc cây Sâm lai châu sẽ là tài liệu tham khảo có giá trị trong quá trình trồng và phát triển thâm canh cây Sâm lai châu tại huyện Mường Tè. Cần có sự đầu tư hơn nữa để hoàn thiện công nghệ sản xuất giống và kỹ thuật trồng đáp ứng được yêu cầu phát triển trồng mở rộng cây Sâm lai châu tại Mường Tè. PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
9 Chƣơng 2 MỤC TIÊU, ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Nghiên cứu xác định một số đặc điểm sinh học và sinh thái học của loài Sâm lai châu làm cơ sở đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát triển loài tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. 2.2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tƣợng nghiên cứu: Loài Sâm lai châu phân bố tự nhiên dưới một số trạng thái rừng tự nhiên tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. - Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu đặc điểm sinh học của loài Sâm lai châu phân bố dưới một số trạng thái rừng tự nhiên tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Kết hợp nghiên cứu một số biện pháp nhân giống loài tại vườn ươm. - Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 1/2017- 4/2018. 2.3. Nội dung nghiên cứu Nội dung 1: Nghiên cứu đặc điểm hình thái và vật hậu loài Sâm lai châu - Đặc điểm hình thái lá, thân, rễ, hoa, quả, hạt. - Đặc điểm vật hậu cây Sâm lai châu. Nội dung 2: Nghiên cứu đặc điểm phân bố tự nhiên của loài - Đặc điểm độ cao, khí hậu; - Đặc điểm cấu trúc rừng tự nhiên có loài phân bố; - Một số đặc điểm đất khu vực có loài phân bố. Nội dung 3: Đặc điểm sinh trưởng, chất lượng, tái sinh của loài - Đặc điểm phân bố tự nhiên của loài; PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
10 - Nghiên cứu thử nghiệm một số biện pháp nhân giống loài Sâm lai châu tại vườn ươm. Nội dung 4: Đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát triển loài Sâm lai châu 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu 2.4.1. Phương pháp tiếp cận Sử dụng phương pháp tiếp cận hệ thống trên quan điểm sinh thái thực nghiệm và tổng hợp có sự tham gia trên cơ sở kế thừa kết quả nghiên cứu như sau: - Tiếp cận hệ thống trên cơ sở những hiểu biết toàn diện về hệ thống sinh thái từ sự tồn tại và phát triển của loài cây phụ thuộc chặt chẽ vào rất nhiều nhân tố tự nhiên (đất, điều kiện khí hậu, địa hình…) và cả sự tác động của con người. Kế thừa một số kết quả nghiên cứu từ đề tài nghiên cứu khoa học cấp Nhà nước “Nghiên cứu xây dựng quy trình nhân giống và trồng cây Sâm Lai Châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus K.Komatsu, S.Zhu & S.Q.Cai)” do ThS. Phạm Quang Tuyến chủ nhiệm đề tài năm 2017 - 2018. - Tiếp cận tổng hợp có sự tham gia: Đề tài có nhiều nội dung với các chuyên ngành khác nhau cần sự phối hợp tham gia của các chuyên gia trong lĩnh vực lâm sinh, y dược và hóa học. Ngoài ra còn có sự phối hợp chặt chẽ với các cơ quan địa phương huyện Mường Tè như hạt Kiểm lâm, Ban quản lý rừng phòng hộ (BQLRPH), phòng Nông nghiệp &PTNT huyện và các xã nơi có Sâm lai châu phân bố. 2.4.2. Phương pháp thu thập số liệu Nội dung 1: Nghiên cứu đặc điểm hình thái và vật hậu cây Sâm lai châu - Nghiên cứu đặc điểm hình thái của lá, thân, rễ, hoa, quả, hạt. Các bộ phận thu hái ở trên cây Sâm lai châu trưởng thành, mẫu được theo dõi và phân tích theo phương pháp của Nguyễn Nghĩa Thìn (2005). PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
11 - Phương pháp nghiên cứu cấu tạo giải phẫu của các bộ phận lá, thân, rễ, hoa, quả, hạt: + Chọn mẫu: Mẫu được chọn ngẫu nhiên trong quần thể Sâm lai châu. Mỗi loại lấy 5 mẫu đầy đủ các bộ phận rễ, thân, lá để nghiên cứu. + Bảo quản mẫu: Mẫu được bảo quản trong cồn 700. + Phương pháp nghiên cứu cấu tạo giải phẫu hình thái thực vật dựa trên quan sát, so sánh và trên cơ sở các sự kiện đã thu thập được mà phân tích rồi tổng hợp. Việc quan sát, so sánh cấu tạo được tiến hành trong điều kiện tự nhiên và môi trường thực nghiệm của phòng thí nghiệm bộ môn Tài nguyên thực vật rừng - viện nghiên cứu Lâm sinh - viện KHLN Việt Nam: Phương pháp cắt mỏng mẫu vật, phương pháp ngâm mủn tế bào, phương pháp nhuộm màu, phương pháp vi phân tích (dùng muối clorua sắt để tìm tanin, dùng iod để tìm tinh bột…). Từ những nghiên cứu so sánh để xác định đặc điểm nhận biết và phân biệt Sâm lai châu với các loài/thứ trong Chi Panax. - Phương pháp theo dõi vật hậu: Lựa chọn 6 cây để theo dõi vật hậu, lựa chọn theo nguyên tắc không bị sâu bệnh, đã cho hoa trong tự nhiên, quan sát vật hậu 2 năm, quan sát để xác định: Thời kì nảy chồi, ra hoa, kết quả, quả chín, chu kỳ sai quả, số lượng quả. Nội dung 2: Nghiên cứu đặc điểm phân bố tự nhiên của cây Sâm lai châu - Từ những thông tin điều tra ban đầu về khu phân bố Sâm lai châu hiện có ở các địa phương thuộc tỉnh Lai Châu, từ đó xác định và lựa chọn các địa điểm để điều tra trên hiện trường. Tại các điểm điều tra dựa vào diện tích đất đai và bản đồ hiện trạng tài nguyên rừng, bản đồ địa hình. Đề tài tiến hành lập các tuyến điều tra, trong quá trình điều tra phát hiện loài Sâm lai châu ở lâm phần nào sẽ kết hợp bố trí ô tiêu chuẩn điển hình trên tuyến. Mỗi lâm phần rừng có cây Sâm lai châu thiết lập 01 ô tiêu chuẩn (OTC), diện tích OTC 400m2 (50 OTC), các OTC mở rộng ra 4 cạnh của ô tiêu chuẩn thiết lập 4 ô PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma