Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu tác động của người dân địa phương đến tài nguyên rừng tại Vườn Quốc gia Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:182

Thêm vào BST

Báo xấu

40
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn nhằm góp phần xây dựng cơ sở lý luận giải quyết mối quan hệ giữa các cộng đồng sống gần rừng và phụ thuộc vào rừng tại các khu rừng đặc dụng ở Việt Nam, đồng thời góp phần giúp địa phương có được những luận cứ khoa học cũng như thực tiễn đề ra giải pháp quản lý, bảo vệ, phát triển bền vững tài nguyên rừng dựa vào cộng đồng. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu tác động của người dân địa phương đến tài nguyên rừng tại Vườn Quốc gia Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP TRẦN NGỌC THỂ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA NGƯỜI DÂN ĐỊA PHƯƠNG ĐẾN TÀI NGUYÊN RỪNG TẠI VƯỜN QUỐC GIA BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP Hà Nội, 2009
i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP TRẦN NGỌC THỂ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA NGƯỜI DÂN ĐỊA PHƯƠNG ĐẾN TÀI NGUYÊN RỪNG TẠI VƯỜN QUỐC GIA BA BỂ, TỈNH BẮC KẠN Chuyên ngành: Quản lý bảo vệ tài nguyên rừng Mã số: 60.62.68 LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. NGUYỄN BÁ NGÃI Hà Nội, 2009
ii LỜI CẢM ƠN Luận văn này được thực hiện và hoàn thành theo chương trình đào tạo Thạc sỹ khoa học Lâm nghiệp của Trường Đại học Lâm nghiệp, Xuân Mai, Chương Mỹ, Hà Nội. Nhân dịp hoàn thành luận văn, tác giả bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Bá Ngãi - người đã bồi dưỡng kiến thức quý báu và đã dành tình cảm tốt đẹp cho tác giả từ khi hình thành ý tưởng, phát triển ý tưởng, xây dựng đề cương, tổ chức triển khai và hoàn thiện luận văn. Xin trân trọng cảm ơn tập thể cán bộ Phòng Khoa học Công nghệ và Hợp tác Quốc tế, Ban Chủ nhiệm Khoa Đào tạo Sau Đại học đã tạo điều kiện, động viên, giúp đỡ tác giả hoàn thành luận văn này. Tác giả xin trân trọng cảm ơn GS.TS. Vũ Tiến Hinh, GS.TS. Nguyễn Hải Tuất, TS. Nguyễn Quang Hà đã tư vấn, góp ý trong quá trình hoàn thiện bản luận văn này. Đối với địa phương, tác giả chân thành cảm ơn Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Bắc Kạn; Ủy ban nhân dân huyện Ba Bể; Vườn Quốc gia Ba Bể; Hạt kiểm lâm VQG Ba Bể; UBND các xã Khang Ninh, Cao Thượng, Nam Mẫu, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn và bà con các dân tộc ở địa phương - nơi tác giả đã đến thu thập số liệu để thực hiện luận văn. Xin cảm ơn các cán bộ, công nhân viên VQG Ba Bể đã tư vấn, giúp đỡ và hỗ trợ tác giả thu thập số liệu tại hiện trường. Xin cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp, gia đình đã khuyến khích, giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập và thực hiện luận văn. Mặc dù đã làm việc nghiêm túc với tất cả nỗ lực, nhưng do trình độ và thời gian hạn chế, nên luận văn này không thể tránh khỏi những thiếu sót nhất định. Tác giả rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của các Thầy, Cô giáo, các nhà khoa học, các bạn bè đồng nghiệp và xin chân thành tiếp thu các ý kiến đóng góp đó./. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả
iii MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA ................................................................................................................i LỜI CẢM ƠN.......................................................................................................................ii MỤC LỤC ...........................................................................................................................iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.....................................................................................v DANH MỤC BẢNG............................................................................................................vi DANH MỤC HÌNH ...........................................................................................................vii ĐẶT VẤN ĐỀ.......................................................................................................................1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU....................................................3 1.1. Ở ngoài nước .............................................................................................................3 1.2. Ở trong nước .............................................................................................................7 1.3. Một số kết luận rút ra từ nghiên cứu tổng quan..................................................13 CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, GIỚI HẠN NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................................................................15 2.1. Mục tiêu nghiên cứu ...............................................................................................15 2.1.1. Mục tiêu tổng quát .............................................................................................15 2.1.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................15 2.2. Đối tượng nghiên cứu .............................................................................................15 2.3. Giới hạn nghiên cứu ...............................................................................................15 2.4. Nội dung nghiên cứu...............................................................................................16 2.5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu...............................................................16 2.5.1. Quan điểm và phương pháp luận .......................................................................16 2.5.2. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................21 2.5.2.1. Nghiên cứu và phân tích tài liệu thứ cấp ..........................................21 2.5.2.2. Chọn địa điểm nghiên cứu ................................................................22 2.5.2.3. Xác định dung lượng mẫu điều tra ...................................................25 2.5.2.4. Phương pháp điều tra thu thập số liệu hiện trường..........................26 2.5.2.5. Phương pháp xử lý, phân tích số liệu ...............................................28 CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN CỨU ....................................................................................................................................34 3.1. Đặc điểm tự nhiên ...................................................................................................34 3.1.1. Vị trí địa lý, ranh giới và diện tích.....................................................................34 3.1.2. Địa hình..............................................................................................................35 3.1.3. Thổ nhưỡng........................................................................................................37 3.1.4. Khí hậu, thủy văn...............................................................................................37 3.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội........................................................................................38 3.2.1. Đặc điểm và phân bố dân cư..............................................................................38 3.2.2. Hiện trạng sử dụng đất.......................................................................................39 3.2.2.1. Hiện trạng sử dụng đất của VQG .....................................................39 3.2.2.2. Hiện trạng sử dụng đất của các xã nghiên cứu ................................40 3.2.3. Hiện trạng sản xuất nông nghiệp và chăn nuôi..................................................41 3.2.4. Hiện trạng lao động và việc làm ........................................................................42 3.2.5. Cơ sở hạ tầng .....................................................................................................42 3.2.6. Giáo dục và y tế .................................................................................................42 3.3. Hiện trạng rừng và đất rừng..................................................................................43
iv 3.4. Tài nguyên thực vật, động vật ...............................................................................44 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................................45 4.1. Tình hình công tác quản lý bảo vệ TNR tại VQG Ba Bể ....................................45 4.2. Các hình thức và mức độ tác động của người dân địa phương đến TNR tại VQG Ba Bể .....................................................................................................................48 4.2.1. Sử dụng đất rừng để canh tác nương rẫy ...........................................................49 4.2.2. Khai thác gỗ .......................................................................................................53 4.2.3. Khai thác gỗ củi .................................................................................................58 4.2.4. Khai thác rau rừng phục vụ chăn nuôi ...............................................................60 4.2.5. Khai thác các LSNG khác..................................................................................61 4.2.6. Chăn thả gia súc trên rừng và đất rừng ..............................................................64 4.3. Nguyên nhân dẫn tới những tác động bất lợi của người dân địa phương đến TNR tại VQG Ba Bể ......................................................................................................66 4.3.1. Cơ cấu đất canh tác ............................................................................................66 4.3.2. Cơ cấu thu nhập .................................................................................................68 4.3.3. Cơ cấu chi phí ....................................................................................................71 4.3.4. Sức hấp dẫn của tỷ số thu chi đối với hoạt động canh tác và khai thác sản phẩm từ rừng..............................................................................................................74 4.3.5. Ảnh hưởng của các yếu tố sản xuất đến thu nhập chung của HGĐ...................75 4.3.6. Ảnh hưởng của các yếu tố sản xuất đến thu nhập từ rừng của HGĐ.................77 4.3.7. Các nguyên nhân cơ bản khác dẫn tới những tác động bất lợi của người dân địa phương đến TNR tại VQG Ba Bể....................................................................80 4.3.7.1. Sự phụ thuộc của người dân địa phương vào TNR...........................80 4.3.7.2. Các nguyên nhân về kinh tế ..............................................................82 4.3.7.3. Các nguyên nhân về xã hội ...............................................................89 4.4. Đề xuất các giải pháp góp phần giảm thiểu những tác động bất lợi của người dân địa phương đến TNR tại VQG Ba Bể ...................................................................95 4.4.1. Cơ sở đề xuất các giải pháp ...............................................................................95 4.4.2. Các giải pháp cụ thể...........................................................................................96 4.4.2.1. Huy động người dân tham gia hoạt động bảo vệ rừng, khoanh nuôi tái sinh rừng tự nhiên và trồng rừng sản xuất ...............................................96 4.4.2.2. Quy hoạch và xây dựng các dự án phát triển KT-XH vùng đệm ......99 4.4.2.3. Phát triển du lịch sinh thái..............................................................100 4.4.2.4. Đào tạo nghề, giải quyết việc làm và xuất khẩu lao động..............101 4.4.2.5. Tổ chức di dân vùng cao ra khỏi khu bảo vệ nghiêm ngặt .............101 4.4.2.6. Bảo vệ nghiêm ngặt vùng lõi, ngăn chặn tích luỹ gỗ trong dân .....103 4.4.2.7. Quy hoạch vùng chăn thả gia súc và trồng cỏ cho chăn nuôi ........104 4.4.2.8. Sử dụng đất đai bền vững ở quy mô HGĐ và cộng đồng ...............104 4.4.2.9. Xây dựng hệ thống thuỷ lợi, đường giao thông ..............................107 4.4.2.10. Khuyến khích người dân sử dụng bếp đun tiết kiệm củi ...............107 4.4.2.11. Đẩy mạnh công tác thông tin và tuyên truyền ..............................108 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ..................................................................................110 5.1. Kết luận..................................................................................................................110 5.2. Khuyến nghị ..........................................................................................................111 TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................................113 PHỤ LỤC..........................................................................................................................120
v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Ký hiệu Chú giải 30a : Chương trình 30a/ Chương trình hỗ trợ giảm nghèo nhanh và bền vững đối với 61 huyện nghèo [10] 5Whys : Phân tích hệ thống nguyên nhân, xuất phát từ 5 nguyên nhân chính BVR : Bảo vệ rừng BV&PTR : Bảo vệ và phát triển rừng ĐDSH : Đa dạng sinh học HGĐ : Hộ gia đình IUCN : Tổ chức bảo tồn thiên nhiên Quốc tế KBT : Khu bảo tồn 1 KBTTN : Khu bảo tồn thiên nhiên 1 KNTS : Khoanh nuôi tái sinh KTG : Khai thác gỗ KT-XH : Kinh tế - xã hội NN&PTNT : Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn PARC : Xây dựng các khu bảo vệ nhằm bảo tồn tài nguyên thiên nhiên trên cơ sở sinh thái cảnh quan PRA : Đánh giá nông thôn có sự tham gia QLBVR : Quản lý bảo vệ rừng RRA : Phương pháp đánh giá nhanh nông thôn RTN : Rừng tự nhiên SPSS : Phần mềm xử lý thống kê dùng trong các ngành khoa học xã hội (Statistical Package for Social Sciences) SWOT : Phân tích Điểm mạnh - Điểm yếu - Cơ hội - Thách thức SX : Sản xuất TB : Trung bình TNR : Tài nguyên rừng UBND : Uỷ ban nhân dân UNDP : Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc VQG : Vườn Quốc gia WCMC : Trung tâm quan trắc Bảo tồn Thế giới GTKT : Giá trị kinh tế 1 Là thuật ngữ trong nhiều trường hợp được dùng để gọi chung cho tất cả các bậc phân hạng của hệ thống bao gồm các Vườn Quốc gia, các khu bảo tồn thiên nhiên (các khu dự trữ thiên nhiên, các khu bảo tồn loài/ sinh cảnh) và các khu bảo tồn cảnh quan,… của Việt Nam cũng như trên thế giới.
vi DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Kết quả lựa chọn các xã nghiên cứu điểm tại VQG Ba Bể ......................23 Bảng 2.2. Số hộ theo thành phần dân tộc của các xã nghiên cứu điểm ....................24 Bảng 2.3. Kết quả lựa chọn các thôn nghiên cứu điểm tại VQG Ba Bể...................24 Bảng 2.4. Dung lượng mẫu điều tra tại các xã nghiên cứu điểm..............................26 Bảng 3.1. Dân số các xã vùng đệm và vùng lõi VQG Ba Bể ...................................38 Bảng 3.2. Diện tích, năng suất của một số loại cây trồng nông nghiệp chính ..........41 Bảng 3.3. Thống kê số vật nuôi của khu vực nghiên cứu .........................................41 Bảng 3.4. Hiện trạng rừng và sử dụng đất VQG Ba Bể............................................43 Bảng 4.1. Phân tích SWOT về công tác QLBVR tại VQG Ba Bể ...........................45 Bảng 4.2. Kết quả thực hiện dự án 5 triệu ha rừng năm 2008 tại VQG Ba Bể.........46 Bảng 4.3. Thống kê vi phạm công tác quản lý bảo vệ rừng VQG Ba Bể .................47 Bảng 4.4. Diện tích canh tác của các HGĐ trên rừng và đất rừng VQG ..................50 Bảng 4.5. Số lần đốt nương của các HGĐ canh tác nương rẫy trên đất VQG..........53 Bảng 4.6. Thống kê mức độ khai thác gỗ và bán gỗ của các hộ điều tra..................55 Bảng 4.7. Các nhân tố ảnh hưởng tới lượng gỗ khai thác từ rừng............................57 Bảng 4.8. Mức độ khai thác gỗ củi của người dân địa phương ................................58 Bảng 4.9. Các nhân tố có ảnh hưởng tới lượng gỗ củi khai thác ..............................59 Bảng 4.10. Mức độ khai thác rau rừng phục vụ chăn nuôi gia súc...........................60 Bảng 4.11. Tổng hợp các nhân tố có ảnh hưởng tới nhu cầu rau rừng phục vụ chăn nuôi của HGĐ .......................................................................................60 Bảng 4.12. Mức độ khai thác và nhu cầu sử dụng LSNG tại khu vực nghiên cứu...62 Bảng 4.13. Mức độ và hình thức chăn thả gia súc trên rừng ....................................64 Bảng 4.14. Các nhân tố ảnh hưởng tới số lượng gia súc chăn thả trên rừng ............65 Bảng 4.15. Cơ cấu đất đai trung bình của HGĐ khu vực nghiên cứu ......................67 Bảng 4.16. Cơ cấu tổng thu nhập của các nhóm HGĐ tại khu vực nghiên cứu .......68 Bảng 4.17. Cơ cấu chi phí của các nhóm HGĐ tại khu vực nghiên cứu ..................72 Bảng 4.18. Kết quả phân tích tỷ số thu - chi BCR của HGĐ....................................74 Bảng 4.19. Ước lượng độ co giãn của mô hình đối với thu nhập chung của HGĐ ..76 Bảng 4.20. Ước lượng độ co giãn của mô hình đối với thu nhập từ rừng của HGĐ 78 Bảng 4.21. Nhu cầu và khả năng đáp ứng lương thực của HGĐ..............................82 Bảng 4.22. Nhu cầu và khả năng đáp ứng thu chi tiền mặt của HGĐ ......................84 Bảng 4.23. Nhu cầu chất đốt của HGĐ tại VQG Ba Bể ...........................................86 Bảng 4.24. Mô hình tứ diện về phát triển kinh tế hộ với quản lý tài nguyên rừng tại khu vực nghiên cứu...............................................................................95 Bảng 4.25. Kế hoạch triển khai một số hoạt động lâm nghiệp theo nhu cầu của HGĐ khu vực nghiên cứu...............................................................................98
vii DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Tháp sinh thái nhân văn trong nghiên cứu sự tác động của người dân địa phương đến TNR...................................................................................19 Hình 2.2. Sơ đồ bố trí tuyến điều tra, dung lượng mẫu tại khu vực nghiên cứu.......27 Hình 2.3. Mô hình tứ diện về phát triển kinh tế hộ và quản lý tài nguyên rừng.......32 Hình 3.1. Sơ đồ khu vực nghiên cứu.........................................................................35 Hình 3.2. Bản đồ khu vực nghiên cứu ......................................................................36 Hình 3.3. Biểu đồ cơ cấu đất đai của VQG Ba Bể....................................................39 Hình 3.4. Biểu đồ cơ cấu đất đai của các xã nghiên cứu ..........................................40 Hình 4.1. Tình hình vi phạm công tác QLBVR VQG Ba Bể ...................................47 Hình 4.2. Tỷ trọng số hộ tham gia khai thác gỗ và bán gỗ .......................................56 Hình 4.3. Số hộ tham gia khai thác LSNG theo thành phần dân tộc ........................62 Hình 4.4. Cơ cấu đất đai trung bình của HGĐ..........................................................67 Hình 4.5. Cơ cấu thu nhập của HGĐ theo nhóm hộ .................................................69 Hình 4.6. Cơ cấu thu nhập của HGĐ theo dân tộc....................................................71 Hình 4.7. Cơ cấu chi phí của HGĐ theo nhóm hộ ....................................................73 Hình 4.8. Cơ cấu thu chi bằng tiền mặt tại HGĐ......................................................84
1 ĐẶT VẤN ĐỀ Gần năm thập kỷ qua, nhiều thành tựu đã đạt được trong công tác quản lý bảo tồn hệ thống rừng đặc dụng, vai trò của các khu bảo tồn, VQG trong phát triển kinh tế ở cấp quốc gia và địa phương ngày càng được khẳng định. Nhận thức về vai trò của rừng đặc dụng đối với bảo vệ đa dạng sinh học, môi trường trong xã hội được tăng cường đáng kể [3]. Song việc bảo vệ, quản lý các khu bảo tồn, VQG đã và đang gặp không ít khó khăn từ phía người dân và cộng đồng địa phương. Điều khó khăn lớn nhất gặp phải trong việc quản lý các khu bảo tồn hiện nay là vấn đề mâu thuẫn giữa mục tiêu bảo tồn với sinh kế của người dân sống trong và gần khu bảo tồn vẫn đang tồn tại. Thực tế cho thấy, việc thành lập các khu bảo tồn, VQG đã làm mất đi nguồn sống của phần lớn các cộng đồng dân cư sống trong và gần rừng từ bao đời nay. Họ cho rằng, việc thành lập khu bảo tồn, VQG đã không đem lại lợi ích gì cho họ, mà chỉ bị thiệt thòi vì không được tự do khai thác một phần tài nguyên thiên nhiên như trước nữa [34]. Trong khi đó, các sinh kế tạo nguồn thu nhập khác cho người dân địa phương chưa bù đắp được sự thiếu hụt lớn lao này. Chính vì vậy, đã gây ra mâu thuẫn giữa khu bảo tồn, VQG với người dân địa phương - những người đã và đang sống phụ thuộc một phần vào nguồn TNR. Do đó, việc tồn tại những tác động bất lợi của người dân vào TNR là một tất yếu. VQG Ba Bể - vườn di sản ASEAN, nằm trên địa bàn huyện Ba Bể - một trong 2 huyện nghèo của tỉnh Bắc Kạn và là một trong 61 huyện nghèo của cả nước thuộc Chương trình 30a của Chính phủ [10] cũng trong tình trạng chung như thế. Dân số sống trong và xung quanh VQG Ba Bể có 19.375 người, gồm 5 dân tộc chính là Tày, Hmông, Dao, Nùng và Kinh đã sinh sống lâu đời ở nơi đây với những tập quán truyền thống như canh tác nương rẫy, du canh du cư, săn bắn động vật, chặt gỗ, lấy củi, thu lượm các sản phẩm từ rừng... Đời sống của người dân địa phương còn nhiều khó khăn, phần lớn dựa vào nguồn TNR là chính, họ cố gắng tiếp cận đến mức tối đa nguồn tài nguyên này mỗi khi có cơ hội. Vấn đề đặt ra là làm thế nào để giảm
2 thiểu những tác động bất lợi của người dân địa phương tới TNR ở các KBT, VQG nói chung và VQG Ba Bể nói riêng nhằm bảo vệ đa dạng sinh học và phát triển bền vững TNR nơi đây. Để trả lời câu hỏi trên và góp phần làm rõ những tồn tại nêu trên, đề tài “Nghiên cứu tác động của người dân địa phương đến tài nguyên rừng tại Vườn Quốc gia Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn” được thực hiện là có cơ sở và hết sức cần thiết.
3 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1 Heading 1_Tran Ngoc The 1.1. Ở ngoài nước Trên thế giới, cộng đồng quốc tế đã có nhiều nghiên cứu nhằm nỗ lực làm thay đổi chiến lược bảo tồn từ đầu thập kỷ 80. Một chiến lược bảo tồn mới dần được hình thành và khẳng định tính ưu việt, đó là liên kết quản lý KBTTN và VQG với các hoạt động sinh kế của người dân địa phương, cần thiết có sự tham gia bình đẳng của các cộng đồng trên cơ sở tôn trọng nền văn hoá trong quá trình xây dựng các quyết định. Ý tưởng về một khu rừng nhất định cần được bảo vệ khỏi tác động khai thác sử dụng thường nhật của con người đã có ít nhất từ 3000 năm trước đây vào thời vua Ai Cập Ikhnaton hoặc thậm chí sớm hơn (Alison 1981, trong Hunter 1996) (dẫn theo Nguyễn Xuân Đặng, 2005) [15]. Năm 1872, VQG đầu tiên trên thế giới được thành lập ở Mỹ, đó là VQG Yellowstone. VQG nằm trên vùng đất do người Crow và người Shoshone sinh sống trên cơ sở sử dụng bạo lực ép buộc hai cộng đồng tộc người này phải rời bỏ mảnh đất của họ. Nhiều KBTTN và VQG được thành lập sau đó ở các nước khác nhau trên thế giới cũng sử dụng phương thức quản lý theo mô hình này, có nghĩa là ngăn cấm người dân địa phương thâm nhập vào KBTTN, VQG và tiếp cận tài nguyên trong đó. Điều đó dẫn đến những hậu quả tất yếu là làm nảy sinh nhiều mâu thuẫn giữa cộng đồng địa phương, KBT và mục đích bảo tồn tài nguyên đã không đạt được [35]. Ở Philippines, chiến lược Quốc gia về bảo tồn đa dạng sinh học nêu rõ rằng: "Điều chủ chốt dẫn đến thắng lợi cho bảo tồn đa dạng sinh học là phải bảo đảm rằng các cộng đồng địa phương, những người bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi mọi quyết định về chính sách liên quan đến môi trường, sẽ tham gia vào quá trình lập kế hoạch và quản lý đối với bảo tồn đa dạng sinh học" (Denr và TCSD, 1994) (dẫn theo Lê Sỹ Trung, 2005) [50, tr. 7].
4 Ở Indonesia, kế hoạch hành động đa dạng sinh học ghi nhận rằng "Việc tăng cường sự tham gia của công chúng, đặc biệt là cộng đồng sinh sống bên trong và phụ thuộc vào các vùng có tính đa dạng sinh học cao, là mục tiêu chính của kế hoạch hành động và là điều kiện tiên quyết đối với việc thực hiện kế hoạch (Bappenas, 1993) (dẫn theo Lê Sỹ Trung, 2005) [50, tr. 7]. Bink Man W. (1988) trong nghiên cứu của mình thực hiện tại làng Ban Pong, tỉnh S. Risaket, Thái Lan chỉ ra rằng các tầng lớp nghèo phải phụ thuộc vào rừng để chăn thả gia súc và thu hái tài nguyên lâm sản như: củi đun và hoa quả trong rừng. Tuy nhiên đây là một minh họa rất cần thiết của người dân địa phương tham gia vào việc lập kế hoạch và thiết kế các dự án phát triển (FAO, 1996). Colfer. C.J.P (1980) trong tác phẩm “Thay đổi và NLKH bản địa” tại Đông Kalimamtan. Qua mô tả việc đi thu hái lâm sản phụ, tác giả đã nhận định rằng những sản vật đó được coi như là những mặt hàng không phải trả tiền, ai cũng có thể thu lượm được. Thế nhưng những quyền đó không được quy định cụ thể, nó đã trở thành một thông lệ, trong đó có cả việc dùng gỗ làm nhà, có lúc dùng để biện hộ cho việc thu hoạch gỗ và bán (dẫn theo Ngô Ngọc Tuyên, 2007) [51, tr. 8]. Năm 1986, trong tác phẩm “Lâm nghiệp xã hội và hành động của cộng đồng” các tác giả Dorji, D.C. Chavada, B. Thinley và Wangchuks cho rằng: Rừng chủ yếu là nguồn cung cấp gỗ xây dựng và làm hàng rào, cung cấp củi, nơi chăn thả và chuồng trại cho gia súc. Chúng cũng cung cấp một phần lớn những yêu cầu về thức ăn gia súc, lợi tức, công ăn việc làm và đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ đất và nước trên vùng đất dốc (FAO, 1996) [51]. Theo Gadgil và VP. Vartok năm 1976 trong tác phẩm: “Những lùm cây thiêng miền Tây dãy Ghats ở Ấn Độ” cho rằng: Người dân địa phương ở Ấn Độ đã bảo vệ được các đám rừng từ dưới 0,5 ha đến 10 ha dưới dạng lùm cây thiêng để thờ các vị thần của lùm cây. Việc thờ cúng tại những lùm cây thiêng đó được hình thành từ các xã hội chuyên về săn bắn và hái lượm. Việc lấy ra bất cứ sản phẩm nào đều bị cấm kỵ. Với nạn phá rừng ngày càng tăng, những lùm cây đó đã trở thành những di sản còn lại của rừng tự nhiên và do đó đã trở nên quan trọng trong việc thu lượm
5 một số sản phẩm như: Cây thuốc, lá rụng, gỗ khô…Việc khai thác gỗ đã bị cấm nhưng đôi khi vẫn xảy ra tình trạng khai thác gỗ trộm (FAO, 1996). Sự phụ thuộc lẫn nhau giữa bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển đã trở thành vấn đề nổi lên trong các cuộc hội thảo, diễn đàn khoa học trong những năm gần đây. Vào tháng 6 năm 1992, tại Hội nghị Liên hiệp quốc về Môi trường và Phát triển bền vững ở Rio De Janeiro, vấn đề này đã chính thức được công nhận (dẫn theo Ngô Ngọc Tuyên, 2007) [51, tr. 8]. Ở Nepal, đã có một số mô hình thành công về chương trình bảo tồn đa dạng sinh học theo hướng toàn cầu. Tuy nhiên, do sự ảnh hưởng của cuộc xung đột vũ trang trong gần một thập kỷ đã tác động xấu đến các hoạt động bảo tồn và động vật hoang dã. Chính vì vậy, một số nghiên cứu về đánh giá tác động của những hoạt động này đến bảo tồn đa dạng sinh học tại VQG Bardia và vùng đệm phía tây Nepal đã được thực hiện. Nghiên cứu đã khẳng định, 73% người dân địa phương sống trong khu vực phụ thuộc vào nông nghiệp, nguồn chất đốt và thức ăn [63]. Ở Ấn Độ, diện tích đất lâm nghiệp đứng thứ hai sau diện tích đất nông nghiệp, và là nơi ước tính có 275 triệu người dân địa phương ở các vùng nông thôn phụ thuộc vào rừng (ít nhất là một phần sinh kế của họ). Một nghiên cứu về lâm nghiệp cộng đồng bên ngoài khu rừng đặc dụng đã chỉ ra rằng các khu rừng không chỉ cung cấp tiềm năng to lớn để xoá đói giảm nghèo và tăng trưởng kinh tế nông thôn ở Ấn Độ mà vẫn hỗ trợ tốt mục tiêu quan trọng là bảo tồn [73]. Phần lớn các khu bảo tồn đều được thiết lập vì mục đích Quốc gia, mà ít nghĩ đến các nhu cầu và mong muốn của người dân địa phương. Dựa trên mô hình của Hoa Kỳ, phương thức quản lý của nhiều VQG và KBT chủ yếu bao gồm việc ngăn cấm người dân địa phương xâm nhập vào KBT và khai thác TNR. Phương thức này gọi là biện pháp "Rào và phạt". Tại các nước Đông Nam Châu Á phương thức này tỏ ra không thích hợp vì để duy trì sự đa dạng sinh học thì người dân địa phương bị mất quyền tiếp cận với nguồn TNR, trong khi sự phụ thuộc của họ vào TNR là rất lớn [50, tr. 6, 7].
6 Ở Đông Nam Châu Á, sự tham gia của người dân địa phương vào công tác bảo tồn đa dạng sinh học là một biện pháp cần thiết và thường có hiệu quả. Lý do để khuyến khích sự tham gia này là: Nỗ lực của các cơ quan Chính phủ nhằm đưa dân chúng ra khỏi các KBT đã không mang lại kết quả như mong muốn trên cả phương diện quản lý TNR và kinh tế xã hội. Việc đưa người dân vốn quen sống trên địa bàn của họ đến một nơi mới chẳng khác nào "bắt cá khỏi nước" và khi đó lực lượng khác có thể xâm lấn và khai thác TNR mà không có người bảo vệ. Người dân địa phương có nhiều kiến thức cổ truyền về việc sử dụng tài nguyên thiên nhiên và các thể chế cộng đồng đã tỏ ra có hiệu quả trong việc quản lý các nguồn tài nguyên này [50]. Nhiều kết qu nghiên cứu trên thế giới và kinh nghiệm thực tiễn của các KBT và VQG khẳng định rằng để quản lý thành công cần dựa trên mô hình quản lý gắn bảo tồn đa dạng sinh học với bảo tồn văn hoá của người dân địa phương. Ở VQG Kakadu (Australia), những người thổ dân chẳng những được chung sống với VQG một cách hợp pháp mà họ còn được thừa nhận là chủ hợp pháp của VQG và được tham gia quản lý VQG thông qua các đại diện của họ trong ban quản lý. Tại VQG Wasur (Indonesia) vẫn tồn tại 13 làng bản với cuộc sống gắn với săn bắn cổ truyền [35]. Ở Thái Lan, vào khoảng những năm 1945, độ che phủ của rừng đạt tới 60%, nhưng đến năm 1995 giảm xuống còn 26%. Hơn 170.000 km2 rừng bị tàn phá. Năm 1989, Cục Lâm nghiệp của Hoàng Gia Thái Lan (The Royal Forest Department) thành lập khu bảo tồn để bảo vệ diện tích rừng còn lại. Điều này dẫn tới xung đột giữa các cộng đồng địa phương. Một thử nghiệm của Dự án “Quản lý rừng bền vững thông qua sự cộng tác” thực hiện tại Khu bảo tồn động vật hoang dã Phu Kheio, tỉnh Chaiyaphum ở Đông Bắc Thái Lan. Kết quả chỉ ra rằng, điều căn bản để quản lý bền vững tài nguyên là phải thu hút sự tham gia của các bên liên quan và đặc biệt là phải bao gồm cả phát triển cộng đồng địa phương bằng các hoạt động làm tăng thu nhập của họ (dẫn theo Ngô Ngọc Tuyên, 2007) [51, tr. 6].
7 Cũng ở Thái Lan, hệ thống quản lý khu bảo vệ trước đây đã nhấn mạnh các quyền sở hữu và kiểm soát rừng của Nhà nước mà không chú ý tới ảnh hưởng giữa con người và các nguồn tài nguyên, đã dẫn tới những thất bại vì tỉ lệ phá rừng hàng năm vẫn ở mức cao 2,6%. Một nghiên cứu tại vùng đệm của khu bảo tồn động vật hoang dã Phu Kheio, Đông Bắc Thái Lan đã giới thiệu một cách tiếp cận mới để quản lý chúng trên cơ sở thu hút sự tham gia của người dân địa phương trong tiến trình. Kết quả thảo luận ở đây cũng đã khẳng định rằng, có một cơ hội để tạo ra một sự hiểu biết tốt hơn giữa người dân nông thôn về tầm quan trọng của trồng rừng và bảo tồn thiên nhiên sẽ dẫn đến một cách quản lý tốt hơn các nguồn tài nguyên trong tương lai [62]. Các nguyên tắc được lập ra trong công tác quản lý tài nguyên thiên nhiên và kế hoạch phát triển kinh tế xã hội quốc gia năm 1992 - 1996 tại Thái Lan là: "Khuyến khích người dân cộng tác với Chính phủ, trong bảo tồn tài nguyên thiên nhiên thông qua việc đề cao vai trò của các tổ chức nhân dân, tổ chức phi chính phủ, từ trung ương đến địa phương. Trong việc quyết định các dự án quản lý tài nguyên thiên nhiên cũng như trong việc theo dõi, giám sát và đánh giá thành công của dự án này". Nhận rõ sự cần thiết phải xem xét điều kiện kinh tế, xã hội xung quanh KBT, các nhà quy hoạch quản lý KBT đã bắt đầu đề xuất và thiết lập các vùng đệm để ngăn chặn sự xâm hại từ bên ngoài vào các KBT [50]. Các nghiên cứu trên thế giới được liệt kê trên đây phần lớn mới chỉ dừng lại ở những phân tích định tính về sự phụ thuộc của các cộng động dân cư vào tài nguyên và khẳng định cần thiết phải có sự tham gia của người dân vào các hoạt động bảo tồn TNR. Bên cạnh đó, đã có một số nghiên cứu định lượng về vấn đề này, tuy nhiên nghiên cứu xác định mức độ tác động của cộng đồng vào TNR và những nguyên nhân cụ thể dẫn tới những tác động đó vào TNR chưa có nhiều. 1.2. Ở trong nước Trải qua thời gian, diễn biến TNR ở các khu rừng đặc dụng nước ta đã có nhiều thay đổi do sức ép của sự gia tăng dân số, nhu cầu về gỗ, LSNG ngày một gia tăng đối với cộng đồng dân cư sinh sống trong KBT và VQG. Việc đầu tư quản lý
8 bảo vệ và phát triển các khu rừng đặc dụng còn hạn hẹp. Việc triển khai, thực thi các chính sách, pháp luật của nhà nước đối với hệ thống này chưa đồng bộ, kịp thời. Vì thế, dẫn đến có nhiều vi phạm nghiêm trọng vào các khu rừng đặc dụng. So với nhiều nước trên thế giới và khu vực thì lịch sử thành lập các khu rừng đặc dụng ở Việt Nam tương đối sớm. Tháng 7/1962, khu rừng cấm Cúc Phương được thành lập theo quyết định số 72/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ với diện tích 25.000 ha, sau này trở thành VQG đầu tiên của nước ta. Hệ thống KBTTN ở Việt Nam - một trong những nước có ĐDSH cao nhất trên thế giới2 - được mở rộng rất nhanh trong 30 năm qua với khoảng 70 VQG, khu dự trữ thiên nhiên và khu bảo vệ cảnh quan mới được thành lập trong thập kỷ 80, trong đó có VQG Ba Bể. Tính đến trước thời điểm rà soát quy hoạch 3 loại rừng theo Chỉ thị số 38/2005/CT-TTg ngày 05/12/2005 của Thủ tướng Chính phủ, hệ thống rừng đặc dụng đã được thành lập gồm 128 khu, với tổng diện tích tự nhiên là 2.395.200 ha, trong đó có 30 VQG, 60 KBTTN và 38 khu bảo vệ cảnh quan. Bên cạnh những thành công, những đóng góp tích cực của hệ thống rừng đặc dụng này đối với việc bảo vệ môi trường và ĐDSH toàn cầu thì chúng đang phải đối mặt với tình trạng suy giảm ĐDSH do tác động của nhiều yếu tố [3]. Quan niệm về công tác bảo tồn trước hết phải xuất phát từ các quy định mang tính pháp lý. Đó là các điều khoản được ghi trong Luật BV&PTR ban hành ngày 12/08/1991, Luật BV&PTR sửa đổi ban hành ngày 03/12/2004. Quyết định số 08/2001/QĐ-TTg ban hành ngày 11/01/2001 đã đề cập đến việc Ban quản lý các khu bảo vệ được xây dựng các quy định về phạm vi sử dụng rừng đối với người dân địa phương sinh sống trong các KBT. Gần đây nhất, Thủ tướng Chính phủ ký quyết định số 186/2006/QĐ-TTg ngày 14/08/2006 về việc ban hành Quy chế quản lý rừng, thay thế quyết định số 08/2001/QĐ-TTg, trong đó quản lý rừng đặc dụng được quy định rất rõ [2], [8], [32], [47] cụ thể như sau: 2 Trung tâm Giám sát bảo tồn Thế giới của UNEP đánh giá Việt Nam là một trong 16 nước có ĐDSH cao nhất – WCMC, 1992, Báo cáo xây dựng chỉ số ĐDSH Quốc gia: Tài liệu thảo luận, Cambridge, UK. (dẫn theo PARC, 2006) [17, tr. 4].
9 - Rừng đặc dụng bao gồm các loại: VQG, KBTTN, khu bảo vệ cảnh quan, khu rừng nghiên cứu thực nghiệm khoa học [47, tr.5]. - Trong VQG và KBTTN được chia thành 3 phân khu chức năng chính sau: (1) Phân khu bảo vệ nghiêm ngặt: Là khu vực có diện tích vừa đủ để bảo vệ nguyên vẹn hệ sinh thái tự nhiên như mẫu chuẩn sinh thái quốc gia, được quản lý, bảo vệ chặt chẽ để theo dõi diễn biến tự nhiên của rừng và hệ sinh thái; Đối với rừng đặc dụng ở vùng đất ngập nước, phạm vi và quy mô của phân khu bảo vệ nghiêm ngặt được xác định theo mục tiêu, đối tượng, tiêu chí bảo tồn và điều kiện thuỷ văn; (2) Phân khu phục hồi sinh thái: Là khu vực được quản lý, bảo vệ chặt chẽ để khôi phục các hệ sinh thái rừng thông qua việc thực hiện một số hoạt động lâm sinh cần thiết; (3) Phân khu dịch vụ - hành chính: Là khu vực để xây dựng các công trình làm việc và sinh hoạt của ban quản lý, các cơ sở nghiên cứu - thí nghiệm, dịch vụ du lịch, vui chơi giải trí [47, tr. 7]. - VQG và KBTTN phải xây dựng vùng đệm cho khu rừng. Vùng đệm là vùng rừng, vùng đất hoặc vùng đất có mặt nước nằm liền kề với vườn quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên; bao gồm toàn bộ hoặc một phần các xã, phường, thị trấn nằm sát ranh giới với vườn quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên. Vùng đệm được xác lập nhằm ngăn chặn, giảm nhẹ sự xâm hại của con người tới vườn quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên. Ban quản lý khu rừng đặc dụng tổ chức cho cộng đồng dân cư vùng đệm tham gia các hoạt động bảo vệ, bảo tồn, sử dụng hợp lý lâm sản và các tài nguyên tự nhiên, các dịch vụ du lịch sinh thái để góp phần nâng cao thu nhập và gắn sinh kế của người dân với các hoạt động của khu rừng đặc dụng [47, tr. 15]. Trong nhiều năm qua, đã có rất nhiều nhà khoa học quan tâm tới việc nâng cao hiệu quả của các KBTTN và VQG theo quan điểm bảo tồn - phát triển. Đó là làm sao dung hoà mối quan hệ giữa bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và phát triển kinh tế - xã hội của người dân địa phương. Theo Donovan D., Rambo A.T, Fox J., Lê Trọng Cúc, Trần Đức Viên (1997), đã đề cập đến các sản phẩm từ rừng và sức ép của người dân địa phương vào rừng. Tác giả đã chỉ ra rằng: Diện tích rừng già ở miền núi phía Bắc Việt Nam đã giảm
10 sút nghiêm trọng do việc khai thác gỗ, củi và các lâm sản khác như: tre nứa, nấm, cây dược liệu, động vật hoang dã và được xem như là nguồn sinh kế chủ yếu của người dân miền núi [13, tr. 1-2]. D.A. Gilmour và Nguyễn Văn Sản (1999) [12], đã thực hiện một nghiên cứu về quản lý vùng đệm tại 3 VQG: Ba Vì, Bạch Mã và Cát Tiên. Kết quả nghiên cứu đã phản ánh khá rõ nét thực trạng vùng đệm ở Việt nam như: Tình hình KT-XH, tình trạng bảo tồn tại các VQG và vùng đệm; hoạt động phát triển trong các vùng đệm; tổ chức, thể chế cho quản lý vùng đệm… Các kết luận đưa ra mới dừng lại ở tầm vĩ mô như nguyên tắc, phương hướng chung, chưa cụ thể hoá làm cái gì và làm như thế nào. Kết quả nghiên cứu của Trần Ngọc Lân (1999), Đỗ Anh Tuân (2001) (dẫn theo Ngô Ngọc Tuyên, 2007 [51]) được thực hiện tại KBTTN Pù Mát đã đưa ra một số kết luận rằng: (1) Các nông hộ trong vùng đệm Pù Mát có sự gắn bó chặt chẽ với rừng, nguồn thu nhập từ khai thác lâm sản và canh tác nương rẫy đóng vai trò quan trọng trong tổng thu nhập của mỗi nông hộ. Hiện nay, các nông hộ đang có sự chuyển đổi về sinh kế, song mới chỉ có rất ít ở các hộ có hiểu biết và có vốn đầu tư; (2) Hầu hết người dân địa phương vẫn còn sử dụng TNR một cách bất hợp pháp. Tại thời điểm nghiên cứu, 34% tổng thu nhập hàng năm của một HGĐ trong vùng đệm và 62% tổng thu nhập của một HGĐ trong vùng bảo vệ nghiêm ngặt là từ rừng. Việc thành lập KBTTN (năm 1997) đã làm giảm 30% - 71,4% diện tích đất và khoảng 50% thu nhập từ rừng của người dân địa phương; (3) Mặc dù đã có một vài chương trình hỗ trợ được thực hiện tại KBTTN Pù Mát, song chúng chưa bù đắp được những mất mát do việc thành lập KBTTN gây ra. Như vậy, các nghiên cứu đã thực hiện chủ yếu là phân tích, đánh giá sự phụ thuộc của cộng đồng địa phương vào rừng và đất rừng. Nhưng vấn đề nhìn nhận từ góc độ cộng đồng địa phương đối với tài nguyên rừng còn chưa được nghiên cứu sâu sắc. Một số nghiên cứu trong những năm gần đây đã đề cập đến vấn đề tác động của cộng đồng địa phương tới tài nguyên rừng nhưng mới giới hạn ở tác động của
11 cộng đồng địa phương vùng đệm đến các VQG hoặc KBTTN, còn vùng lõi (hay phân khu bảo vệ nghiêm ngặt) còn ít được chú ý. Nguyễn Thị Phương (2003) [29] khi “Nghiên cứu tác động của cộng đồng địa phương vùng đệm đến tài nguyên rừng VQG Ba Vì- Hà Tây” đã chỉ ra rằng: Cộng đồng ở đây sống chủ yếu bằng nghề nông nhưng diện tích đất nông nghiệp rất ít và năng suất lúa thấp. Vì vậy, để giải quyết nhu cầu cuộc sống hàng ngày họ tác động tới tài nguyên rừng dưới nhiều hình thức như: sử dụng đất rừng để sản xuất hàng hoá, khai thác sản phẩm với mục đích tiêu dùng, chăn thả gia súc….trong đó hình thức sử dụng đất rừng để sản xuất hàng hoá cho tỷ trọng thu nhập cao nhất trong cơ cấu thu nhập của cộng đồng (36,4%). Phần mềm SPSS và MS. Excel là hai công cụ phân tích được tác giả sử dụng khá tốt trong xử lý số liệu nhằm lượng hoá và minh chứng cho mức độ phụ thuộc của người dân địa phương đến TNR. Tuy nhiên, đề tài chưa đánh giá được mức độ tác động tới tài nguyên rừng của các dân tộc, các nhóm hộ khác nhau. Hoàng Quốc Xạ (2005) [61], đã có sự kết hợp tốt giữa phân tích định tính và định lượng trong việc xác định các hình thức tác động và nguyên nhân tác động khi nghiên cứu tác động của cộng đồng địa phương đến tài nguyên rừng tại vùng đệm VQG Xuân Sơn tỉnh Phú Thọ. Các giải pháp được tác giả đưa ra tuy bao hàm nhiều lĩnh vực song chưa dựa trên các yếu tố đã được phân tích cụ thể tại khu vực nghiên cứu và chưa thể hiện được tính khả thi của các giải pháp đưa ra. Ngô Ngọc Tuyên (2007) [51], đã lượng hoá tốt thể hiện sinh động ảnh hưởng của các yếu tố sản xuất đển tổng thu nhập của hộ gia đình cũng như mối quan hệ giữa tổng thu nhập với các nhân tố trong khai thác TNR thông qua việc thực hiện nghiên cứu tác động của người dân địa phương đến TNR tại KBTTN Na Hang, Tuyên Quang. Tác giả đã lựa chọn 4 dân tộc chính trong khu vực, mỗi dân tộc 30 HGĐ để phỏng vấn, nhưng chưa chỉ ra cho người đọc cách thức và nguyên tắc chọn mẫu. Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng, để giải quyết nhu cầu cuộc sống hàng ngày người dân đã tác động tới TNR dưới nhiều hình thức song “sử dụng tài nguyên rừng” là hình thức có tác động bất lợi nhất, các dân tộc khác nhau thì mức độ tác
12 động cũng khác nhau. Nghiên cứu đã sử dụng hàm Cobb-Douglas để phân tích ảnh hưởng của các yếu tố đến thu nhập của HGĐ, tuy nhiên phân tích mới dừng lại ở 3 yếu tố nguồn lực mà chưa phân tích đến các yếu tố hiệu quả. Vấn đề giảm đất đai canh tác của các cộng đồng do hình thành VQG là một thực tế diễn ra ở nhiều nơi. Đỗ Thị Hà cho rằng sau khi thành lập VQG Tam Đảo, đất của các hộ trong thôn bị mất đi, thu nhập về lâm nghiệp tập trung vào một số chủ rừng, ảnh hưởng tới sự phân công lao động trong HGĐ (dẫn theo Nguyễn Thị Phương, 2003) [29]. Một nghiên cứu về nhu cầu sử dụng gỗ củi của Lê Thu Hiền (2003) [19], được thực hiện tại xã Khang Ninh - một xã vùng đệm VQG Ba Bể cho thấy: Gỗ củi là nhiên liệu chính sử dụng làm chất đốt ở đây, loại nhiên liệu này có nguồn gốc từ gỗ lớn là 2,8%, gỗ nhỏ là 27%, cây bụi là 53,5% và cành nhánh là 16,9%. Nhu cầu sử dụng gỗ củi bình quân mỗi hộ gia đình là khá cao 20,3 kg/ngày, trong đó ở vùng cao là 26 kg/ngày, ở vùng thấp là 17,5 kg/ngày. Đặc biệt, nguồn cung cấp gỗ củi cho người dân địa phương chủ yếu từ rừng tự nhiên, rừng phục hồi, đồi trọc và cây trồng phân tán. Cũng tại VQG Ba Bể, tác giả Lê Đức Vượng (2007) [59], đã bước đầu tìm hiểu sự phụ thuộc của người dân địa phương vào tài nguyên rừng tại 2 thôn của xã Nam Mẫu - một xã nằm trọn trong phân khu bảo vệ nghiêm ngặt. Kết quả nghiên cứu tuy độc lập ở từng thôn trong xã Nam Mẫu nhưng phần nào đã khẳng định được vai trò của lâm sản đối với người dân địa phương cũng như sự phụ thuộc của họ vào TNR thông qua tỷ trọng giữa thu nhập từ lâm sản nói chung so với tổng thu nhập của hộ gia đình (tỷ lệ này là 40,18% đối với thôn Cốc Tộc và 50,92% đối với thôn Nặm Dài). Nghiên cứu mới chỉ chỉ tập trung ở 2 thôn, đối với 2 dân tộc Tày và Hmông do vậy chưa phản ánh được đầy đủ sự phụ thuộc của người dân sống trong và xung quanh VQG Ba Bể vào TNR.