Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Xác lập cơ sở khoa học cho việc sử dụng đất bền vững có sự tham gia trên địa bàn huyện Krông Buk - ĐắK LắK

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:92

Thêm vào BST

Báo xấu

17
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là nghiên cứu những vấn đề liên quan đến quản lý, sử dụng đất của các địa phương nhằm đóng góp vào sự phát triển và cải thiện đời sống đồng thời vẫn đảm bảo được môi trường sinh thái bền vững cho dân địa phương.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Xác lập cơ sở khoa học cho việc sử dụng đất bền vững có sự tham gia trên địa bàn huyện Krông Buk - ĐắK LắK

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT Trêng ®¹i häc l©m nghiÖp Huúnh Kim T©n X¸c lËp c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông ®Êt bÒn v÷ng cã sù tham gia trªn ®Þa bµn huyÖn Kr«ng buk-®¾c l¾c LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc l©m nghiÖp T©y Nguyªn, 2002
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT Trêng ®¹i häc l©m nghiÖp Huúnh Kim T©n X¸c lËp c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông ®Êt bÒn v÷ng cã sù tham gia trªn ®Þa bµn huyÖn Kr«ng buk-®¾c l¾c LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc l©m nghiÖp Ngêi híng dÉn khoa häc: TS. Hµ quang kh¶i T©y Nguyªn - 2002
§Æt vÊn ®Ò. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, viÖc sö dông tµi nguyªn ®Êt mét c¸ch tuú tiÖn ®· mang l¹i nh÷ng hËu qu¶ kh«ng lêng, kh«ng chØ cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp mµ cßn cho c¸c ho¹t ®éng kh¸c trong cuéc sèng. Sù tån t¹i cña hµnh tinh chóng ta phô thuéc rÊt nhiÒu vµo líp ®Êt máng ®îc dïng ®Ó s¶n xuÊt phÇn lín v¶i sîi, gç, lîng thùc. TÇng ®Êt máng cña tr¸i ®Êt (chØ kho¶ng 1-2m) cung cÊp chÊt dinh dìng cho c©y trång, b»ng c¸ch ®ã trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp cung cÊp l¬ng thùc thùc phÈm vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c ®Ó tån t¹i sù sèng vµ søc khoÎ. NÕu môc ®Ých sö dông ®óng ®¾n vµ qu¶n lý tèt, ®Êt cã thÓ tiÕp tôc s¶n xuÊt vµ cung cÊp cho nhu cÇu cña chóng ta kh«ng biÕt bao giê. Nhng nÕu sö dông sai tr¸i vµ qu¶n lý yÕu kÐm ®Êt sÏ nhanh chãng xuèng cÊp, gi¶m ®é mµu mì vµ kh«ng cßn kh¶ n¨ng cung cÊp cho con ngêi nh÷ng thø cÇn thiÕt. Tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña hµnh tinh chóng ta lµ 148 triÖu km 2, trong ®ã cã nh÷ng lo¹i ®Êt tèt thÝch hîp cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nh: §Êt phï sa, ®Êt ®en.. chØ chiÕm 12,6%, cßn l¹i nh÷ng lo¹i ®Êt xÊu nh: tuyÕt, b¨ng hµ, hoang m¹c, ®Êt nói. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y tµi nguyªn ®Êt bÞ gi¶m ®i vÒ sè lîng vµ chÊt lîng mét c¸ch nghiªm träng do mét sè nguyªn nh©n sau: §Êt n«ng nghiÖp mÊt ®i do chuyÓn sang sö dông cho môc ®Ých kh¸c mµ chñ yÕu lµ ®Êt x©y dùng. Tr×nh ®é x· héi ngµy cµng cao, nhu cÇu cµng lín, cÇn ph¶i ph¸t triÓn nhu cÇu v¨n ho¸, thªm vµo ®ã lîng d©n sè thÕ giíi t¨ng nhanh cÇn ph¶i gi¶i quyÕt x©y dùng nhµ ë, trêng häc vµ bÖnh viÖn. Ngoµi ra, ®Êt cßn bÞ mÊt do nhiÒu lý do kh¸c nh: Xãi mßn, nhiÔm mÆn, nhiÔm phÌn, « nhiÔm.[1] Vïng cao ®åi nói ë §«ng Nam ¸ t¬ng ph¶n víi vïng ®ång b»ng. Vïng ®Êt ®åi nói víi ®é dèc cao vµ ®Êt ®ai thêng nghÌo nµn. Vïng nói cao chiÕm mét diÖn tÝch quan träng cña mét sè quèc gia trong vïng. Nã chiÕm ®Õn 80% ®Êt ®ai cña In®«nªsia, 70% ®Êt ®ai cña Trung Quèc, 72% ®Êt ®ai cña ViÖt Nam. D©n sè sèng ë vïng cao thêng Ýt h¬n so víi ®ång b»ng trï phó [34]. ViÖt Nam cã tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai tù nhiªn lµ 33 triÖu ha ®øng hµng thø 58 so víi c¸c níc trªn thÕ giíi. Nhng v× d©n sè ®«ng ®øng thø 13 trong c¸c níc 1
trªn thÕ giíi nªn diÖn tÝch ®Êt ®ai trªn ®Çu ngêi rÊt thÊp chØ vµo kho¶ng 0,56ha. Trong ®ã diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp cã kho¶ng 6,9 triÖu ha chiÕm 21% so víi ®Êt tù nhiªn, nªn diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp trªn ®Çu ngêi rÊt thÊp cã kho¶ng 0,4ha [1]. MÆt kh¸c, ViÖt Nam n»m trong khu vùc khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, nãng Èm ma nhiÒu, lîng ma trung b×nh tõ 1500-3000mm/n¨m. Sù ph©n bè ma kh«ng ®ång ®Òu, víi cêng ®é l¹i lín, cïng víi sù khai th¸c bõa b·i, ph¸ rõng lµm n¬ng rÉy vµ sö dông ph¬ng thøc canh t¸c kh«ng hîp lý ®· lµm cho hiÖn tîng xãi mßn x¶y ra hÕt søc nghiªm träng. §ã lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lµm cho tû lÖ ®Êt trèng ®åi nói träc t¨ng nhanh. Cßn ë T©y Nguyªn cã 4.750.000ha ®Êt ®á vµng chiÕm 86,5% tæng diÖn tÝch toµn vïng [14]. §©y lµ nhãm ®Êt cã nguån gèc ®Þa chÊt phøc t¹p, ®Þa h×nh thêng dèc, bÞ chia c¾t bëi thung lòng vµ hîp thñy. KhÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, ma nhiÒu tËp trung theo mïa cïng víi nh÷ng ph¬ng thøc canh t¸c kh«ng hîp lý ®· lµm cho hiÖn tîng xãi mßn x¶y ra hÕt søc nghiªm träng tÇng ®Êt canh t¸c tríc hÕt lµ sù bµo mßn tÇng ®Êt mÆt. MÆt kh¸c, T©y Nguyªn lµ vïng ®Êt cã nhiÒu thµnh phÇn d©n téc cïng sinh sèng. HÇu hÕt c¸c d©n téc thiÓu sè nh: £®ª, Mêng, GiaRai...cã tr×nh ®é d©n trÝ thÊp nªn viÖc sö dông ®Êt cßn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ®îc gi¶i quyÕt. Víi quan ®iÓm “kh«ng cho ®Êt nghØ”, ngêi sö dông ®Êt ®· tÝch cùc khai th¸c, bãc lét ®Êt mµ cha nghÜ tíi viÖc c¶i t¹o, phôc håi vµ b¶o vÖ ®Êt. Nh÷ng ho¹t ®éng qu¶n lý ®Êt ®ai vµ s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp phÇn lín cßn mang tÝnh chÊt kinh nghiÖm, cha mang tÝnh hÖ thèng phÇn nµo lµm ph¸ vì tÝnh bÒn v÷ng trong s¶n xuÊt vµ t¹o ra sù mÊt c©n b»ng trong tù nhiªn. VËy nªn, mét m« h×nh sö dông ®Êt cã lîi vÒ mÆt kinh tÕ cha h¼n ®· ®îc ®¸nh gi¸ cao mµ cÇn thiÕt ph¶i xem xÐt toµn diÖn trªn c¸c mÆt x· héi, m«i trêng sinh th¸i vµ tÝnh ®a d¹ng bÒn v÷ng cña nã. Do søc Ðp vÒ d©n sè vµ tr×nh ®é d©n trÝ cña ngêi d©n cßn cha cao nªn viÖc sö dông ®Êt cßn nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. Kh¸i niÖm vÒ sö dông ®Êt 2
bÒn v÷ng, cã hÖ thèng cha ®îc hiÓu ®óng nghÜa, cßn m¬ hå vµ ®ang lµ míi mÎ, bëi thÕ chØ míi lµ ®iÓm khëi ®Çu. PhÇn lín cßn ®ang tån t¹i trong sù suy nghÜ, ý tëng cña nh÷ng nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý chø cha ®i vµo thùc tÕ. Canh t¸c n¬ng rÉy cña céng ®ång c¸c d©n téc §¾c L¾c thùc chÊt mang tÝnh céng ®ång, víi chu kú khÐp kÝn (Du canh lu©n håi) lµ mét kiÓu canh t¸c truyÒn thèng chøa ®ùng nhiÒu kinh nghiÖm canh t¸c bÒn v÷ng. Trong ®ã, Rõng- §Êt ®îc phôc håi tèt theo chu kú bá ho¸, bëi vËy s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo quan ®iÓm cæ truyÒn lµ bÒn v÷ng, nhng kh«ng thÓ sö dông hÖ thèng ®ã ®Ó lµm mÉu mùc cho hiÖn t¹i vµ t¬ng lai. Lý do lµ d©n sè ngµy cµng t¨ng kÐo theo nhu cÇu vÒ ®Êt ®ai cµng nhiÒu ®Ó trång c©y l¬ng thùc, trång rõng vµ c©y c«ng nghiÖp, trong khi ®ã nhiÒu khu rõng cÊm ®îc khoanh gi÷ l¹i ®Ó phßng hé vµ b¶o tån... v× vËy viÖc më mang c¸c diÖn tÝch ®Êt ë vµ canh t¸c kh«ng thùc hiÖn ®îc n÷a. §iÒu nµy gîi cho chóng ta cã suy nghÜ lµm thÕ nµo ®Ó ®a ra ®îc mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp mang tÝnh hÖ thèng, hîp lý vµ bÒn v÷ng. §· ®Õn lóc cÇn nghiªm tóc xem xÐt ®Õn vÊn ®Ò qu¶n lý vµ sö dông ®Êt mang tÝnh bÒn v÷ng, dµi l©u. §¾c L¾c lµ tØnh cã tû lÖ t¨ng d©n sè c¬ häc lín nhÊt so víi 61 tØnh, thµnh cña c¶ níc. Tû lÖ t¨ng d©n sè b×nh qu©n hµng n¨m 4% [14]. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ d©n di c tù do vµo §¾c L¾c qu¸ ®«ng, ®Æc biÖt trong giai ®o¹n tõ 1990- 1995 lµ thêi ®iÓm gi¸ c¶ mét sè mÆt hµng n«ng s¶n chñ lùc nh cµ phª, tiªu, ®iÒu... t¨ng lªn tét ®Ønh, sù kiÖn nµy ®· khÝch lÖ d©n di c tù do vµo §¾c L¾c ngµy cµng nhiÒu víi kú väng më mang diÖn tÝch vµ lµm giµu b»ng trång nh÷ng lo¹i c©y nµy. Tõ ®©y ®· lµm xuÊt hiÖn vÊn ®Ò sang, chuyÓn nhîng ®Êt trë nªn v« cïng phøc t¹p vµ kh«ng thÓ kiÓm so¸t næi. MÆt kh¸c, do tËp qu¸n canh t¸c cña ®ång bµo d©n téc t¹i chç cha thÝch øng kÞp ®îc víi nh÷ng thay ®æi nhanh chãng cña c¸c ®iÒu kiÖn nh: X· héi, kinh tÕ thÞ trêng, søc Ðp gia t¨ng d©n sè c¶ vÒ c¬ häc lÉn tù nhiªn trong khu vùc, trong khi ®ã c¸c ngµnh nghÒ cha ph¸t triÓn, ®a phÇn ®ång bµo cã møc sèng thÊp, ®êi sèng khã kh¨n... v« h×nh chung ®· t¹o ra søc Ðp m¹nh mÏ trong viÖc qu¶n lý vµ sö dông ®Êt. VÊn ®Ò tranh chÊp ®Êt ®ai thùc sù ®· diÔn ra ë c¸c vïng ®ång bµo d©n téc thiÓu sè b¶n ®Þa T©y Nguyªn khi cã d©n di c tù do ®Õn c tró, sinh sèng. Nh÷ng 3
vïng ®Êt bá hoang cña hä bÞ xem lµ v« chñ vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng ngêi nhËp c tõ bªn ngoµi sö dông tù do, ®iÒu nµy ®· kÐo theo nh÷ng ¶nh hëng trong viÖc qu¶n lý vµ sö dông ®Êt bÒn v÷ng theo kiÓu truyÒn thèng cña céng ®ång. Cïng víi ¸p lùc d©n sè lµ ¸p lùc thÞ trêng ®· lµm cho c¶ hai ®èi tîng ngêi b¶n ®Þa vµ nhËp c sö dông ®Êt trë nªn kÐm bÒn v÷ng vµ kÐm hiÖu qu¶. Nh÷ng vÊn ®Ò cßn tån t¹i cho thÊy viÖc kh¶o s¸t, nghiªn cøu s©u nh»m ®a ra nh÷ng chiÕn lîc sö dông ®Êt mang tÝnh hÖ thèng vµ bÒn v÷ng ë c¸c ®Þa ph¬ng thuéc tØnh §¾c L¾c cã ngêi d©n di c tù do ®Õn sinh sèng lµ cÇn thiÕt vµ cÊp b¸ch, chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi: "X¸c lËp c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông ®Êt bÒn v÷ng cã sù tham gia trªn ®Þa bµn huyÖn Kr«ng Buk-§¾c L¾c". Ph¬ng híng qu¶n lý quy ho¹ch sö dông ®Êt cÇn cã sù tham gia cña c¶ hai nhãm d©n téc b¶n ®Þa vµ d©n di c tù do. §©y lµ c¬ së khoa häc vµ thùc tiÔn cho viÖc ®a ra kÕ ho¹ch qu¶n lý vµ sö dông ®Êt bÒn v÷ng. Nghiªn cøu nµy cÇn thiÕt ph¶i xem xÐt trªn ph¬ng diÖn ph¸p lý kÕt hîp ph¸t huy kÕ thõa nh÷ng mÆt tÝch cùc kiÕn thøc b¶n ®Þa trong lÜnh vùc qu¶n lý, sö dông ®Êt. X· C NÐ, C P¬ng, Ea Dr«ng thuéc huyÖn Kr«ng Buk tØnh §¾c L¾c cã tæng diÖn tÝch tù nhiªn lµ 26.013ha lµ 3 x· miÒn nói thuéc diÖn ®Æc biÖt khã kh¨n, ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña c¸c hé n«ng d©n g¾n víi s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. §Ó cã ®îc c¸c lo¹i s¶n phÈm ®¸p øng nhu cÇu thÞ trêng, n¨ng suÊt c©y trång cao, æn ®Þnh, phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn, duy tr× vµ b¶o vÖ ®é ph× nhiªu ®Êt th× c«ng t¸c qu¶n lý vµ quy ho¹ch sö dông ®Êt cã sù tham gia cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng lµ mét viÖc lµm rÊt cÇn thiÕt. 4
CH¦¥NG 1 TæNG QUAN VÊN §Ò NGHI£N CøU 1.1- Trªn thÕ giíi: Tæng diÖn tÝch tù nhiªn cña hµnh tinh chóng ta lµ 14,8 x 109ha, trong ®ã nh÷ng lo¹i ®Êt tèt thÝch hîp cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chØ chiÕm 12,6% cßn l¹i nh÷ng lo¹i ®Êt xÊu nh: ®Êt hoang hãa, ®Êt nói chiÕm 40,5%. Theo ®¸nh gi¸ cña FAO - UNESCO vÒ ®Êt thÕ giíi nh sau: 20% diÖn tÝch ®Êt ë vïng qu¸ l¹nh, 20% diÖn tÝch ®Êt ë vïng qu¸ kh«, 20% diÖn tÝch ®Êt ë vïng qu¸ dèc, 10% diÖn tÝch ®Êt cã tÇng ®Êt máng, 10% diÖn tÝch ®Êt cã thÓ lµm ®ång cá. Nhng cho ®Õn nay diÖn tÝch ®Êt trång trät míi chiÕm 1.500 triÖu ha nghÜa lµ 10% tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn. Trong c¸c ch©u th× Ch©u ¢u cã tû lÖ sö dông ®Êt cao nhÊt (31%), cßn Ch©u óc cã tû lÖ thÊp nhÊt (1,2%)[1]. Riªng ë Ch©u ¸, mÆc dï chiÕm 38% d©n sè cña thÕ giíi nhng chØ cã 20% diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp trong ®ã 77% ®Êt canh t¸c. §Êt dèc Ch©u ¸ chiÕm kho¶ng 35% tæng diÖn tÝch ®Êt cña c¸c níc ®ang ph¸t triÓn [39]. TËp qu¸n trång lóa níc ®· lµm cho vïng §«ng Nam ¸ cã tû lÖ sö dông ®Êt phï sa rÊt cao (41%), trong khi ë Ch©u Phi chØ cã 9%, Nga 6%, T©y ¢u 3%, Mü vµ óc 1% [1]. ë miÒn nhiÖt ®íi Èm, phÇn lín ®é mµu mì cña ®Êt chØ n»m ë líp ®Êt mÆt dµy mét vµi cm. NÕu nh÷ng líp ®Êt nµy bÞ lé ra kh«ng ®îc b¶o vÖ th× nh÷ng trËn ma vµ b·o m¹nh thêng xuyªn x¶y ra ë miÒn nhiÖt ®íi Èm sÏ nhanh chãng bµo mßn lµm mÊt ®é ph× cña líp ®Êt mÆt ®Ó l¹i líp ®Êt xÊu bªn díi ®é ph× thÊp. MiÒn nhiÖt ®íi Èm l¹i lµ n¬i sinh sèng cña hµng tr¨m triÖu n«ng d©n, hÇu hÕt møc sèng ngêi d©n ë ®©y rÊt thÊp, ®a sè hä gieo trång trªn nh÷ng ®¸m ®Êt nhá ë c¸c sên ®åi dèc cã nguy c¬ xãi mßn lín. §èi víi hä vÊn ®Ò khèng chÕ xãi mßn ®Êt lµ cùc kú quan träng v× ®Êt ®ai bÞ xãi mßn th× ®é ph× bÞ tôt xuèng nhanh chãng, n¨ng suÊt c©y trång gi¶m vµ hä ph¶i ®èi mÆt víi n¹n ®ãi hoÆc ph¶i di chuyÓn ®Õn chç kh¸c [17]. 5
ë §«ng Nam ¸, vïng cao, ®åi nói t¬ng ph¶n víi vïng ®ång b»ng. Vïng ®Êt ®åi nói ®é dèc cao vµ ®Êt thêng nghÌo nµn. ë nh÷ng n¬i nµy, ngêi d©n thêng sö dông nh÷ng c©y trång c¹n do ®iÒu kiÖn thiÕu níc, trõ mét sè n¬i cã ®iÒu kiÖn tíi tiªu th× bao giê hä còng tËn dông ®Ó trång lóa níc. HÇu hÕt c¸c níc thuéc §«ng Nam ¸ lµ c¸c níc ®ang ph¸t triÓn nªn viÖc qu¶n lý vµ sö dông ®Êt kh«ng hîp lý, ®· lµm t¨ng lò lôt ë h¹ nguån, ®äng bïn ë thung lòng, c¸c c«ng tr×nh chøa níc vµ ®· biÕn §«ng Nam ¸ thµnh khu vùc xãi mßn m¹nh nhÊt trªn thÕ giíi. C¸c vïng cao, ®Êt ®ai bÞ suy tho¸i mét c¸ch nghiªm träng. Xãi mßn ®Êt ®· ¶nh hëng ®Õn 1,79 triÖu km2 ë Trung Quèc, g©y nªn 5 tû tÊn ®Êt bÞ bµo mßn hµng n¨m. C¸c chÊt dinh dìng chøa trong líp ®Êt bÞ bµo mßn t¬ng ®¬ng víi 5 triÖu tÊn ph©n ho¸ häc [34]. D©n sè ë vïng cao ®ang gia t¨ng, g©y søc Ðp ®èi víi n«ng d©n ph¶i canh t¸c trªn c¸c vïng ®Êt dèc vµ kÐm mµu mì h¬n, nhÊt lµ thêi gian bá ho¸ ®Êt canh t¸c ng¾n. §iÒu nµy ®· lµm gi¶m ®é mµu mì cña ®Êt. NhiÒu n¬i ë vïng cao chÞu ®ùng xãi mßn nghiªm träng nh 40% vïng lu vùc s«ng Jratunseluna ë trung t©m ®¶o Java - In®«nªsia ®ang bÞ tho¸i ho¸. TiÒm n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trªn ®Êt ®åi nói trªn thÕ giíi lµ rÊt lín nhng hiÖu qu¶ canh t¸c trªn nh÷ng lo¹i ®Êt nµy cßn rÊt thÊp mµ nguyªn nh©n chÝnh xãi mßn vµ tho¸i ho¸ ®Êt. Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 12 tû tÊn ®Êt bÞ tr«i ra s«ng, biÓn h»ng n¨m. Víi lîng ®Êt mÊt ®i nh vËy cã thÓ s¶n xuÊt ra 5 triÖu tÊn l¬ng thùc. Hµng ngµn hå chøa níc ë vïng nhiÖt ®íi bÞ c¹n dÇn, tuæi thä cña nhiÒu ®Ëp chøa níc vµ thuû ®iÖn bÞ rót ng¾n [9]. Xãi mßn ®· vµ ®ang thùc sù lµ nguyªn nh©n thu hÑp diÖn tÝch ®Êt canh t¸c ë mét sè níc trªn thÕ giíi, lµ yÕu tè chÝnh g©y nªn ®Êt trèng ®åi nói träc, lµm cho ®Êt mÊt søc s¶n xuÊt vµ lµm thiÖt h¹i ®Õn nÒn kinh tÕ cña mét sè níc trªn thÕ giíi. Trong 40 n¨m qua thÕ giíi ®· bÞ mÊt ®i 1/5 líp ®Êt mµu mì ë c¸c vïng do canh t¸c kh«ng hîp lý, thiÕu hiÓu biÕt vÒ kü thuËt, thiÕu vèn vµ ®Çu t trang thiÕt bÞ. Trung b×nh hµng n¨m kho¶ng 6-7 triÖu ha ®Êt bÞ xãi mßn vµ lµm gi¶m søc s¶n xuÊt. §Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng trªn nh÷ng lo¹i ®Êt nµy, 6
tríc tiªn ph¶i chó träng nh÷ng kü thuËt sö dông ®Êt hiÖu qu¶, th©m canh ®Ó b¶o vÖ n©ng cao ®é ph× nhiªu cña ®Êt dèc, lo¹i ®Êt bÞ ¶nh hëng cña xãi mßn vµ röa tr«i liªn tôc. Mét sè níc ë khu vùc §«ng Nam ¸ nh ë Philippin, viÖc trång c¸c b¨ng c©y xanh chèng xãi mßn rÊt cã hiÖu qu¶ trªn ®Êt dèc. Kü thuËt trång c©y theo ®êng ®ång møc vµ lµm bËc thang cïng c¸c b¨ng xanh ch¾n dßng ch¶y, lµm gi¶m xãi mßn ®îc tiÕn hµnh phæ biÕn ë B¾c Th¸i Lan. NhÞp ®é t¨ng trëng trong c¶ hai mÆt d©n sè vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi trong 3 thËp kû qua ®· lµm c¹n kiÖt c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn. §Ó t×m thøc ¨n, chÊt ®èt, n¬i c tró, ngêi nghÌo ë c¸c níc ®ang ph¸t triÓn buéc ph¶i thùc hiÖn c¸c viÖc lµm kh«ng l©u bÒn: ChÆt ®èt rõng, l¹m dông hoÆc sö dông kh«ng tèt ®Êt n«ng nghiÖp. ViÖc sö dông ®Êt kh«ng hîp lý lµm cho ®Êt dèc dÔ bÞ tæn th¬ng. Mçi n¨m trªn thÕ giíi cã 11 triÖu ha rõng bÞ chÆt h¹, 5-7 triÖu ha ®Êt bÞ mÊt kh¶ n¨ng s¶n xuÊt (FAO-UNEP-1983). FAO ®· tæng kÕt vµ chØ ra r»ng xãi mßn ®Êt ®ãng vai trß chñ yÕu trong viÖc lµm suy tho¸i ®Êt, ®Æc biÖt ë c¸c níc nhiÖt ®íi Èm vµ nã liªn quan chÆt chÏ ®Õn m«i trêng tù nhiªn, ®iÒu kiÖn kinh tÕ - v¨n hãa - x· héi, chÝnh s¸ch, chÕ ®é, ph¬ng thøc sö dông ®Êt [1]. Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 6,2 tû ngêi, theo tµi liÖu FAO th× thÕ giíi ®ang sö dông 1,46 tû ha ®Êt n«ng nghiÖp, trong ®ã ®Êt dèc, ®åi nói chiÕm 65,9%. Còng theo FAO (1980), th«ng b¸o t×nh h×nh sö dông ®Êt n«ng nghiÖp toµn thÕ giíi víi lo¹i h×nh qu¶ng canh vµ du canh chiÕm tíi 45%. Tû lÖ nµy qu¸ lín ®· lµm h¹n chÕ viÖc khai th¸c tiÒm n¨ng vµ c©y trång lµm suy tho¸i ®Êt. D©n sè thÕ giíi ngµy cµng t¨ng, diÖn tÝch canh t¸c trªn ®Çu ngêi ngµy cµng gi¶m ®i mét c¸ch ®¸ng kÓ. Do vËy, ®Ó nu«i sèng loµi ngêi ngµy cµng ®«ng ®óc, th× ë c¸c níc ®ang ph¸t triÓn ngêi ta ph¶i ®i theo hai híng t¨ng n¨ng suÊt c©y trång vµ më réng diÖn tÝch ®Êt canh t¸c, sö dông kü thuËt tiªn tiÕn vµ ph©n bãn hîp lý, lîi dông ®Êt mét c¸ch tæng hîp kh¶ n¨ng ®Êt cã thÓ ®em l¹i nhng kh«ng thÓ quªn ®îc lµ ph¶i t¸i t¹o søc s¶n xuÊt cña ®Êt, hay cã thÓ nãi mét c¸ch kh¸c lµ sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng. 7
Trªn thÕ giíi tr¶i qua nhiÒu thÕ kû, trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, con ngêi ®· cã nh÷ng ph¬ng thøc sö dông ®Êt thay ®æi mét c¸ch phï hîp víi tõng ®èi tîng cô thÓ. §øng tríc nhu cÇu l¬ng thùc cña thÕ giíi c¸c nhµ khoa häc ®· t×m tßi, nghiªn cøu thö nghiÖm mét sè m« h×nh sö dông ®Êt trªn ph¹m vi toµn cÇu vµ ®· ®¹t ®îc mét sè kÕt qu¶ kh¶ quan. NhiÒu c«ng tr×nh nh: dïng c©y hä ®Çu, c©y ph©n xanh trång xen víi c©y trång chÝnh cã t¸c dông che phñ, chèng ®îc sù röa tr«i, bµo mßn ®Êt vµ ¸nh s¸ng trùc x¹ cña mÆt trêi ®ång thêi h¹n chÕ ®îc sù mÊt mïa, t¨ng ®¹m cho ®Êt, cung cÊp mét lîng ph©n bãn ®¸ng kÓ cho c©y trång, cã t¸c dông b¶o vÖ ®Êt tèt (Coste 1935, Bertard 1967, Prillenet 1990) [19]. Theo Zakhatop, Lucton, Sevich th× viÖc bãn ph©n h÷u c¬ cã t¸c dông chèng xãi rÊt tèt (kho¶ng 40,4% so víi kh«ng bãn). ViÖc sö dông ph©n bãn lµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn cã hiÖu qu¶, bãn ph©n thóc ®Èy c©y sinh trëng tèt, t¹o ®é che phñ. Khi bãn ph©n h÷u c¬ ®Êt sÏ cã cÊu tróc tèt h¬n, kh¶ n¨ng ngÊm níc cao h¬n, thóc ®Èy vi sinh vËt ho¹t ®éng nhê vËy tÝnh chÊt ®Êt ®îc c¶i thiÖn [19]. Mét sè ph¬ng thøc sö dông ®Êt cã hiÖu qu¶ cao l©u bÒn trªn ®Êt dèc ®ã lµ m« h×nh SALT (Slopping Agricultural Land Technology) ®· ®îc Trung t©m ph¸t triÓn ®êi sèng n«ng th«n Basptit Mindanao Philippines tæng kÕt, hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn tõ gi÷a n¨m 1997 ®Õn nay [15]. C¸c m« h×nh ®ã kh«ng chØ ®îc øng dông vµ ph¸t triÓn réng r·i ë Philippines mµ cßn ®îc c¸c nhãm céng t¸c Quèc tÕ vµ khu vùc ghi nhËn vµ øng dông. - M« h×nh SALT1 kü thuËt canh t¸c ®Êt n«ng nghiÖp. §©y lµ m« h×nh tæng hîp dùa trªn c¬ së phèi hîp tèt c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ ®Êt ®èi víi s¶n xuÊt l¬ng thùc. Kü thuËt canh t¸c n«ng nghiÖp trªn ®Êt dèc víi c¬ cÊu c©y ®îc sö dông ®Ó ®¶m b¶o SALT1: 75% diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp (50% lµ c©y hµng n¨m vµ 25% c©y l©u n¨m) ®îc æn ®Þnh vµ cã hiÖu qu¶ vµ 25% c©y l©m nghiÖp. 8
- M« h×nh SALT2 (Simple Agrolivestock Technology). §©y lµ m« h×nh kinh tÕ n«ng sóc kÕt hîp ®¬n gi¶n víi c¬ cÊu 40% cho n«ng nghiÖp + 20% l©m nghiÖp + 20% ch¨n nu«i + 20% lµm nhµ ë vµ chuång tr¹i. - M« h×nh SALT3 (Sustainable Agro- Forest Technology) Kü thuËt canh t¸c l©m nghiÖp bÒn v÷ng. §©y lµ m« h×nh sö dông ®Êt tæng hîp dùa trªn c¬ së kÕt hîp trång rõng quy m« nhá víi viÖc s¶n xuÊt l¬ng thùc thùc phÈm. C¬ cÊu sö dông ®Êt thÝch hîp ë ®©y lµ 40% ®Êt dµnh cho n«ng nghiÖp, 60% dµnh cho l©m nghiÖp. - M« h×nh SALT4 (Small AgroFruit Likelihood Technology). M« h×nh kü thuËt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi c©y ¨n qu¶ quy m« nhá: Trong m« h×nh nµy, ngoµi ®Êt ®ai dµnh cho n«ng nghiÖp - l©m nghiÖp, c©y hµng rµo xanh cßn dµnh ra 1 phÇn ®Ó trång c©y ¨n qu¶. C¬ cÊu sö dông ®Êt dµnh cho l©m nghiÖp 60%, n«ng nghiÖp 15% vµ c©y ¨n qu¶ 25%. §©y lµ m« h×nh ®ßi hái ®Çu t cao c¶ vÒ nguån lùc, vèn vµ kü thuËt canh t¸c. Mét sè hÖ thèng n«ng l©m kÕt ë §«ng Nam ¸: ë Philippines: C¸c khu vùc trång rõng ®îc xen canh víi hoa mµu n«ng nghiÖp cã sù tham gia cña ngêi d©n [34]. HÖ thèng n«ng l©m nghiÖp ë Trung Quèc: HÖ thèng n«ng nghiÖp dùa vµo c©y gç (rõng + c©y c«ng nghiÖp) víi quy m« lín ®Ó s¶n xuÊt gç, vÝ dô nh: HÖ thèng c©y linh s©m xen c©y hoa mµu trång trong giai ®o¹n khi míi trång rõng vµ mét sè n«ng l©m kÕt hîp kh¸c cña Trung Quèc nh trång xen c©y hoa mµu víi Paulownia sp [34]. HÖ thèng Taungya c¶i tiÕn ë Th¸i Lan: Trong hÖ thèng nµy, kÕt hîp gi÷a c©y vµ vËt nu«i ®îc thùc hiÖn tríc tiªn trong c¸c ch¬ng tr×nh trång rõng cña ChÝnh phñ, môc tiªu x©y dùng l¹i rõng víi lo¹i c©y trång TÕch [34]. HÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ë In®«nªsia [34]: 9
+ HÖ thèng Pekarangan: Vên hé Pekarangan lµ mét sù kÕt hîp c©y ng¾n ngµy, c©y l©u n¨m vµ vËt nu«i (bao gåm gia sóc) trong c¸c khu vùc quanh nhµ. Nã lµ mét hÖ thèng canh t¸c hç t¬ng víi ranh giíi ®îc x¸c ®Þnh ®Ó phôc vô mét lo¹t c¸c chøc n¨ng kh¸c nhau vÒ kinh tÕ, sinh häc tù nhiªn vµ v¨n ho¸ x· héi. HÖ thèng vên hé xuÊt ph¸t tõ trung t©m ®¶o Java vµ ph¸t triÓn sang §«ng vµ T©y Java vµo gi÷a thÕ kû 18. + HÖ thèng Kebun-talun: HÖ thèng Kebun-talun bao gåm 3 giai ®o¹n ph¸t triÓn: kebun (vên), kebun campuran (vên hçn giao) vµ talun (vên hçn giao xen c©y rõng hay vên rõng). Giai ®o¹n mét, kebun bao gåm khai hoang rõng vµ canh t¸c hoa mµu ng¾n ngµy. C¸c hoa mµu nµy chñ yÕu ®îc dïng trong n«ng hé, mét phÇn Ýt ®Ó b¸n. Trong giai ®o¹n kebun, hÖ thèng cã ba tÇng (theo chiÒu th¼ng ®øng) víi hoa mµu ng¾n ngµy chiÕm u thÕ: tÇng thÊp nhÊt bao gåm c¸c lo¹i thùc vËt bß s¸t mÆt ®Êt cao kho¶ng 30cm; tÇng cao tõ 50cm ®Õn 1m chiÕm u thÕ bëi rau xanh vµ tÇng trªn bao gåm b¾p, thuèc l¸, khoai m× hoÆc d©y leo hä ®Ëu mäc trªn giµn tre. Sau hai n¨m, c©y con cña c¸c lo¹i l©u n¨m b¾t ®Çu ph¸t triÓn khiÕn diÖn tÝch ®Êt ®Ó canh t¸c hoa mµu ng¾n ngµy gi¶m xuèng. Khi ®ã kebun tõ tõ chuyÓn sang kebun campuran, trong ®ã hoa mµu ng¾n ngµy sÏ ®îc trång xen kÏ víi c¸c c©y l©u n¨m ®ang ph¸t triÓn. VÒ gi¸ trÞ kinh tÕ vên t¹p th× Ýt h¬n vên chuyªn canh, nhng vÒ gi¸ trÞ sinh häc tù nhiªn th× cao h¬n. Sù ®a d¹ng tù nhiªn trong kebun campuran còng t¨ng cêng vÊn ®Ò b¶o tån ®Êt, níc. Xãi mßn trong hÖ thèng talun ®îc h¹n chÕ ë møc tèi thiÓu, bëi v× c©y bôi thÊp vµ vËt rông rÊt nhiÒu. Khi c©y bôi thÊp vµ th¶m vËt rông mÊt ®i th× xãi mßn cã thÓ gia t¨ng. Trong kebun campuran, nh÷ng c©y chÞu ®îc bãng nh khoai m«n chiÕm lÜnh kho¶ng kh«ng phÝa díi 1m, khoai m× h×nh thµnh tÇng thø hai tõ 1m ®Õn 2m vµ tÇng thø ba lµ chuèi vµ c©y l©u n¨m. Sau khi thu ho¹ch hoa mµu ng¾n ngµy trong kebun campuran, c¸nh ®ång cã thÓ ®îc bá hoang kho¶ng 2-3 n¨m ®îc chiÕm u thÕ bëi c©y l©u niªn. Trong giai ®o¹n nµy ®îc biÕt nh talun vµ lµ giai ®o¹n cao ®Ønh cña hÖ thèng kebun- talun. Talun ®îc chiÕm u thÕ bëi sù kÕt hîp c©y l©u niªn vµ tre, h×nh thµnh 3 tÇng. Giai ®o¹n talun cã thÓ kÌm theo mét sù ®a d¹ng cña 10
h×nh d¹ng nh kho¶ng rõng nhá (cung cÊp chÊt ®èt hoÆc vËt liÖu x©y dùng), tre vµ sù kÕt hîp c©y l©u niªn. VÒ nghiªn cøu hÖ thèng canh t¸c vµo n¨m 1990, FAO ®· xuÊt b¶n cuèn "Ph¸t triÓn hÖ thèng canh t¸c". C«ng tr×nh chØ râ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn n«ng th«n tríc ®©y lµ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn mét chiÒu tõ trªn xuèng, ®· kh«ng ph¸t huy tiÒm n¨ng n«ng tr¹i vµ céng ®ång n«ng th«n. Th«ng qua nghiªn cøu vµ thùc tiÔn Ên phÈm ®· nªu lªn ph¬ng híng tiÕp cËn míi - ph¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia cña ngêi d©n, nh»m ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng trang tr¹i trong céng ®ång n«ng th«n trªn c¬ së bÒn v÷ng. HÖ thèng n«ng tr¹i lµ c¸c n«ng hé ®îc chia lµm 3 phÇn c¬ b¶n [32]. - N«ng hé ®¬n vÞ ra quyÕt ®Þnh. - Trang tr¹i vµ c¸c ho¹t ®éng. - C¸c thµnh phÇn ngoµi trang tr¹i. ë ®©y ®· sö dông ®¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n cã sù tham gia cña ngêi d©n vµo viÖc nghiªn cøu c¸c hÖ thèng canh t¸c. Theo Robert Chambers (1985) cã c¸c c¸ch tiÕp cËn sau ®©y [20-12-33]: - TiÕp cËn Sondeo cña Peter Hildebrand (Hildebrand 1981). - TiÕp cËn "N«ng th«n - trë l¹i - vÒ n«ng th«n" cña Robert Rhoades (Rhoades, 1982). - C¸ch sö dông côm kiÕn nghÞ cña L.W. Hanrring ton (1984). - C¸ch tiÕp cËn theo tµi liÖu cña Robert Chambers. "Nghiªn cøu n«ng nghiÖp cho n«ng d©n nghÌo" phÇn 2 : Mét sù biÕn ho¸ tåi tÖ (®ång t¸c gi¶ Javice Jiggins, trong Agricaltural Adminnistration and Extension). - C¸ch tiÕp cËn "ChuÈn ®o¸n vµ thiÕt kÕ cña ICRAF" (Raintree). - Ch¬ng tr×nh n«ng nghiÖp quèc tÕ - b¶n ph©n tÝch theo vïng c¸c hÖ canh t¸c cña trêng ®¹i häc Cornel (Garrett vµ céng sù, 1987). Nh×n chung, c¸c c¸ch tiÕp cËn ®ã ®Òu xem xÐt ®¸nh gi¸ nhanh nh mét qu¸ tr×nh häc tËp liªn tôc vµ ®ang tiÕp diÔn, qua ®ã c¸c kÕt qu¶ cña mçi giai 11
®o¹n ®Òu ®îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ l¹i vÊn ®Ò vµ c¸c biÖn ph¸p ®· dù kiÕn. NhiÒu kü thuËt ®iÒu tra vµ pháng vÊn ®îc x©y dùng qua c¸c c¸ch tiÕp cËn ®ã cã kh¶ n¨ng ¸p dông tèt ®èi víi l©m nghiÖp céng ®ång, ®Æc biÖt lµ nhu cÇu coi hÖ canh t¸c nh mét tæng thÓ ®Ó xem xÐt c¸c vÊn ®Ò theo quan ®iÓm cña tõng n«ng d©n c¸ thÓ vµ c¶ céng ®ång nhãm, nhÊt lµ cÇn hiÓu c¸c vÊn ®Ò sö dông ®Êt t¸c ®éng ®Õn viÖc ®Ò xuÊt quyÕt ®Þnh cña n«ng d©n nh thÕ nµo. Nh÷ng rµng buéc ®Æc biÖt ®èi víi "n«ng d©n nghÌo" còng rÊt quan träng trong viÖc thiÕt kÕ c¸c biÖn ph¸p can thiÖp vÒ trång c©y l©m nghiÖp vµ n«ng nghiÖp, vÒ c¶i t¹o ®ång cá ch¨n nu«i hoÆc c¸c ®Çu vµo, nguån lùc chung yªu cÇu ph¶i cã sù ®ãng gãp lao ®éng cña céng ®ång. VÒ mÆt ph¬ng ph¸p, b¶n híng dÉn [20-33] quan t©m tíi c¸c vÊn ®Ò sau: - Cung cÊp c¸c chØ dÉn ®Ó x©y dùng mét khung c¶nh ®¸ng tin cËy nh»m tiÕn hµnh pháng vÊn. - TiÕp thu th«ng tin qua c¸c ph¹m trï quen thuéc ë ®Þa ph¬ng, ®Æc biÖt lµ c¸c mÆt cÇn ®o vµ íc tÝnh thêi gian. - T¹o nªn viÖc liªn hÖ tèt ®èi víi ngêi ph¶i tr¶ lêi tríc khi ®i vµo c¸c vÊn ®Ò tÕ nhÞ. - KhuyÕn khÝch ngêi ®îc hái tham gia th¶o luËn vÒ c¸c lÜnh vùc quan träng ®èi víi hä. - Th¶o luËn c¸c kÕt qu¶ suèt trong qu¸ tr×nh pháng vÊn cïng víi tæ. - KiÓm tra chÐo th«ng tin quan s¸t vµ sö dông c¸c kü thuËt lÊy mÉu. Thùc ra "Sù tham gia" (Participation) ®· xuÊt hiÖn vµ ®a vµo tõ vùng cña RRA tõ gi÷a thËp kû 70. - N¨m 1985 t¹i Héi nghÞ RRA ë §¹i häc Khonkean (Th¸i Lan) tõ "Sù tham gia/ ngêi tham gia" ®îc sö dông víi sù tiÕp tôc cña RRA. - §Õn thêi ®iÓm n¨m 1987 - 1988 ngêi ta chia ph¬ng ph¸p RRA ra 4 lo¹i sau: 12
+ RRA cïng tham gia (Participatory RRA). + RRA th¨m dß (Exploratory RRA). + RRA chñ ®Ò (Topical RRA). + RRA gi¸m s¸t (Monitoring RRAS). Trong ®ã RRA cïng tham gia lµ giai ®o¹n chuyÓn ®æi ®Çu tiªn sang PRA. Còng trong thêi ®iÓm 1988, t¹i hai ®Þa ®iÓm trªn thÕ giíi cïng thùc hiÖn hai ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n, trong ®ã RRA cïng tham gia ®îc sö dông t¬ng tù nh PRA. (1) ë Kenya v¨n phßng m«i trêng Quèc gia hîp t¸c víi ®¹i häc Clack thùc hiÖn RRA ë Mbusayi, mét céng ®ång ë huyÖn Machakos. Mét kÕ ho¹ch qu¶n lý tµi nguyªn cÊp th«n b¶n ®îc x©y dùng th¸ng 9/1998. Sau ®ã ngêi ta m« t¶ RRA nµy nh mét PRA vµ ®a ra ph¬ng ph¸p trong hai cuèn sæ tay híng dÉn. (2) Ch¬ng tr×nh hç trî ph¸t triÓn n«ng th«n Aga Khan (Ên §é) b¾t ®Çu sö dông PRA cã sù tham gia cña ngêi d©n. Nh vËy PRA ®îc h×nh thµnh cïng mét thêi ®iÓm (1998) t¹i Kenya vµ Ên §é. Tõ n¨m 1990 - 1991, cuéc bïng næ sö dông PRA t¹i Ên §é vµo c¸c ch¬ng tr×nh dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n, l©m nghiÖp x· héi vµ c¸c níc kh¸c ë Ch©u ¸, Ch©u Phi, c¸c dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n nh: Nepal, Th¸i Lan, Philippin, Trung Quèc [36]. TiÕp theo ®ã lµ sù tiÕp nhËn RRA cña c¸c tæ chøc quèc tÕ nh: IIED, Ford. Foundation, SIDA, CRS. HiÖn t¹i ®· cã tµi liÖu chuyªn kh¶o vÒ PRA ë møc ®é Quèc tÕ. - §Õn n¨m 1994 ®· cã hai cuéc héi th¶o Quèc tÕ vÒ PRA t¹i Ên §é, ®Õn nay cã h¬n 30 níc ®· vµ ®ang ¸p dông PRA vµo ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc: + Qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn. 13
+ Sö dông ®Êt trong n«ng l©m nghiÖp. + C¸c ch¬ng tr×nh x· héi vµ xãa ®ãi gi¶m nghÌo. +Y tÕ vµ an toµn l¬ng thùc. Trªn ®©y lµ nh÷ng tµi liÖu liªn quan tíi vÊn ®Ò sö dông ®Êt ®ai, hÖ thèng sö dông ®Êt, hÖ thèng canh t¸c cïng ph¬ng ph¸p tiÕp cËn n«ng th«n míi trªn thÕ giíi ®· ®îc nghiªn cøu vµ ¸p dông ë nhiÒu quèc gia. Cã thÓ coi ®©y lµ c¬ së ®Ó c¸c níc ¸p dông trong quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp vi m«. Tõ cuèi thËp kû 70 nhiÒu nhµ nghiªn cøu quan t©m ph¸t triÓn c¸c ph¬ng ph¸p thu nhËp th«ng tin cho quy ho¹ch. C¸c ph¬ng ph¸p ®iÒu tra ®¸nh gi¸ cïng tham gia nh ®¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n (RRA), n«ng d©n tham gia ®¸nh gi¸ (PRA), ph¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c hÖ thèng canh t¸c cho quy ho¹ch sö dông ®Êt ®îc nghiªn cøu réng r·i. Nh÷ng thö nghiÖm ph¬ng ph¸p RRA vµo thËp kû 80 vµ ph¬ng ph¸p PRA ®Çu thËp kû 90 trong ph¸t triÓn n«ng th«n vµ lËp kÕ ho¹ch sö dông ®Êt ®îc thùc hiÖn trªn 30 níc ph¸t triÓn (Chambers 1994) [41] cho thÊy u thÕ cña c¸c ph¬ng ph¸p nµy trong quy ho¹ch. VÒ vÊn ®Ò quy ho¹ch sö dông ®Êt cã sù tham gia cña ngêi d©n ®· ®îc nhiÒu nhµ khoa häc trªn thÕ giíi nghiªn cøu vµ c«ng bè kÕt qu¶. VÊn ®Ò quy ho¹ch sö dông ®Êt cã sù tham gia cña ngêi d©n ®· ®îc Holm Uibrig ®Ò cËp kh¸ ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn [43]. T¸c gi¶ ph©n tÝch mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c c«ng t¸c cã liªn quan nh quy ho¹ch rõng, vÊn ®Ò ph¸t triÓn n«ng th«n, quy ho¹ch sö dông ®Êt, ph©n cÊp h¹ng ®Êt vµ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn míi trong quy ho¹ch sö dông ®Êt. Còng trong ch¬ng tr×nh héi th¶o Quèc tÕ t¹i ViÖt Nam n¨m 1998 vÊn ®Ò vÒ quy ho¹ch sö dông ®Êt lµng b¶n ®· ®îc FAO ®Ò cËp mét c¸ch kh¸ chi tiÕt c¶ vÒ mÆt kh¸i niÖm lÉn sù tham gia trong viÖc ®Ò xuÊt c¸c chiÕn lîc quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt cÊp lµng b¶n [42]. 14
N¨m 1985, mét nhãm chuyªn gia t vÊn quèc tÕ vÒ quy ho¹ch sö dông ®Êt ®îc tæ chøc FAO thµnh lËp mét quy tr×nh quy ho¹ch sö dông ®Êt víi bèn c©u hái: 1) C¸c vÊn ®Ò nµo ®ang tån t¹i vµ môc tiªu quy ho¹ch lµ g× ? 2) Cã c¸c ph¬ng ph¸p sö dông ®Êt nµo ? 3) Ph¬ng ¸n nµo lµ tèt nhÊt ? 4) Cã thÓ vËn dông vµo thùc tÕ nh thÕ nµo ? Dent (1988) [38] kh¸i qu¸t quy ho¹ch sö dông ®Êt trªn 3 cÊp kh¸c nhau vµ mèi quan hÖ cña c¸c cÊp: KÕ ho¹ch sö dông ®Êt cÊp quèc gia, cÊp vïng (tØnh, huyÖn) cÊp céng ®ång (x·, th«n). Dent ®· cã c«ng trong viÖc kh¸i qu¸t vµ ®Þnh híng quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp ®Þa ph¬ng. Maydell 1984 [40] cho r»ng 4 ®iÓm chÝnh trong qu¸ tr×nh quy ho¹ch n«ng l©m nghiÖp t¹i c¸c níc nhiÖt ®íi lµ: 1) Ph©n tÝch xu híng nghÜa lµ ph©n tÝch hiÖn tr¹ng vµ ph¸t triÓn. 2) X¸c ®Þnh môc tiªu vµ nhiÖm vô. 3) Ph©n tÝch ph¬ng ph¸p. 4) §¸nh gi¸. 1.2 - ë ViÖt Nam: ChØ thÞ cña Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng th¸ng 11 n¨m 1983 nªu râ: "Giao ®Êt, giao rõng lµ cÇn thiÕt". Theo tinh thÇn NghÞ quyÕt 10 cña Bé chÝnh trÞ th¸ng 4 n¨m 1988: "LÊy kinh tÕ hé gia ®×nh lµ ®¬n vÞ kinh tÕ c¬ b¶n". LuËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng ra ®êi n¨m 1991, theo ®iÒu 8 cña luËt nµy th× cÊp x· lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh thÊp nhÊt cã nhiÖm vô ®iÒu tra, x¸c ®Þnh c¸c lo¹i rõng, ph©n ®Þnh ranh giíi rõng, ®Êt trång rõng trªn b¶n ®å vµ ngoµi thùc ®Þa, thèng kª theo dâi diÔn biÕn t×nh h×nh rõng, ®Êt trång rõng,... trªn ®Þa ph¬ng m×nh. §iÒu 7 luËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng quy ®Þnh trªn ph¹m vi c¸c 15
x·, c¨n cø vµo môc ®Ých sö dông ®Ó ph©n chia vµ x¸c ®Þnh ranh giíi 3 lo¹i rõng phßng hé, rõng s¶n xuÊt, rõng ®Æc dông [26]. LuËt ®Êt ®ai n¨m 1993 kh¼ng ®Þnh vai trß cña cÊp x· trong qu¶n lý vµ sö dông ®Êt ®ai t¹i ®Þa ph¬ng [30]. Trong 7 néi dung qu¶n lý Nhµ níc vÒ ®Êt ®ai, ®iÒu 13 luËt ®Êt ®ai 1993 cã 4 néi dung mµ cÊp x· cïng víi c¸c c¬ quan cÊp trªn thùc hiÖn, ®ã lµ: - §iÒu tra kh¶o s¸t, ®o ®¹c, ®¸nh gi¸ vµ ph©n h¹ng, lËp b¶n ®å ®Þa chÝnh. - Quy ho¹ch vµ kÕ ho¹ch ho¸ viÖc sö dông ®Êt. - §¨ng ký ®Êt ®ai, lËp vµ qu¶n lý sæ ®Þa chÝnh, qu¶n lý c¸c hîp ®ång sö dông ®Êt, thèng kª, kiÓm kª ®Êt. - Gi¶i quyÕt tranh ch¸p vÒ ®Êt ®ai, khiÕu n¹i, tè c¸o c¸c vi ph¹m trong ph¹m vi qu¶n lý vµ sö dông ®Êt ®ai cña ®Þa ph¬ng. LuËt ®Êt ®ai còng quy ®Þnh vµ ph©n biÖt râ trong ®iÒu 17 vÒ néi dung quy ho¹ch vµ kÕ ho¹ch sö dông ®Êt ®ai trong ph¹m vi cÊp x· lµ ph©n ®Þnh, x¸c ®Þnh gianh giíi vµ lËp kÕ ho¹ch sö dông c¸c lo¹i ®Êt [30]. Nh vËy, c¶ hai luËt quan träng ®Òu kh¼ng ®Þnh vai trß cÊp x· trong quy ho¹ch vµ sö dông ®Êt. §Æc biÖt NghÞ ®Þnh 02/CP ngµy 15/01/01994 cña ChÝnh phñ ban hµnh "Quy ®Þnh vÒ viÖc giao ®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh c¸ nh©n sö dông l©u dµi vµo môc ®Ých l©m nghiÖp" [28]. NghÞ ®Þnh 01/CP ngµy 04/01/1995 quy ®Þnh vÒ viÖc giao kho¸n ®Êt vµ sö dông ®Êt vµo môc ®Ých n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vµ thuû s¶n trong c¸c Doanh nghiÖp Nhµ níc[27]. NghÞ ®Þnh 163/1999/N§-CP ngµy 16/11/1999 vÒ giao ®Êt, cho thuª ®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh vµ c¸ nh©n sö dông æn ®Þnh, l©u dµi vµo môc ®Ých l©m nghiÖp [29]. MÆc dï kh«ng ®Ò cËp ®Õn quy ho¹ch sö dông ®Êt n«ng nghiÖp x· nhng NghÞ ®Þnh 64/CP ra ngµy 27/03/1993 còng nãi ®Õn vai trß cña cÊp x· trong 16
viÖc giao ®Êt n«ng nghiÖp trong ®iÒu 8, 12, 15 cña quyÕt ®Þnh vÒ giao ®Êt n«ng nghiÖp [31]. Ngµy 15/04/1991, Tæng côc Qu¶n lý ruéng ®Êt ra Th«ng t sè 106/QHKT híng dÉn quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp x·, Th«ng t nµy chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn quy ho¹ch sö dông ®Êt n«ng nghiÖp [35]. Ngµy 06/01/1991, Chñ tÞch Héi ®ång Bé trëng (nay lµ Thñ Tíng ChÝnh phñ) ®· ra quyÕt ®Þnh sè 364/CT vÒ viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng tranh chÊp ®Êt ®ai liªn quan ®Õn ®Þa giíi hµnh chÝnh tØnh, huyÖn, x·. §Ó ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng - l©m nghiÖp, §¶ng vµ Nhµ níc ta ®· ban hµnh mét sè chñ tr¬ng chÝnh s¸ch cô thÓ sau: - ChØ thÞ sè 202/TTg ngµy 28/06/1991 cña Thñ tíng ChÝnh phñ vÒ cho vay vèn s¶n xuÊt n«ng - l©m - ng nghiÖp víi møc u ®·i. - QuyÕt ®Þnh sè 264/CT ngµy 22/07/1992 cña Chñ tÞch Héi ®ång Bé trëng (nay lµ Thñ tíng ChÝnh phñ) vÒ chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ®Çu t ph¸t triÓn nghÒ rõng. QuyÕt ®Þnh nµy ra ®êi phÇn nµo gi¶i quyÕt ®îc nh÷ng khã kh¨n vÒ vèn cho c©y trång n«ng - l©m nghiÖp. ë vïng ®Þnh canh ®Þnh c Nhµ níc hç trî cho vay vèn ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ kh«ng lÊy l·i. - Th«ng t liªn bé sè 11-TT/LB ngµy 17/07/1992 cña Bé tµi chÝnh - Bé l©m nghiÖp vÒ híng dÉn thi hµnh quyÕt ®Þnh sè 264/CT. - NghÞ quyÕt sè 14/CP ngµy 02/03/1992 cña ChÝnh phñ ban hµnh vÒ chÝnh s¸ch cô thÓ cho vay vèn s¶n xuÊt n«ng - l©m - ng nghiÖp. - QuyÕt ®Þnh sè 245/1998/Q§-TTg ngµy 21/12/1998 cña Thñ tíng ChÝnh phñ vÒ viÖc thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm qu¶n lý Nhµ níc thuéc c¸c cÊp vÒ rõng vµ ®Êt l©m nghiÖp . Nh÷ng quyÕt ®Þnh, nghÞ quyÕt trªn cña ChÝnh phñ lµ c¬ së cho viÖc quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp x·. Trong giai ®o¹n nµy c¸c nhµ khoa häc trong níc ®· ®a ra c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh liªn quan tíi vÊn ®Ò quy ho¹ch sö dông ®Êt nh: 17
C«ng tr×nh "Sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng" cña NguyÔn Xu©n Qu¸t n¨m 1996 [15], t¸c gi¶ ®· nªu ra nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt vÒ ®Êt ®ai, ph©n tÝch t×nh h×nh sö dông ®Êt ®ai còng nh c¸c m« h×nh sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng, m« h×nh khoanh nu«i vµ phôc håi rõng ë ViÖt Nam, ®ång thêi còng bíc ®Çu ®Ò xuÊt tËp ®oµn c©y trång thÝch øng cho c¸c m« h×nh sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng. Trong c«ng tr×nh "§Êt rõng ViÖt Nam" [3], NguyÔn Ngäc B×nh ®a ra nh÷ng quan ®iÓm nghiªn cøu vµ ph©n lo¹i ®Êt rõng trªn c¬ së ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ®Êt rõng ViÖt Nam. VÒ lu©n canh, t¨ng vô, trång xen, trång gèi vô ®Ó sö dông hîp lý ®Êt ®ai ®· ®îc nhiÒu t¸c gi¶ nh Ph¹m V¨n ChiÓu (1964), Bïi Huy §¸p (1977), Vò Tuyªn Hoµng (1987), Lª Träng Cóc (1971), NguyÔn Ngäc B×nh (1987), Bïi Quang To¶n (1991) ®Ò cËp tíi. Theo c¸c t¸c gi¶ trªn th× viÖc lùa chän hÖ thèng c©y trång phï hîp trªn ®Êt dèc lµ rÊt thiÕt thùc ®èi víi c¸c vïng ®åi nói phÝa B¾c ViÖt Nam. VÊn ®Ò trång xen mét sè c©y n«ng nghiÖp víi c©y l©m nghiÖp nh»m t¨ng thªm thu nhËp cho nh©n d©n rÊt cÇn thiÕt ®· ®îc Bïi Ngäc Nh©m ®Ò cËp, ®a ra mét sè m« h×nh vµ c«ng thøc tèt nhÊt [13]. Hµ Quang Kh¶i, §Æng V¨n Phô (1997) trong ch¬ng tr×nh tËp huÊn hç trî l©m nghiÖp x· héi cña trêng §¹i häc L©m nghiÖp ®· ®a ra kh¸i niÖm vÒ hÖ thèng sö dông ®Êt vµ ®Ò xuÊt mét sè hÖ thèng vµ kü thuËt sö dông ®Êt bÒn v÷ng trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam [8], trong ®ã c¸c t¸c gi¶ ®· ®i s©u ph©n tÝch vÒ: Quan ®iÓm vÒ tÝnh bÒn v÷ng, kü thuËt vÒ sö dông ®Êt bÒn v÷ng, c¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ vÒ tÝnh bÒn v÷ng trong c¸c hÖ thèng vµ kü thuËt sö dông ®Êt. ViÖt nam lµ mét quèc gia cã diÖn tÝch ®åi nói chiÕm 2/3 tæng diÖn tÝch tù nhiªn c¶ níc, n»m trong khu vùc nhiÖt ®íi giã mïa nãng Èm, ma nhiÒu tËp trung theo mïa víi cêng ®é lín cïng víi sù canh t¸c l¹c hËu cña d©n téc thiÓu sè sèng ë vïng ®åi nói ®· lµm cho hiÖn tîng xãi mßn röa tr«i x¶y ra hÕt søc nghiªm träng. §èi víi hä vÊn ®Ò khèng chÕ xãi mßn ®Êt ®ai lµ cùc kú quan träng v× khi ®Êt ®ai bÞ xãi mßn, röa tr«i th× ®é ph× ®Êt gi¶m xuèng ¶nh hëng rÊt lín ®Õn n¨ng suÊt c©y trång. §Ó qu¶n lý sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng, 18