Luận văn Thạc sĩ Khoa học môi trường: Nghiên cứu phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng tại vườn quốc gia Bến En - Thanh Hóa

Chia sẻ: Trạc Thanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:112

Thêm vào BST

Báo xấu

113
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là đánh giá được tiềm năng, các yếu tố thúc đẩy cho sự phát triển loại hình du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng ở Bến En; nêu lên được thực trạng phát triển loại hình du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng ở VQG Bến En; đề xuất được các giải pháp phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng làm cơ sở tiền đề quan trọng cho công tác quy hoạch phát triển DLST ở VQG Bến En sau này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học môi trường: Nghiên cứu phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng tại vườn quốc gia Bến En - Thanh Hóa

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG -----------o0o------------ TRỊNH GIANG NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN DU LỊCH SINH THÁI DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG TẠI VƢỜN QUỐC GIA BẾN EN – THANH HÓA LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG Hà Nội - Năm 2016
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG -----------o0o------------ TRỊNH GIANG NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN DU LỊCH SINH THÁI DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG TẠI VƢỜN QUỐC GIA BẾN EN – THANH HÓA Chuyên ngành: Môi trƣờng và phát triển bền vững (Chƣơng trình đào tạo thí điểm) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS LÊ TRỌNG CÚC Hà Nội - Năm 2016
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến GS.TS Lê Trọng Cúc, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Trung tâm Nghiên cứu Tài nguyên và Môi trƣờng, Đại học Quốc gia Hà Nội cùng các thầy, cô đã giảng dạy và truyền đạt kiến thức cho tôi trong suốt quá trình học tập. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ các phòng ban của Ban quản lý vƣờn quốc gia Bến En đã tạo điều kiện thuận lợi nhất, cung cấp số liệu cho việc thực hiện luận văn này. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn sự động viên to lớn về thời gian, vật chất và tinh thần mà gia đình và bạn bè đã dành cho tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2015 TÁC GIẢ LUẬN VĂN TRỊNH GIANG i
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận văn là trung thực, không sử dụng số liệu của tác giả khác khi chƣa đƣợc công bố hoặc chƣa đƣợc sự đồng ý. Những kết quả nghiên cứu của các tác giả khác đƣợc trích dẫn nguồn trong luận văn khi sử dụng. Tên và nội dụng luận văn không trùng và kết quả của luận văn chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào. Hà Nội, ngày tháng năm 2015 TÁC GIẢ LUẬN VĂN TRỊNH GIANG ii
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. i LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC HÌNH ......................................................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU ............................................................................ vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................ viii MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................................2 3. Nội dung nghiên cứu ...............................................................................................2 4. Bố cục luận văn .......................................................................................................3 CHƢƠNG 1. DU LỊCH SINH THÁI DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG .............................4 1.1. Một số khái niệm ..................................................................................................4 1.1.1. Du lịch sinh thái ................................................................................................4 1.1.2. Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng .................................................................6 1.2. Điều kiện hình thành và phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng..............7 1.3. Tiêu chí của du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng ................................................8 1.4. Nguyên tắc của du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng...........................................8 1.5. Lịch sử nghiên cứu ...............................................................................................9 1.6. Một số bài học kinh nghiệm phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng ....18 1.6.1. Kinh nghiệm phát triển của du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng tại một số khu bảo tồn thiên nhiên, vƣờn quốc gia trên thế giới ................................................18 1.6.2. Thực trạng phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng ở Việt Nam và khu vực nghiên cứu ..........................................................................................................19 CHƢƠNG 2. ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN, PHƢƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...............................................................................................21 2.1. Địa điểm nghiên cứu ..........................................................................................21 iii
2.2. Thời gian nghiên cứu .........................................................................................21 2.3. Phƣơng pháp luận...............................................................................................21 2.3.1. Phƣơng pháp tiếp cận hệ thống .......................................................................21 2.3.2. Quản lý bảo tồn dựa vào cộng đồng................................................................22 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu....................................................................................23 2.4.1. Phƣơng pháp kế thừa.......................................................................................23 2.4.2. Các phƣơng pháp khảo sát thực địa ..............................................................23 2.4.3. Phƣơng pháp điều tra xã hội học .....................................................................24 2.4.4. Phƣơng pháp phân tích dữ liệu .......................................................................25 2.4.5. Phƣơng pháp tham vấn ý kiến chuyên gia ......................................................26 CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ..................................27 3.1. Khái quát về vƣờn Quốc gia Bến En, Thanh Hóa..............................................27 3.1.1. Giới thiệu chung về VQG Bến En ..................................................................27 3.1.2. Lịch sử hình thành VQG Bến En ....................................................................27 3.1.3. Điều kiện tự nhiên ...........................................................................................29 3.2. Tiền năng để phát triển DLSTCĐ tại VQG Bến En ..........................................32 3.2.1. Tiềm năng về tài nguyên nhân văn .................................................................32 3.2.2. Tiềm năng về tài nguyên môi trƣờng ..............................................................40 3.2.3. Cơ sở hạ tầng ...................................................................................................57 3.2.4. Các di tích văn hóa lịch sử ..............................................................................59 3.3. Hiện trạng hoạt động du lịch và bảo tồn tại VQG Bến En hiện nay ..................59 3.3.1. Các tuyến du lịch đang khai thác hiện nay......................................................60 3.3.2. Khách du lịch ..................................................................................................67 3.3.3. Sự tham gia của cộng đồng với du lịch ...........................................................71 3.3.4. Những hạn chế trong đóng góp của du lịch cho cộng đồng tại vƣờn Quốc gia Bến En .......................................................................................................................72 3.3.5. Hiện trạng công tác bảo tồn tài nguyên thiên nhiên tại VQG Bến En ............72 3.4. Phát triển DLST dựa vào cộng đồng tại VQG Bến En ......................................74 3.4.1. Đối chiếu tiềm năng thực tế việc phát triển DLSTCĐ tại Bến En với lý thuyết ...................................................................................................................................74 iv
3.4.2. Phân tích SWOT phát triển DLST dựa vào cộng đồng tại VQG Bến En .......80 3.5. Giải pháp phát triển loại hình DLST dựa vào cộng đồng tại VQG Bến En ......85 3.5.1. Quan điểm thực hiện giải pháp .......................................................................85 3.5.2. Một số giải pháp cụ thể ...................................................................................85 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................................88 KẾT LUẬN ...............................................................................................................88 KIẾN NGHỊ ..............................................................................................................89 TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................90 PHỤ LỤC ..................................................................................................................93 Phụ lục 1. Mẫu phiếu phỏng vấn dành cho khách du lịch tại VQG Bến En .............93 Phụ lục 2. Mẫu phiếu phỏng vấn dành cho ngƣời dân tại VQG Bến En ..................95 Phụ lục 3. Bản đồ du lịch vƣờn Quốc gia Bến En ....................................................97 Phụ lục 4. Bản đồ hiện trạng du lịch sinh thái ..........................................................98 Phụ lục 5. Bản đồ quy hoạch du lịch sinh thái ..........................................................99 Phụ lục 6. Một số hình ảnh tại vƣờn Quốc gia Bến En ...........................................100 v
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Sơ đồ sự tiếp cận của phát triển bền vững là nền tảng của DLST ……......5 Hình 3.1. Bản đồ các tuyến du lịch vƣờn Quóc gia Bến En ……………………... 67 Hình 3.2. Khách quốc tế uống rƣợu cần cùng đồng bào Thái….…………………. 69 Hình 3.3. Khách du lịch tham gia lễ hội ..…………………….………....…………. 69 Hình 3.4. Một số đồ lƣu niệm………………………………......….….…….….…... 78 vi
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 3.1. Nhiệt độ trung bình các tháng trong năm ……………………………… 30 Bảng 3.2. Lƣợng mƣa trung nình hàng tháng và năm ……………………………. 31 Bảng 3.3. Thống kê dân số trong khu vực VQG Bến En ...…………......………… 32 Bảng 3.4. Thống kê dân số các thôn trong vùng lõi .…………….…….….….….… 33 Bảng 3.5. Hiện trạng chăn nuôi và phát triển kinh tế trang trại ở vùng đệm…....... 35 Bảng 3.6. Sự phân bố các taxon các ngành của hệ thực vật Bến En……….…..….41 Bảng 3.7. Thống kê số lƣợng họ, chi, loài trong ngành hạt kín VQG Bến En…… 42 Bảng 3.8. Thành phần loài thực vật của VQG Bến En với một số Vƣờn quốc gia và khu BTTN khu vực phía Bắc………………………42 Bảng 3.9. Mƣời lăm họ thực vật có số chi lớn nhất……………………….……… 43 Bảng 3.10. Danh sách các loài thực vật quý hiếm bị đe doạ VQG Bến En……….44 Bảng 3.11. Danh sách các loài Thú quý hiếm bị đe doạ VQG Bến En…………....51 Bảng 3.12. Danh sách các loài Chim quý hiếm bị đe doạ VQG Bến En………….54 Bảng 3.13. Danh sách các loài Bò sát, ếch nhái quý hiếm bị đe doạ …….…….…55 Bảng 3.14. Lƣợng khách du lịch quốc tế đến Bến En giai đoạn 2006 - 2012…...... 68 Bảng 3.15. Lƣợng khách du lịch nội địa đến Bến En giai đoạn 2006 – 2012….......70 Bảng 3.16. Bảng tổng hợp số vụ vi phạm tại VQG Bến En trong giai đoạn từ năm 2010 đến giữa năm 2015......................................................73 Bảng 3.17. Đối chiếu tiềm năng thực tế và lý thuyết phát triển DLSTCĐ tại VQG Bến En .….….….….….….….….….…..…..........…… .….….….….…. 75 Bảng 3.18. Bảng phân tích SWOT .….….….….….….….….….…..…..........…….82 vii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BQL Ban quản lý CĐĐP Cộng đồng địa phƣơng CHLB Cộng hòa liên bang DLCĐ Du lịch cộng đồng DLST Du lịch sinh thái DLSTCĐ Du lịch sinh thái cộng đồng ESCAP Ủy ban Kinh tế - Xã hội châu Á và Thái Bình Dƣơng HDV Hƣớng dẫn viên IIED Viện Nghiên cứu và Phát triển quốc tế IUCN Tổ chức bảo tồn thiên nhiên thế giới KBTTN Khu bảo tồn thiên nhiên KT-XH Kinh tế - Xã hội QL Quốc lộ SWOT Công cụ SWOT (phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, thách thức) TIES Hiệp hội du lịch sinh thái quốc tế TN-XH Tự nhiên - Xã hội UBND Ủy ban nhân dân UNWTO Tổ chức du lịch thế giới VPHC Vi phạm hành chính VQG Vƣờn quốc gia WTO Tổ chức thƣơng mại thế giới WWF Quỹ bảo vệ động vật hoang dã viii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Du lịch sinh thái ngày càng phổ biến trong đời sống của con ngƣời. Ở các nƣớc phát triển nhu cầu du lịch đang ngày một tăng cao nhằm thỏa mãn sự hiểu biết của con ngƣời về thế giới. Tuy nhiên những hoạt động khai thác du lịch có những ảnh hƣởng lớn đến môi trƣờng và các hoạt động KT-XH. Việt Nam đƣợc các nhà khoa học đánh giá là một trong những nƣớc có tính đa dạng sinh học cao, có nhiều khu dự trữ sinh quyển, vƣờn quốc gia và các khu bảo tồn thiên nhiên. Không chỉ có hệ động thực vật đa dạng, cảnh quan đẹp, hoang sơ, Việt Nam còn có một nền văn hoá hết sức đặc sắc, là kết tinh của 54 dân tộc anh em qua hàng nghìn năm. VQG Bến En đƣợc thành lập theo quyết định số 33-CT của Chủ tịch Hội đồng Bộ trƣởng (nay là Thủ tƣớng Chính phủ) ngày 27/01/1992, do Ủy ban Nhân dân Tỉnh Thanh Hóa trực tiếp quản lý và chủ quản đầu tƣ. Vƣờn Quốc Gia Bến En trải rộng trên 2 huyện Nhƣ Thanh và Nhƣ Xuân với tổng diện tích 16.634ha, trong đó khu bảo tồn nguồn gen là nơi “cấm địa” của vƣờn, ở đây thực vật rất phong phú với hàng trăm loài nhƣ các loài cây lim xanh rất đặc trƣng… VQG Bến En là một trong những Vƣờn quốc gia tiêu biểu của Việt Nam và khu vực, có nguồn tài nguyên đa dạng sinh học phong phú, chứa đựng nhiều nguồn gen động thực vật quý hiếm và có văn hóa bản địa rất đặc sắc. UBND tỉnh Thanh Hóa cũng nhƣ BQL VQG đã có những nỗ lực trong công tác bảo tồn. Tuy nhiên hiện nay VQG Bến En đang chịu những áp lực rất lớn từ các cộng đồng sống xung quanh cũng nhƣ các hoạt động phát triển trong khu vực. Cuộc sống của ngƣời dân ở vùng đệm VQG còn gặp nhiều khó khăn, họ chƣa thực sự tham gia vào những nỗ lực bảo tồn chung của Vƣờn. Trƣớc các điều kiện khách quan này, việc nghiên cứu phát triển DLST tại VQG Bến En hiện nay là vấn đề cấp thiết. Việc tiến hành nghiên cứu phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng là một hƣớng đi mới, không chỉ giải quyết hài hòa các vần đề về du lịch mà còn góp phần bảo tồn và phát huy các giá 1
trị văn hóa truyền thống của các dân tộc bản địa ở đây cũng nhƣ nâng cao đời sống dân cƣ, giảm áp lực lên tài nguyên trong Vƣờn. Với những lý do trên, tôi lựa chọn đề tài “Nghiên cứu phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng tại Vườn quốc gia Bến En – Thanh Hóa” làm đề tài nghiên cứu luận văn thạc sĩ. Trong khuôn khổ luận văn này, tác giả tập trung nghiên cứu vấn đề phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng để góp phần phát triển kinh tế đồng thời bảo tồn các giá trị TN-XH, phục vụ mục tiêu phát triển bền vững. 2. Mục tiêu nghiên cứu Phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng tại Vƣờn quốc gia Bến En – Thanh Hóa. Trong đó: - Đánh giá đƣợc tiềm năng, các yếu tố thúc đẩy cho sự phát triển loại hình du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng ở Bến En. - Nêu lên đƣợc thực trạng phát triển loại hình du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng ở VQG Bến En. - Đề xuất đƣợc các giải pháp phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng làm cơ sở tiền đề quan trọng cho công tác quy hoạch phát triển DLST ở VQG Bến En sau này. 3. Nội dung nghiên cứu - Tổng quan về phát triển DLST trên phạm vi thế giới và ở Việt Nam: quan niệm, thực hiện, bài học kinh nghiệm. - Đánh giá tổng quan thực trạng bảo vệ, quản lý và phát triển vùng đệm khu vực VQG Bến En. - Đánh giá tổng quan một số điều kiện kinh tế - xã hội các địa phƣơng liên quan tới phát triển DLST vƣờn Quốc gia Bến En. - Điều tra, đánh giá về tài nguyên du lịch tự nhiên VQG Bến En: đặc điểm địa chất, địa hình, thổ nhƣỡng, khí hậu, thuỷ văn, đa dạng sinh học, các loài đặc hữu, loài quý hiếm. - Điều tra, đánh giá về tài nguyên du lịch: dân cƣ, dân tộc, các di tích lịch sử văn hoá, những nét văn hoá đặc trƣng, những sản phẩm truyền thống. 2
- Điều tra, đánh giá tài nguyên du lịch về cơ sở hạ tầng, vật chất kỹ thuật: giao thông, điện, cơ sở lƣu trú, ăn uống. - Kiến nghị về cơ chế, chính sách hỗ trợ phát triển du lịch sinh thái dựa cộng đồng: dự thảo, luật, đề án phát triển. 4. Bố cục luận văn Bố cục luận văn gồm có: - Mở đâu - Chƣơng 1: Tổng quan về du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng - Chƣơng 2: Địa điểm, thời gian, phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu - Chƣơng 3: Kết quả nghiên cứu và thảo luận - Kết quả và kiến nghị - Tài liệu tham khảo - Phụ lục 3
CHƢƠNG 1. DU LỊCH SINH THÁI DỰA VÀO CỘNG ĐỒNG 1.1. Một số khái niệm 1.1.1. Du lịch sinh thái DLST đƣợc quan niệm là một loại hình du lịch bền vững gắn với môi trƣờng thiên nhiên [1]. Các khái niệm phổ biến về DLST mà các nhà nghiên cứu về du lịch đã đƣa ra và đƣợc đa số các diễn đàn quốc tế về DLST thừa nhận nhƣ: Ban đầu, có một khái niệm DLST tƣơng đối đầy đủ bao hàm cả du lịch thiên nhiên lẫn du lịch văn hóa, do nhà bảo vệ môi trƣờng ngƣời Mêhicô Hector Ceballos - Lascurain đƣa ra: “Du lịch sinh thái là du lịch đến những khu vực tự nhiên còn ít bị thay đổi với những mục đích đặc biệt: nghiên cứu, tham quan vớí ý thức trân trọng thế giới hoang dã và những giá trị văn hóa được khám phá” [25, 29]. Năm 1993 Allen đƣa ra một định nghĩa đề cập sâu sát đến lĩnh vực họat động trách nhiệm của du khách, đó là: “DLST được phân biệt với các loại hình du lịch thiên nhiên khác về mức độ giáo dục cao đối với môi trường và sinh thái, thông qua những hướng dẫn viên có nghiệp vụ lành nghề. DLST tạo ra mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên hoang dã đã cùng với ý thức giáo dục để biến bản thân khách du lịch thành những người đi đầu trong công tác bảo vệ môi trường. Phát triển DLST sẽ làm giảm thiểu tác động của khách du lịch đến văn hóa và môi trường đảm bảo cho địa phương được hưởng nguồn lợi tài chính do du lịch mang lại và chú trọng đến những đóng góp tài chính cho việc bảo tồn thiên nhiên” [17, 25]. Đối với các tổ chức quốc tế, định nghĩa về DLST do Hiệp hội du lịch sinh thái quốc tế (TIES) đƣa ra hiện đƣợc sử dụng khá phổ biến nhƣ sau: “Du lịch sinh thái là việc đi lại của có trách nhiệm tới các khu vực thiên nhiên mà bảo tồn được môi trường và cải thiện được phúc lợi cho người dân địa phương” [17, 28]. 4
Hình 1.1. Sơ đồ sự tiếp cận của phát triển bền vững là nền tảng của DLST [8] Một số định nghĩa về DLST ở Việt Nam: Luật Du lịch Việt Nam 2005, định nghĩa về DLST: “là hình thức du lịch dựa vào thiên nhiên, gắn với bản sắc văn hóa địa phương với sự tham gia của cộng đồng nhằm phát triển bền vững” [25, 27]. Tổng cục Du lịch Việt Nam đƣa ra một định nghĩa tƣơng tự về DLST: “DLST là loại hình du lịch dựa vào thiên nhiên và văn hóa bản địa, gắn với giáo dục môi trường có đóng góp cho nỗ lực bảo tồn và phát triển bền vững với sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương” [26, 30]. Hay một dạng mở rộng khác của DLST về văn hóa bản địa: “Du lịch văn hóa là hình thức du lịch dựa vào bản sắc văn hóa dân tộc với sự tham gia của cộng đồng nhắm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống” [17, 22]. “DLST là hình thức du lịch thiên nhiên có mức độ giáo dục cao về sinh thái và môi trường, có tác động tích cực đến việc bảo vệ môi trường và văn hóa, đảm bảo mang lại các lợi ích về tài chính cho cộng đồng địa phương và có đóng góp cho nỗ lực bảo tồn” [17, 24]. “DLST là một loại hình du lịch lấy các hệ sinh thái đặc thù, tự nhiên làm đối tượng để phục vụ cho những khách du lịch yêu thiên nhiên, du ngoạn, thưởng thức những cảnh quan hay nghiên cứu về các hệ sinh thái. Đó cũng là hình thức kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa phát triển kinh tế du lịch với giới thiệu về những cảnh đẹp 5
của quốc gia cũng như giáo dục tuyên truyền và bảo vệ, phát triển môi trường và tài nguyên thiên nhiên một cách bền vững” [25, 26]. Nhìn chung các khái niệm về DLST đang sử dụng tại Việt Nam đều có sự thống nhất trên quan điểm về nội dung đề cập là: thiên nhiên, bản sắc văn hóa, trách nhiệm và lợi ích của cộng đồng, và phát triển bền vững, tuy nhiên còn đề cập chung chung và chƣa toàn diện. 1.1.2. Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng Theo Tiến sỹ Võ Quế cho rằng “Du lịch dựa vào cộng đồng là phƣơng thức phát triển du lịch trong đó cộng đồng dân cƣ tổ chức cung cấp các dịch vụ để phát triển du lịch, đồng thời tham gia bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và môi trƣờng, đồng thời cộng đồng đƣợc hƣởng quyền lợi về vật chất và tinh thần từ phát triển du lịch và bảo tồn tự nhiên” [16]. DLST dựa vào cộng đồng là một dạng DLST trong điều kiện cộng đồng địa phƣơng có thực quyền và tham gia vào quá trình phát triển và quản lý DLST, phần lớn lợi ích thuộc về họ. So sánh với DLST, theo Viện Nghiên cứu và Phát triển quốc tế (IIED), DLST dựa vào cộng đồng đề cập một cách rõ ràng hơn các hoạt động du lịch hay các tổ chức kinh doanh dựa vào cộng đồng địa phƣơng, diễn ra trên chính mảnh đất của họ, dựa vào những đặc trƣng và sức hút về tự nhiên và văn hóa của họ. Nếu cộng đồng bị tách ra khỏi tài nguyên thiên nhiên, ví dụ tách biệt với các hoạt động du lịch trong VQG hay khu bảo tồn thiên nhiên, thì dù họ có ở cận kề với các khu vực này, họ cũng khó có thể tự mình phát triển du lịch nếu mảnh đất mà họ sống không có gì đặc biệt. Bên cạch đó ta có thể tham khảo thêm một số khái niệm khác nhƣ: theo nhà nghiên cứu Nicole Hausle và Wollfgang Strasdas (2009): “Du lịch sinh thái cộng đồng là một hình thái du lịch trong đó chủ yếu là người dân địa phương đứng ra phát triển và quản lý. Lợi ích kinh tế có được từ du lịch sẽ đọng lại nền kinh tế địa phương”. Còn theo tổ chức Respondsible Ecological Social Tours (1997) thì du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng là “phương thức tổ chức du lịch đề cao về môi 6
trường, văn hóa xã hội. Du lịch sinh thái do cộng đồng sở hữu và quản lý, vì cộng đồng và cho phép khách du lịch nâng cao nhận thức và học hỏi về cộng đồng, về cuộc sống đời thường của họ”. Qua các khái niệm có thể nhận thấy vẫn có sự khác nhau giữa DLST cộng đồng và DLST dựa vào cộng đồng. Đó chính là mực độ tham gia của cộng đồng vào phát triển du lịch. Trong đó mức độ tham gia của cộng đồng trong DLSTCĐ cao hơn so với DLST dựa vào cộng đồng. Trong DLSTCĐ thì cộng đồng là chủ thể chủ động tổ chức, cung cấp các dịch vụ, chủ động quảng bá và là đối tác của các doanh nghiệp, tổ chức; Đối với loại hình DLST dựa vào cộng đồng tuy cộng đồng đã tham gia vào sự phát triển du lịch ở mức độ khá cao nhƣng vẫn chƣa nắm quyền hoàn toàn, cộng đồng có quyền tham gia thảo luận các kế hoạch, quy hoạch, thực hiện và quản lý, đầu tƣ nhƣng không đƣợc tự ý quyết định. DLST dựa vào cộng đồng là loại hình thích hợp nhất để phát triển tại khu vực nghiên cứu vì nó vừa đảm bảo đƣợc phát triển đời sống của cộng đồng dân cƣ tại đây, vừa đảm bảo đƣợc mục tiêu bảo tồn. Ý tƣởng đằng sau vế “dựa vào cộng đồng” của chiến lƣợc môi trƣờng là tạo cơ hội trao quyền cho cộng đồng, tăng cƣờng sự tham gia của họ trong việc ra quyết định, nhƣng cũng chỉ đơn giản là những điều này sẽ khuyến khích sự tham gia từ bản thân cộng đồng. Nhƣ vậy, du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng chính là nét tinh túy của du lịch sinh thái và du lịch bền vững. Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng nhấn mạnh vào cả ba yếu tố là môi trƣờng, du lịch và cộng đồng. 1.2. Điều kiện hình thành và phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng - Điều kiện tiềm năng về tài nguyên môi trƣờng tự nhiên và nhân văn có ý nghĩa quyết định đến phát triển du lịch sinh thái cộng đồng. - Điều kiện yếu tố cộng đồng dân cƣ. Cần có sự tự nguyện tham gia của cộng đồng. - Điều kiện có thị trƣờng khách trong nƣớc và quốc tế. - Điều kiện về cơ chế chính sách hợp lý. - Sự hỗ trợ, giúp đỡ của chính phủ, tổ chức phi chính phủ trong và ngoài nƣớc. 7
1.3. Tiêu chí của du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng Theo UNWTO (2008) cho rằng những tiêu chí của một du lịch sinh thái cộng đồng đang hƣớng tới gồm có các tiêu chí sau: - Tiêu chí 1: Ngƣời dân nên đƣợc tham gia vào quá trình lên kế hoạch và quản lý hoạt động du lịch tại cộng đồng. - Tiêu chí 2: Hoạt động du lịch này phải mang lại lợi ích một cách công bằng cho cộng đồng. - Tiêu chí 3: Hoạt động du lịch này nên bao gồm tất cả các thành viên của cộng đồng hơn chỉ là sự tham gia của một vài thành viên. - Tiêu chí 4: Quan tâm đến sự bền vững của môi trƣờng. - Tiêu chí 5: Mọi hoạt động du lịch sinh thái cộng đồng phải tôn trọng nền văn hoá và các “cấu trúc xã hội” tại cộng đồng. - Tiêu chí 6: Có hệ thống, phƣơng pháp để giúp ngƣời trong cộng đồng có thể “vƣợt qua” những ảnh hƣởng của những khách du lịch phƣơng tây. - Tiêu chí 7: Hoạt động du lịch thƣờng đƣợc giữ ở quy mô nhỏ nhằm hạn chế tối đa những ảnh hƣởng đến văn hoá và môi trƣờng. - Tiêu chí 8: Hƣớng dẫn tổng quan cho khách du lịch về cộng đồng để giúp họ có những hành động hợp lý trong quá trình du lịch. - Tiêu chí 9: Không yêu cầu ngƣời trong cộng đồng phải thực hiện những hoạt động trái với văn hoá, tôn giáo của họ. - Tiêu chí 10: Không yêu cầu ngƣời dân trong cộng đồng tham gia vào các hoạt động du lịch nếu họ không muốn. 1.4. Nguyên tắc của du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng Theo Võ Quế (2008) cho rằng các nguyên tắc để phát triển du lịch dựa vào cộng đồng bao gồm [16]: - Cộng đồng đƣợc quyền tham gia thảo luận các kế hoạch, quy hoạch, thực hiện và quản lý, đầu tƣ và có thể trao quyền làm chủ cho cộng đồng. - Phù hợp với khả năng của cộng đồng. - Chia sẻ lợi ích từ du lịch cho cộng đồng. 8
- Xác lập quyền sở hữu và tham gia của cộng đồng đối với tài nguyên và văn hoá. Theo tổ chức WTO (2004), các nguyên tắc để phát triển du lịch cộng đồng cần phải dựa trên các nguyên tắc của du lịch bền vững. - Sử dụng tối ƣu nguồn môi trƣờng, duy trì các tiến trình sinh thái học chủ yếu và giúp bảo tồn nguồn tự nhiên và hệ sinh thái đƣợc thừa hƣởng. - Khía cạnh xác thực nền văn hoá - xã hội của cộng đồng địa phƣơng, đảm bảo họ đã xây dựng, kế thừa văn hoá và giá trí truyền thống, đồng thời góp phần vào sự hiểu biết và thông cảm đối với các nền văn hoá khác nhau. - Đảm bảo sự vận hành nền kinh tế lâu dài ổn định, cung cấp các lợi ích kinh tế - xã hội đến tất cả những ngƣời có liên quan nhằm phân bổ công bằng. 1.5. Lịch sử nghiên cứu * Trên thế giới Hoạt động DLST là hoạt động thu hút đƣợc sự quan tâm chú ý không chỉ các nhà kinh tế - xã hội và chính trị đồng thời thu hút mọi tổ chức, thành phần kinh tế tham gia. Với các hoạt động liên quan trực tiếp và gián tiếp đến DLST đang ngày càng đƣợc quan tâm, chú ý. Những năm nửa cuối thập niên 70 đầu thập niên 80 của thế kỷ 20 du lịch sinh thái đã dần dần đƣợc định hình. Trên các diễn đàn, các cuộc bàn luận của thế giới về hình thức du lịch gắn liền với các hệ sinh thái tự nhiên bắt đầu đƣợc đề cập và chú ý. Định nghĩa DLST chƣa rõ ràng, nó thƣờng đƣợc đề cập đến nhƣ: du lịch trách nhiệm, bền vững, bảo tồn… và thƣờng đƣợc xếp vào nhóm du lịch mạo hiểm hoặc du lịch thiên nhiên. Tác giả Phạm Trung Lƣơng trong cuốn Du lịch sinh thái đã đề cập cho chúng ta có thể thấy buổi ban đầu này các nhà khoa học, nhà nghiên cứu đi đầu và điển hình về lĩnh vực này là Ceballos -Lascurain, Buckley… Cùng rất nhiều các nghiên cứu lí luận và thực tiễn về DLST của các nhà khoa học, các tổ chức quan tâm đến lĩnh vực này nhƣ: Cater, Chalker, Dowling, Western, Linberg - Hawkis, Whelan, Wight, Weating, Duff, Cochrane Hiệp hội DLST, Quỹ bảo vệ động vật hoang dã 9
(WWF), Tổ chức bảo tồn thiên nhiên thế giới (IUCN)… đã có nhiều công trình nghiên cứu và công bố những quan điểm, khái niệm về DLST, các bài học thực tiễn cũng nhƣ những hƣớng dẫn cho các nhà quản lí, tham gia hoạt động DLST nhƣ: Hiệp hội DLST đã xuất bản cuốn “DLST: Hƣớng dẫn cho các nhà lập kế hoạch - Chẩn đoán DLST và hƣớng dẫn quy hoạch”; Kreg Lindbeg: Các vấn đề trong quản lí DLST (1999); David Ardersen: Thiết kế các phƣơng tiện phục vụ DLST (2000); Karrtrina Brandon: Những bƣớc cơ bản ban đầu định hƣớng mục tiêu khuyến khích sự tham gia của dân địa phƣơng vào dự án DLST (1998). Bên cạnh đó, các nhà nghiên cứu cũng đƣa ra những ấn phẩm hƣớng dẫn quy hoạch, quản lý du lịch và môi trƣờng trong DLST của nhiều tác giả: Foster, Buckley, Dowling, Gunn… Các tổ chức quốc tế nhƣ IUCN, WWF … là những tài liệu bổ ích trong nghiên cứu về DLST và vận dụng vào thực tiễn đối với từng lãnh thổ, từng quốc gia, từng khu vực… Chúng ta có thể thấy định nghĩa tƣơng đối hoàn chỉnh đầu tiên về DLST do Hector Ceballas Lascurain đƣa ra năm 1987: “Du lịch sinh thái là du lịch đến những cứu tham quan với ý thức trân trọng thế giới hoang dã và những giá trị văn hóa đƣợc khám phá” [9]. Từ định nghĩa này mở đầu cho những định nghĩa của thế giới về DLST, và có một cái nhìn toàn diện hơn, khái quát hơn về loại hình du lịch. Hiệp hội du lịch sinh thái quốc tế (TIES) định nghĩa DLST nhƣ sau: “Du lịch có trách nhiệm đến các khu vực tự nhiên bảo tồn môi trƣờng và cải thiện phúc lợi của ngƣời dân địa phƣơng” [15]. “Du lịch sinh thái là hoạt động du lịch tiến vào những khu vực tự nhiên hầu nhƣ không bị ô nhiễm hoặc ít bị xáo trộn với mục tiêu đặc biệt: Nghiên cứu, thƣởng ngoạn, trân trọng khung cảnh và muông thú hoang dã. Và các biểu thị văn hóa đƣợc khám phá trong các khu vực này” L.Hens (1998). Với hiệp hội du lịch sinh thái của Mỹ có định nghĩa: “Du lịch sinh thái là du lịch có mục đích với các khu vực tự nhiên, hiểu biết về lịch sử, văn hóa và lịch sử tự nhiên của môi trƣờng, không làm biến đổi tình trạng của hệ sinh thái, đồng 10