Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Cái nhìn, không gian, thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:104

Thêm vào BST

Báo xấu

61
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu nhằm hiểu sâu sắc cái nhìn nghệ thuật giàu lòng nhân hậu về cuộc sống, con người làng quê Việt Nam và cái nhìn độc đáo, hấp dẫn về những phong tục sinh hoạt văn hóa cổ truyền trong truyện ngắn Kim Lân. Đồng thời thấy rõ hơn vẻ đẹp truyện ngắn Kim Lân qua chân lý “quý hồ tinh bất quý hồ đa” trong nghệ thuật.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Cái nhìn, không gian, thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM KHỔNG THỊ MINH HẠNH CÁI NHÌN, KHÔNG GIAN, THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN KIM LÂN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN, NĂM 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM KHỔNG THỊ MINH HẠNH CÁI NHÌN, KHÔNG GIAN, THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN KIM LÂN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.34 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: T.S MAI THỊ NHUNG THÁI NGUYÊN, NĂM 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Mai Thị Nhung, người đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận văn này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, Viện Văn học, trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giảng dạy và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học. Đồng thời tôi xin chân thành cảm ơn Sở giáo dục-Đào tạo tỉnh Yên Bái, trường THPT Lê Quý Đôn -Trấn Yên - Yên Bái, đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi về mọi mặt trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận văn này. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp những người đã động viên khuyến khích tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2012 Khổng Thị Minh Hạnh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình luận văn này là sự nỗ lực hết mình của tôi trong quá trình nghiên cứu. Những tư liệu thống kê hoàn toàn do tôi tự nghiên cứu. Tôi xin chịu trách nhiệm về luận văn của mình. Tác giả luận văn Khổng Thị Minh Hạnh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
i MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn Lời cam đoan Mục lục ................................................................................................................ i PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................1 PHẦN NỘI DUNG ..........................................................................................11 Chƣơng 1. CÁI NHÌN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN KIM LÂN .........................................................................................................11 1.1. Khái niệm cái nhìn nghệ thuật ...............................................................11 1.2. Cái nhìn nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân ...................................15 1.2.1. Cái nhìn nghệ thuật giàu lòng nhân hậu về cuộc sống, con người làng quê Việt Nam ....................................................................................15 1.2.2. Cái nhìn độc đáo về những phong tục, sinh hoạt văn hóa cổ truyền ở làng quê Việt Nam ......................................................................34 Chƣơng 2. KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN KIM LÂN .........................................................................................................43 2.1. Khái niệm không gian nghệ thuật ..........................................................43 2.2. Không gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim lân................................48 2.2.1. Không gian bối cảnh trong truyện ngắn Kim Lân ..........................49 2.2.2. Không gian sự kiện trong truyện ngắn Kim Lân ...........................59 2.2.3. Không gian tâm lý trong truyện ngắn Kim Lân. .............................63 Chƣơng 3. THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN KIM LÂN .........................................................................................................69 3.1. Khái niệm thời gian nghệ thuật ..............................................................69 3.2. Thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân .................................74 3.2.1. Thời gian sự kiện trong truyện ngắn Kim Lân................................74 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
ii 3.2.2. Thời gian tâm lý ..............................................................................80 3.2.3. Thời gian sinh hoạt trong truyện ngắn Kim Lân.............................87 KẾT LUẬN ......................................................................................................92 TÀI LIỆU THAM KHẢO Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Trong sự nghiệp sáng tác của mình, mỗi nhà văn có một số phận. Có người phải thiên kinh vạn quyển mới được hậu thế nhớ đến. Có người chỉ nhẩn nha viết, nhẩn nha in, rất ít, nhưng lại không thể không nhớ tới. Kim Lân là một nhà văn như thế. Kim Lân là một nhà văn không có nhiều đầu tác phẩm, nhưng những tác phẩm ít ỏi mà ông để lại mãi mãi neo đậu trong tâm hồn con người. Nó để lại dấu ấn lâu bền trong lòng độc giả, thôi thúc trái tim ta hướng về nơi quê hương nguồn cội. Bởi văn Kim Lân được chắt ra từ cuộc đời của chính nhà văn, từ sự hội tụ của những yếu tố của quê hương, cộng đồng và thời đại. Nhà văn Lân sinh ngày 01/8/1920 mất ngày 20/7/2007 tên khai sinh là Nguyễn Văn Tài, quê ở làng Phù Lưu, xã Tân Hồng, Huyện Từ Sơn, Tỉnh Bắc Ninh. Quê hương ông là một làng quê nổi tiếng bởi truyền thống văn hóa yêu nước, cách mạng với nhiều danh nhân đỗ đạt. Miền quê ấy vốn là một vùng văn vật có tiếng của đất Kinh Bắc. Con người nơi đây có thể nghèo túng nhưng luôn giữ vẻ tài hoa, nền nếp. Không đi đâu xa, nhưng họ luôn khéo léo, hay trọng sĩ diện, trọng vẻ ngoài đến mức thành một tiêu chuẩn sống. Cốt cách đó cũng ngấm vào máu Kim Lân từ nhỏ, hun đúc ở ông tình yêu quê hương đến máu thịt. Bằng tất cả lòng ham thích say mê văn chương, nhà văn đã có lần tâm sự: “Viết văn trước tiên tôi viết cho mình, cho những mơ ước gửi gắm của chính mình. Sau nữa đó là những lời bộc bạch, tâm sự với bạn đọc những điều đang nhức nhối, đang thôi thúc” [21,tr.263]. Nhà văn Kim Lân là người kín tiếng, sống lặng lẽ, có lẽ vì thế mà chúng ta hiểu tại sao ông lại chọn cách sống thu mình và khiêm nhường trong văn chương lẫn trong cuộc đời. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
2 1.2. Gia tài của Kim Lân không nhiều. Từ truyện ngắn đầu tay “Đứa con người vợ lẽ” đăng ở báo Trung Bắc chủ nhật số 120 ngày 26/7/1942, đến những tập truyện ngắn tiêu biểu“Nên vợ nên chồng”, “Con chó xấu xí” đã xếp ông thuộc vào số ít nhà văn có thể minh chứng cho chân lí “quý hồ tinh bất quý hồ đa” trong nghệ thuật. Với một đời văn khá dài hơn năm mươi năm cầm bút, ông chỉ vẻn vẹn trình làng trên ba mươi tác phẩm. Nhưng khi kể ra những gương mặt làm nên bản sắc văn xuôi Việt Nam trong nhiều chục năm trở lại đây thì khó có thể bỏ sót tên tuổi Kim Lân. Về góc độ này, nhà văn Nguyễn Khải viết: "Về văn xuôi là cái nghề của tôi, trước sau, tôi thán phục có ba người là các ông Nguyễn Tuân, Nam Cao, và Kim Lân. Sau này viết lách được cái gì thường cũng lấy vào văn của ba ông ấy làm chuẩn..." [22,tr.628]. 1.3. Bằng vốn sống và sự hiểu biết của mình, nhà văn Kim Lân đã đem lại cái nhìn nghệ thuật giàu lòng nhân hậu về cuộc sống, con người làng quê Việt Nam mà ông đã gắn bó, gần gũi, thương yêu đến máu thịt. Và cái nhìn độc đáo, hấp dẫn về những phong tục sinh hoạt văn hóa cổ truyền ở làng quê như chọi gà, thả chim, đánh vật, được gọi là những “thú đồng quê”, “phong lưu đồng ruộng” khiến ông là một nhà văn một lòng đi về với “đất’’ với “người” với “thuần hậu nguyên thủy” của cuộc sống nông thôn. 1.4. Tiếp cận và nghiên cứu văn học từ góc độ thi pháp luôn đem đến cho người nghiên cứu văn học những khám phá nghệ thuật độc đáo, hiệu quả. Bởi hình thức là phương thức tồn tại và biểu hiện của nội dung giúp ta hiểu trọn vẹn, thấu đáo nội dung của tác phẩm. Chính mối quan hệ giữa nội dung và hình thức trong nghệ thuật đã qui định cách tiếp cận của thi pháp học. Để việc nghiên cứu của mình có hiệu quả, chúng tôi chọn đề tài luận văn: “Cái nhìn, không gian, thời gian, nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân”. Hy vọng kết quả của đề tài góp thêm tiếng nói vào việc nghiên cứu một nhà văn tài hoa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
3 của nền văn học hiện đại Việt Nam. Đồng thời luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho giáo viên, học viên, sinh viên giảng dạy, nghiên cứu, học tập văn học Việt Nam ở các trường Trung học phổ thông, Cao đẳng và Đại học. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Kim Lân là nhà văn được bạn đọc trân trọng yêu mến trong mấy chục năm qua bởi chính đời người, đời văn ông đã sống. Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của nhà văn Kim Lân đã khơi nguồn sáng tạo cho nhiều nhà nghiên cứu qua các công trình khoa học. Trong phạm vi giới hạn của đề tài, chúng tôi hệ thống những ý kiến nhận định nổi bật về tác giả và những ý kiến có liên quan trực tiếp đến đề tài. Nhà văn Nguyên Hồng có viết “Từ giữa năm 1943-1944 ấy, tôi đọc được mấy truyện của Kim Lân…thoạt tiên tôi chẳng những không để ý mà còn thấy cái tên Kim Lân chương chướng thế nào ấy…Nhưng rồi chỉ bập vào mấy truyện của anh mà tôi thấy không phải loại ướt át một cách bợm bãi, mà trái lại có một cái gì chân chất của đời sống và con người nghèo hèn, khổ đau, giọng văn nhiều rung cảm, thắm thiết” [61,tr.82], nhận định chân thành của người bạn văn thân thiết thật xác đáng về nội dung và nghệ thuật truyện ngắn Kim Lân. Cũng gần nhận xét trên của Nguyên Hồng, nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân cũng đưa ra quan điểm của mình về thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Kim Lân: “Đọc văn xuôi Kim Lân, ta bắt gặp cái thế giới của những người dân nghèo vốn là hạng “hạ lưu” ở xã hội cũ: Những người dân miền xuôi mất nhà, mất đất, xiêu dạt lên miền ngược, táp vào một xóm chợ, bến sông, một góc phố hay ven một đồn điền, một xóm trại, tiếp tục vật lộn với miếng sống sơ đẳng hàng ngày. Đã có lúc nhà văn gọi những nhân vật thân thuộc ấy của mình là “những đầu thừa đuôi thẹo ở khắp xó xỉnh cuộc sống” [4,tr.638]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
4 Nhà nghiên cứu Vương Trí Nhàn trong cuốn “Nhà văn Kim Lân - chân dung văn học” thật có lý khi khái quát rằng: “hình như những mẫu người đầu thừa đuôi thẹo đã gửi một đại diện của họ vào văn học và Kim Lân đã làm việc này một cách đàng hoàng chững chạc”. [47,tr. 5] Trong Tổng tập văn học Việt Nam giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh một lần nữa bộc lộ cái nhìn về số phận của những kiếp người thấp cổ bé miệng trong xã hội cũ và cái nhìn về phong tục tập quán, những thú vui, trò chơi nơi thôn dã: “Đó là những trang số phận của các đầu thừa đuôi thẹo được đưa từ các xó xỉnh tối khuất lên mặt giấy trắng chứa chất nhân thế, nhân tình, hoặc những trang tuy nghiêng nhiều về phía phong tục, trình bày cặn kẽ những thú chơi lành mạnh nhưng vẫn biểu hiện được một phần vẻ đẹp tâm hồn của người nông dân trước Cách mạng tháng Tám - những người sống vất vả, khổ nghèo những vẫn yêu đời, trong sáng, thông minh, tài hoa” [40,tr.11]. Không những thế, Nguyễn Đăng Mạnh còn có những nhận xét thật sắc sảo về những phong tục tập quán mà Kim Lân đã thể hiện trong truyện ngắn: “Văn Kim Lân tỏ ra độc đáo, hấp dẫn hơn khi ông viết về những cái gọi là “thú đồng quê” hay “phong lưu đồng ruộng”. Để làm rõ hơn tác giả tiếp tục giải thích: “Sở dĩ có sự hấp dẫn, không phải vì ở đấy, những tập quán ngộ nghĩnh kì lạ, những thú chơi phiền phức, cầu kì được trình bày cặn kẽ, mà chính là nhờ nhà văn đã thể hiện lên được những con người ở làng quê Việt Nam độc đáo kia, tuy nghèo khổ, thiếu thốn mà vẫn yêu đời” [41,tr. 23]. Nguyễn Khải- một trong những tác giả nổi tiếng của nền văn học Việt Nam hiện đại đã khái quát lại toàn bộ truyện ngắn Kim Lân: “Nếu nhìn một cách hệ thống từ những nhân vật xuất hiện trong tác phẩm Kim Lân viết trước cách mạng đến các tác phẩm sau này, người đọc dễ dàng nhận ra nét riêng của Kim Lân là: Một ngòi bút sâu lắng, cẩn trọng, tỉ mẩn, luôn luôn cố gắng để đi tới tận cùng nỗi niềm, tâm trạng từng con người, từng số phận riêng, để Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
5 từ đó góp một tiếng nói riêng vào trang sử chung về tâm tư tình cảm con người Việt Nam của văn học Việt Nam hiện đại” [22,tr.5]. Lữ Huy Nguyên trong lời giới thiệu Tuyển tập Kim Lân cũng nhấn mạnh: “Qua những truyện viết về các thú chơi, những cái thuộc về đời sống phong tục, tinh hoa văn hóa dân gian vùng Kinh Bắc cũ, ta sẽ bắt gặp ở đó một Kim Lân hào hoa, mã thượng trong không khí văn chương sang trọng” [45,tr.6]. Trần Ninh Hồ trên báo Văn nghệ số 34 ngày 24/8/1991 đã khẳng định tầm vóc, vị trí nhà văn Kim Lân qua những trang truyện ngắn của ông viết về con người: “ Tuy tầm vóc, vị trí mỗi nhà văn một khác nhưng Kim Lân cũng là một nhà văn thường đến với ta trong những khoảng chợt nhớ của đời người khó mà diễn đạt thành lời… Mỗi lần mở những trang viết ít ỏi ấy, ta lại cảm thấy không một bước ngoặt, một chặng đường nào của con người Việt Nam trong gần nửa thế kỷ qua mà Kim Lân không đả động tới dẫu chỉ bằng sự chạm trổ hết sức khiêm tốn: truyện ngắn” [19,tr. 3]. Vũ Dương Quỹ trong Nhà văn và tác phẩm trong nhà trường phổ thông (Nhà Xuất bản Giáo dục-1997) đã nhận xét: “Những truyện ngắn Kim Lân viết trước Cách mạng tháng Tám, bên những thân phận con người lam lũ vất vả, vẫn phập phồng trái tim yêu đời, những mong muốn tuy mơ hồ nhưng da diết, con người đối xử với nhau bao dung nhân hậu hơn” [52,tr.10]. Nhận xét về văn Kim Lân tác giả Hoài Việt trong cuốn Kim Lân “Nhà văn trong nhà trường-NXBGD-1999” có viết: “Văn Kim Lân không đao to, búa lớn, chữ chữ hàng hàng chân chất như củ khoai củ sắn, lời văn trong lối kể cũng không ồn ào cứ rỉ rả, rỉ rả mà lại thánh thót mới “tài” chứ-Kim Lân không ưa đánh bóng, mạ kền con chữ, hàng chữ. Ông có cái nhìn, cái óc nghĩ, cái lối diễn đạt của người xứ quê. Nó bình dị, chất phác pha chút hóm hỉnh nữa” [61,tr.90]. Kim Lân đã thành công trong một loạt truyện về các thú chơi, đặc biệt nổi tiếng với các truyện viết về phong tục làng quê khiến nhà nghiên cứu Lữ Quốc Văn đã gọi ông“là nhà tiểu thuyết phong tục hạng nhất của Việt Nam” . Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
6 Các tác giả trong cuốn Từ điển văn học đã đánh giá về cái nhìn làng quê trong truyện ngắn Kim Lân sau cách mạng: “Kim Lân vẫn tiếp tục viết về làng quê Việt Nam. Ông thường viết về những cảnh tội nghiệp, cuộc sống khốn khó đến cùng cực của người nông dân dưới chế độ cũ và sự đổi đời của họ nhờ cách mạng [12,tr.98]. Tác giả Hà Minh Đức đã nhận xét: “Kim Lân là một trong những cây bút viết truyện ngắn xuất sắc của văn học Việt Nam hiện đại, Kim Lân đã tạo được một cách viết độc đáo. Phải nói rằng Kim Lân viết không nhiều nhưng những sáng tác của ông đã gây ấn tượng với bạn đọc” [9, tr.23]. Giáo sư Phong Lê trong cuốn Đến với tiến trình văn học Việt Nam hiện đại, NXB Hội Nhà văn - 2009 trong bài “Kim Lân và những phận người bé mọn” đã khẳng định: “Ông là người cùng thế hệ và là người cùng hoạt động với Nam Cao, Nguyên Hồng, Tô Hoài…Những tên tuổi trên, đã cùng ông gắn với sự khởi đầu cho nghiệp viết vào thời kỳ cuối của văn học hiện thực 1945; và sau này có quan hệ gắn bó với nhau trong từng khu vực công việc hoặc phạm vi nghề nghiệp, vì một nền văn nghệ mới. Tất cả đều là chứng nhân, là đại diện cho cả một hành trình lớn của văn học Việt Nam hiện đại (thế kỷ XX), đi qua mốc lịch sử 1945; và ông là thuộc trong số rất ít người đi trọn cuộc hành trình đó để vượt sang thế kỷ XXI- ở tuổi ngót 90” [39,tr. 185-186]. Nhà thơ Lê Đạt đã ca ngợi tài năng của nhà văn Kim Lân trong khi tiễn biệt ông: “Tôi quý anh như một nhà văn ngồi nhầm lớp đặc biệt trong giới văn học Việt Nam. Anh ở cấp đại học ngồi nhầm ghế trung học. Anh có cách tự học độc đáo. Văn hóa của một nhà văn không dựa vào bằng cấp. Người ta chê Kim Lân viết ít, đó là một nhận xét không đúng. “Người anh em” chỉ muốn trình làng những tác phẩm mà ông lượng định là đáng trân trọng xem nhất. Đó là một thái độ lễ phép với công chúng và sự lễ phép đáng trân trọng”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
7 Nhân dịp kỷ niệm tròn bốn năm ngày nhà văn Kim Lân qua đời, Nhà xuất bản Kim Đồng đã cho ra mắt tập sách Kim Lân- Ẩn sỹ giữa làng văn như một nén nhang thơm tưởng nhớ đến người nghệ sĩ tài hoa – Nhà văn của những “thú phong lưu đồng quê”, của những truyện ngắn nổi tiếng Làng, Vợ nhặt... Ngày 5/1/2012 phát biểu tại buổi lễ khánh thành “ Nhà lưu niệm Nhà văn Kim Lân" tại Hà Nội, ông Hồ Quang Lợi-Trưởng Ban Tuyên giáo Thành ủy Hà Nội nhận định: “Gia tài sáng tác của nhà văn Kim Lân không thật nhiều về số lượng nhưng là tinh hoa quý báu. Hầu hết các tác phẩm của ông đều trụ lại với thời gian". Nhà thơ Hữu Thỉnh-Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam nhận xét: "Văn Kim Lân luôn mang đậm hồn quê, sự kế tục ngôn ngữ, phong tục của người Việt. Ông là một trong những nhà văn đầu tiên tham gia tổ chức Văn hóa cứu quốc. Trong Hội Nhà văn Việt Nam, nhà văn Kim Lân đã có công lao xây dựng Hội Nhà văn Việt Nam bằng công việc xây dựng các thế hệ nhà văn tiếp nối". Như vậy là cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Kim Lân đã được giới nghiên cứu phê bình bàn luận đánh giá với nhiều ý kiến xác đáng. Các nhà nghiên cứu đều nhận thấy tài năng, sở trường, thế mạnh của Kim Lân, song chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu Cái nhìn, không gian, thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân. Bên cạnh các ý kiến nhận định của các nhà nghiên cứu phê bình là không ít luận văn thạc sỹ đã nghiên cứu về sáng tác của nhà văn Kim Lân: Năm 2005 tác giả Đặng Thị Huy Lam trong luận văn “Đặc điểm truyện ngắn Kim Lân” đã dành một chương để khảo sát về người lao động nghèo ở làng quê và tấm lòng của nhà văn Kim Lân. Năm 2006 tác giả Nguyễn Quốc Thanh trong luận văn “Cảm hứng chủ đạo và nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Kim Lân” đã viết về cảm hứng yêu thương và trân trọng con người, cảm hứng về những sinh hoạt văn hóa ở vùng thôn quê. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
8 Tác giả Nguyễn Thị Nha Trang trong luận văn “Phong cách văn xuôi nghệ thuật Kim Lân” đã giành chương 2 xác định một cách hiểu về phong cách nghệ thuật của Kim Lân về con người và phong tục văn hóa làng quê. Tác giả Vũ Tú Anh trong luận văn: “Văn hóa làng trong truyện ngắn Kim Lân” đã nghiên cứu vấn đề đặt ra rất độc đáo, hấp dẫn. Có thể khẳng định rằng các bài viết, các công trình nghiên cứu về nhà văn Kim Lân khá dày dặn và sâu sắc. Yêu quý, trân trọng sáng tạo nghệ thuật của Kim Lân, chúng tôi chọn đề tài “Cái nhìn, không gian, thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân” nhằm góp một tiếng nói khiêm nhường bên cạnh những công trình đã nghiên cứu về Kim Lân. 3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn không đi sâu nghiên cứu tất cả những vấn đề thi pháp truyện ngắn Kim Lân mà chỉ tập trung vào ba phương diện: Cái nhìn nghệ thuật, không gian nghệ thuật và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Với đối tượng khoa học nói trên, phạm vi khảo sát, nghiên cứu của luận văn là 33 truyện ngắn của Kim Lân. Trong quá trình triển khai, phân tích, chúng tôi sẽ tập trung nhiều hơn vào một số tác phẩm tiêu biểu để làm rõ nội dung nghiên cứu. Chúng tôi khảo sát và nghiên cứu từ các nguồn tư liệu sau: - Tuyển tập Kim Lân, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội -1996 - Kim Lân truyện ngắn, Nhà xuất bản Văn học - 2010 - Kim Lân-Tác phẩm chọn lọc, Nhà xuất bản Hội Nhà văn -Hà Nội-2004 - Truyện Cô Dí, Cô Vịa, Truyện chó chết, do chúng tôi sưu tầm được từ các báo Trung Bắc chủ nhật và báo Văn nghệ. Để có một cái nhìn sâu sắc, luận văn so sánh các phương diện nghiên cứu với một số tác giả văn học Việt Nam hiện đại để làm nổi bật nét đặc sắc của nhà văn Kim Lân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
9 4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi tiến hành nghiên cứu “Cái nhìn, không gian, thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân” nhằm hướng tới các mục đích sau: - Hiểu sâu sắc cái nhìn nghệ thuật giàu lòng nhân hậu về cuộc sống, con người làng quê Việt Nam và cái nhìn độc đáo, hấp dẫn về những phong tục sinh hoạt văn hóa cổ truyền trong truyện ngắn Kim Lân. Đồng thời thấy rõ hơn vẻ đẹp truyện ngắn Kim Lân qua chân lý “quý hồ tinh bất quý hồ đa” trong nghệ thuật. - Khai thác phương diện thi pháp không gian, thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân để thấy rõ hiệu quả của thi pháp học đối với việc tiếp cận văn bản - tác phẩm văn học. - Từ đó có cái nhìn toàn diện hơn về đóng góp của nhà văn Kim Lân cho nền văn học Việt Nam hiện đại thế kỷ XX. 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU - Nghiên cứu những vấn đề lý luận có liên quan đến đề tài - Nghiên cứu một số phương diện: cái nhìn, không gian, thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn của Kim Lân. 6. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Để hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu mà đề tài đặt ra, luận văn vận dụng các quan điểm và thao tác nghiên cứu thi pháp học, sử dụng và phối hợp các phương pháp nghiên cứu văn học sau: - Phương pháp thống kê, khảo sát - Phương pháp phân tích, tổng hợp - Phương pháp so sánh, đối chiếu - Phương pháp hệ thống Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
10 7. CẤU TRÚC LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được triển khai thành 3 chương: Chƣơng 1: Cái nhìn nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân Chƣơng 2: Không gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân Chƣơng 3: Thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
11 PHẦN NỘI DUNG Chƣơng 1 CÁI NHÌN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN KIM LÂN 1.1. Khái niệm cái nhìn nghệ thuật Trong quá trình phản ánh đời sống, các nhà văn luôn thể hiện cái nhìn chủ quan của mình đối với các sự vật, hiện tượng, con người và từ đó bộc lộ ý nghĩa của đời sống. Do vậy, cái nhìn nghệ thuật có vai trò rất quan trọng trong sáng tạo nghệ thuật. Nhận thấy vai trò to lớn của cái nhìn nghệ thuật, Viện sĩ Nga M.B.Khrapchenko xác nhận: “Chân lý cuộc sống trong sáng tác nghệ thuật không tồn tại bên ngoài cái nhìn nghệ thuật có tính cá nhân đối với thế giới vốn có ở từng nghệ sĩ thực thụ, không tồn tại bên ngoài các đặc điểm về tư duy hình tượng, bút pháp sáng tác nghệ sĩ” [23, tr.106]. Phạm trù cái nhìn nghệ thuật đã được các nhà thi pháp Nga đề xuất từ đầu thế kỷ XX, sau được M.Bakhtin nâng cao và ngày nay đang trở thành tài sản của thi pháp học hiện đại. Nhà văn Pháp Mácxen Prutxt khi nói về tầm quan trọng của cái nhìn cũng khẳng định: “Đối với nhà văn cũng như nhà họa sĩ, phong cách không phải là vấn đề kỹ thuật mà là vấn đề cái nhìn”. Do vậy, cái nhìn là một phương diện biểu hiện tài năng và cá tính riêng của tác giả. Cái nhìn thể hiện trong tri giác, cảm quan, quan sát, từ đó nó có thể phát hiện cái đẹp, cái xấu, cái hài, cái bi…Cái nhìn xuất phát từ một cá thể, mang thị hiếu và tình cảm yêu ghét. Cái nhìn gắn với liên tưởng, tưởng tượng, cảm giác nội tâm, biểu hiện trong ví von, ẩn dụ… Cái nhìn có thể đem các thuộc tính xa nhau đặt bên cạnh nhau hoặc đem tách rời thuộc tính khỏi sự vật một cách trừu tượng. Trong cuốn Dẫn luận thi pháp học, GS Trần Đình Sử quan niệm: “Cái nhìn là một năng lực tinh thần đặc biệt của con người, nó có thể thâm nhập Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
12 vào sự vật, phát hiện đặc điểm của nó mà vẫn ở ngoài sự vật, bảo lưu sự toàn vẹn thẩm mĩ của sự vật, do đó cái nhìn được vận dụng muôn vẻ trong nghệ thuật’’ [55,tr.106]. Sáng tạo nghệ thuật bao giờ cũng gắn liền với một tư tưởng nhất định. Tư tưởng đó tập trung thể hiện qua cái nhìn của tác giả-một phẩm chất đặc biệt của nhà văn. Hay nói một cách khác, trong khi phản ánh đời sống, người nghệ sĩ không thể không có một cái nhìn nghệ thuật riêng. Nhận thức rõ yếu tố quan trọng này, GS Trần Đình Sử khẳng định: Thiếu quan tâm đầy đủ đến cái nhìn nghệ thuật của tác giả, người phê bình dễ không đánh giá đúng cái phong phú của sáng tác. Trong tác phẩm nghệ thuật, cái nhìn thể hiện trong chi tiết nghệ thuật, bởi chi tiết là điểm rơi của cái nhìn. Như vậy “Chi tiết không đơn thuần chỉ là một vật đã được quan sát. Chi tiết nghệ thuật mang nặng tính tổng quát. Đối với những nghệ sĩ chân chính, chi tiết thuộc vào hệ thống của nghệ thuật. Nó nói lên đặc điểm, nhận thức của người nghệ sĩ đối với thế giới bên ngoài, cái quan điểm riêng của người nghệ sĩ về môi trường xung quanh, cái bản chất nghệ sĩ của anh ta (…) nhờ có chi tiết mà nhà văn mới phát hiện được những quan hệ mới, những đặc điểm mới, những màu sắc mới. Chi tiết tức là bút pháp vậy” [23,tr.12]. Như vậy chi tiết rất có ý nghĩa trong việc thể hiện cái nhìn của nhà văn. Khi nhà văn tập trung thể hiện một phương diện nào đó trong cuộc sống thì điều đó có nghĩa là họ đã có một cái nhìn sâu sắc, có sự am hiểu thực thụ. Khi ta nhận thấy nhà văn này chú ý cái này, nhà văn kia chú ý cái kia tức là ta đã nhận ra thế mạnh của tác giả. Chẳng hạn chi tiết kết thúc tác phẩm Chí Phèo sau khi Chí Phèo đâm chết Bá Kiến rồi tự sát. Thị Nở nhìn nhanh xuống bụng và đột nhiên Thị thấy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
13 thoáng hiện ra cái lò gạch bỏ không xa nhà cửa và vắng người qua lại. Chi tiết này phản ánh một hiện thực xã hội cũ – sự bế tắc tuyệt vọng của người nông dân, đồng thời cũng cho ta thấy cái nhìn sâu sắc của Nam Cao trước hiện thực xã hội Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám. Đúng là chi tiết nghệ thuật đã góp phần làm rõ cái nhìn của nhà văn. Nói như văn hào Banzắc: “Chi tiết nhỏ làm nên nhà văn lớn”, chi tiết là lá, hình tượng là cành. Hiểu như vậy ta thấy chi tiết độc đáo và giàu ý nghĩa nói trên đã dệt nên màu sắc cho hình tượng Chí Phèo và góp phần làm rõ cái nhìn nghệ thuật của nhà văn Nam Cao. Cái nhìn nghệ thuật là yếu tố làm nên hình tượng tác giả. Giáo sư Trần Đình Sử trong cuốn Dẫn luận thi pháp học đã khẳng định: “Theo một cách nhìn hợp lý thì hình tượng tác giả biểu hiện chủ yếu ở cách nhìn riêng, độc đáo, nhất quán có ý nghĩa tư tưởng, đạo đức, thị hiếu” [55, tr.105]. Cái nhìn độc đáo của nhà văn về thế giới không những thể hiện qua nội dung tư tưởng tác phẩm mà còn thể hiện một cách chân thực phong cách riêng của nhà văn đó. Cái nhìn nghệ thuật về con người trong thi pháp học cũng chính là quan niệm nghệ thuật về con người. Đó là nguyên tắc lý giải, cảm thụ của chủ thể sáng tác. Văn học là nhân học, là nghệ thuật miêu tả biểu hiện con người. Dù miêu tả thần linh, ma quỷ, miêu tả đồ vật, hoặc giản đơn là miêu tả con vật, tác phẩm văn học đều gửi gắm những giá trị nhân sinh. Hai chữ “nhân học” có một hàm nghĩa hết sức phong phú. Tất cả những gì liên quan đến con người, thuộc về con người đều nằm trong phạm vi biểu hiện của văn học. Từ các mặt xã hội đến các thuộc tính tự nhiên, từ hữu thức đến vô thức, từ dã man đến văn minh, từ tội ác đến đạo đức, từ quá khứ đến tương lai, từ thất vọng đến hi vọng... tất cả những gì liên quan đến con người thì văn học quan tâm thể hiện. Sự phong phú đó là cội nguồn cho quan niệm đa dạng về con người trong văn học. Mặt khác xét về mặt sáng tác, người ta không thể miêu tả về con người nếu như không hiểu biết, cảm nhận và có các phương Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
14 tiện biện pháp biểu hiện nhất định. Mặt thứ hai này tạo thành chiều sâu, tính độc đáo của hình tượng con người trong văn học. Quan niệm nghệ thuật về con người là sự lí giải, cắt nghĩa, sự cảm thấy con người đã được hóa thân thành các nguyên tắc, phương tiện, biện pháp hình thức thể hiện con người trong văn học, tạo nên giá trị nghệ thuật và thẩm mĩ cho các hình tượng nhân vật. Quan niệm nghệ thuật về con người chi phối hoạt động sáng tác và tiếp nhận văn học, vì vậy nó là một phạm trù nghiên cứu cơ bản của thi pháp học. Trong sáng tạo nghệ thuật, mỗi nhà văn có một cái nhìn khác nhau. Dưới cái nhìn của Nguyễn Tuân, con người luôn được cảm nhận ở phẩm chất tài hoa, tài tử. Điều này người đọc nhận thấy rõ qua hình tượng nhân vật Huấn Cao trong tác phẩm Chữ người tử tù hay hình tượng người lái đò trong tác phẩm Người lái đò Sông Đà trích tùy bút Sông Đà của Nguyễn Tuân. Dưới cái nhìn của Tô Hoài, con người không phải là một thánh nhân mà có cả xấu-tốt, thiện-ác; thậm chí còn có cả những phần đen tối lẩn khuất trong tâm hồn. Trong cái nhìn của ông, con người cũng có những khổ đau, bất hạnh, nhưng họ biết vươn lên cho dù phải vật lộn với cuộc sống khó khăn, vất vả và thiếu thốn. Còn Kim Lân, vốn là “Con đẻ của đồng ruộng” ở vùng Kinh Bắc. Kim Lân đã dành trọn cuộc đời viết văn khá thầm lặng của mình để tái hiện sức sống hiền hòa của nông thôn Việt Nam và những khát vọng nhân bản của người nông dân với bao nhiêu vận động thầm kín mà dữ dội trong tâm trạng từng số phận. Từ đó tạo nên cái nhìn nghệ thuật giàu lòng nhân hậu về cuộc sống, con người làng quê Việt Nam mà ông đã gắn bó gần gũi yêu thương đến máu thịt và cái nhìn độc đáo hấp dẫn về những phong tục tập quán, những thú vui đồng quê nơi thôn dã. Cái nhìn nghệ thuật trong truyện ngắn Kim Lân thể hiện qua nhiều bình diện: Bình diện xã hội, bình diện cá nhân, bình diện văn hóa khu vực, và bình diện tính dân tộc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn