Luận văn Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Đặc điểm truyện ngắn Kim Lân

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:109

Thêm vào BST

Báo xấu

218
lượt xem 43
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Đặc điểm truyện ngắn Kim Lân trình bày về người lao động nghèo ở làng quê và tấm lòng của nhà văn Kim Lân; nghệ thuật xây dựng truyện và xây dựng nhân vật; ngôn ngữ và giọng điệu trong tác phẩm của Kim Lân.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Đặc điểm truyện ngắn Kim Lân

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAI HOÏC SÖ PHAÏM - TP HOÀ CHÍ MINH ±±± ÑAËNG THÒ HUY LAM ÑAËC ÑIEÅM TRUYEÄN NGAÉN KIM LAÂN LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ KHOA HOÏC NGÖÕ VAÊN CHUYEÂN NGAØNH: VAÊN HOÏC VIEÄT NAM MAÕ SOÁ: 5.04.33 NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PSG- TS TRAÀN HÖÕU TAÙ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH –2005
DAÃN NHAÄP I. LÍ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI Laøng Chôï Daàu, huyeän Ñoâng Ngaøn, phuû Töø Sôn, tænh Baéc Ninh laø maûnh ñaát laém nhaân taøi, nhieàu vaên nhaân. Chính maûnh ñaát taøi hoa aáy ñaõ ñem ñeán cho vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi moät nhaø vaên coù teân thaät laø Nguyeãn Vaên Taøi, sinh ngaøy 1 thaùng 8 naêm 1920. Nhaø vaên aáy sau naøy laáy buùt danh Kim Laân. Nhaéc ñeán caùc caây buùt noåi tieáng vieát veà noâng daân vaø noâng thoân Vieät Nam, khoâng theå khoâng nhaéc ñeán Kim Laân. OÂng ñeán vôùi vaên chöông baèng söï say meâ, ham thích nhö lôøi oâng taâm söï: “Vieát vaên, tröôùc tieân toâi vieát cho mình, cho nhöõng mô öôùc, göûi gaém cuûa chính mình. Sau nöõa, ñoù laø nhöõng lôøi boäc baïch, taâm söï vôùi baïn ñoïc nhöõng ñieàu ñang nhöùc nhoái, ñang thoâi thuùc” [19, 263]. Tuoåi thô cô cöïc, chòu nhieàu thieät thoøi, Kim Laân phaûi sôùm vaøo ñôøi ñeå kieám soáng vaø oâng vieát vaên cuõng laø ñeå theå hieän mình. Kim Laân vieát vaên khi vaãn coøn laø moät anh thôï sôn guoác, khaéc tranh bình phong. Kim Laân laø ngöôøi thoâng minh, ham hieåu bieát vaø thích quan saùt, do vaäy oâng ñaõ tích luyõ ñöôïc moät voán soáng daøy daën, hieåu bieát khaù caën keõõ phong phuù veà noâng thoân, ñaëc bieät laø phong tuïc vaên hoaù cuûa vuøng Kinh Baéc queâ höông oâng. Voán soáng aáy giuùp Kim Laân sau naøy coù nhöõng trang vieát ñoäc ñaùo, haáp daãn nhöng moäc maïc, bình dò nhö chính cuoäc soáng. Kim Laân trình laøng vaên baèng truyeän ngaén ñaàu tieân Ñöùa con ngöôøi vôï leõ ñaêng treân tuaàn baùo Trung Baéc chuû nhaät (1942) vaø hôn hai möôi naêm sau, oâng coù truyeän ngaén cuoái cuøng Baø meï Caån (1969). Ñeán nay, ñaõ laâu laém roài, Kim Laân khoâng saùng taùc nöõa nhöng khoâng ít ñoäc giaû vaãn tìm ñeán vôùi caùc taùc phaåm cuûa oâng vì nhieàu lí do khaùc nhau. Caû ñôøi vaên, Kim Laân chæ chuyeân vieát truyeän ngaén vaø vieát veà ngöôøi lao ñoäng ngheøo vôùi taát caû taám loøng ñoân haäu cuûa ngöôøi con sinh ra töø ñoàng ruoäng. Tröôùc Caùch 1
maïng thaùng Taùm, Kim Laân taïo ñöôïc tieáng vang treân vaên ñaøn vaên hoïc baèng moät loaït truyeän ngaén vieát veà phong tuïc taäp quaùn vaø thuù chôi ñoàng queâ - maûng ñeà taøi maø oâng am hieåu caën keõ. Caùc truyeän noåi tieáng nhö Con maõ maùi, Ñoâi chim thaønh, Ñuoåi taø, Choù saên……... khoâng chæ giuùp ngöôøi ñoïc hieåu bieát veà nhöõng phong tuïc ñaát leà queâ thoùi maø coøn yeâu meán hôn nhöõng con ngöôøi bình dò, trong saùng maø taøi hoa. Sau Caùch maïng thaùng Taùm, Kim Laân yù thöùc saâu saéc hôn veà traùch nhieäm cuûa nhaø vaên. OÂng coù nhöõng trang vieát xuaát saéc veà söï ñoåi thay trong nhaän thöùc, tình caûm cuõng nhö söï ñoåi ñôøi cuûa ngöôøi noâng daân, ngöôøi lao ñoäng ngheøo. Truyeän ngaén Laøng vaø Vôï nhaët laø hai truyeän ngaén vieát sau Caùch maïng thaùng Taùm. Ñoù laø hai truyeän ngaén xuaát saéc cuûa vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi. Hai taùc phaåm naøy ñaõ ñöôïc tuyeån choïn ñöa vaøo daïy vaø hoïc trong chöông trình vaên hoïc ôû caùc tröôøng Trung hoïc cô sôû, Trung hoïc phoå thoâng beân caïnh nhöõng taùc phaåm cuûa caùc taùc giaû vaên hoïc lôùn. Tuy vieát khoâng nhieàu nhöng “Quí hoà tinh baát quí hoà ña”, Kim Laân ñöôïc xem laø ngöôøi coù bieät taøi vieát truyeän ngaén vaø ñoùng goùp nhieàu cho theå taøi naøy. Vieát thay lôøi baït trong Tuyeån taäp Kim Laân, nhaø vaên Trung Trung Ñænh ñaõ nhaän xeùt ñoäc ñaùo, saéc saûo veà truyeän ngaén Kim Laân: “Nhöõng truyeän ngaén Kim Laân thì quaû laø ñaëc saéc, tinh vi, ranh maõnh, doàn neùn vaø caû ñaùo ñeå nöõa” [62, 645]. Moät lôøi nhaän xeùt nhö moät söï gôïi yù khieán ngöôøi yeâu vaên hoïc, nghieân cöùu vaên hoïc thích thuù khaùm phaù maø kieåm nghieäm cho nhaän xeùt ñoäc ñaùo ñaày gôïi môû naøy. II. GIÔÙI HAÏN ÑEÀ TAØI Ñeå hoaøn thaønh ñeà taì luaän vaên, chuùng toâi ñaõ khaûo saùt vaø nghieân cöuù truyeän ngaén Kim Laân töø ba nguoàn taøi lieâuï sau ñaây: 1-Tuyeån taäp Kim Laân do Löõ Huy Nguyeân tuyeån choïn, ñöôïc nhaø xuaát baûn Vaên hoïc aán haønh naêm 1996. Goàm 17 truyeän ngaén. 2
2- Kim Laân-Taùc phaåm choïn loïc, aán phaåm do nhaø xuaát baûn Hoäi nhaø vaên môùi phaùt haønh naêm 2004. Goàm 23 truyeän ngaén, nhieàu hôn Tuyeån taäp Kim Laân 6 truyeän nhöng laïi khoâng coù truyeän Noãi naøy ai coù bieát. 3- Truyeän Coâ Viaï- moät truyeän ngaén do chuùng toâi vöøa söu taàm ñöôïc töø baoù Trung Baéc chuû nhaät soá 135, ngaøy 8-11-1942. Nhö vaäy, toång soá taùc phaåm Kim Laân ñöôïc chuùng toâi taäp trung khaûo saùt vaø nghieân cöùu laø 27 truyeän ngaén, trong ñoù coù 13 truyeän vieát tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm vaø 14 truyeän vieát sau Caùch maïng thaùng Taùm. III. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ 3.1. Nhöõng yù kieán, nhaän xeùt veà truyeän ngaén Kim Laân tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, Kim Laân ñeán vôùi laøng vaên baèng moät loaït caùc truyeän ngaén nhö : Ñöùa con ngöôøi vôï leõ, Ñöùa con ngöôøi coâ ñaàu, Ngöôøi keùp giaø, Coâ Vòa….. … Ñoù laø nhöõng truyeän ngaén vieát veà ñeà taøi xaõ hoäi. Nguyeân Hoàng - ngöôøi baïn vaên cuûa Kim Laân ñaõ nhaän xeùt veà nhöõng truyeän ngaén Kim Laân thôøi kì naøyï trong Nhöõng nhaân vaät aáy ñaõ soáng vôùi toâi raèng: “Töø giöõa naêm 1943- 1944 aáy, toâi ñöôïc ñoïc maáy truyeän cuûa Kim Laân. Thoaït nhieân toâi chaúng nhöõng khoâng ñeå yù maø coøn thaáy caùi teân Kim Laân chöông chöôùng theá naøo aáy. … Nhöng roài, chæ baäp vaøo maáy truyeän cuûa anh maø toâi thaáy khoâng phaûi loaïi öôùt aùt moät caùch bôïm baõi, traùi laïi noù coù moät caùi gì chaân chaát cuûa ñôøi soáng vaø con ngöôøi ngheøo heøn, khoå ñau, gioïng vaên nhieàu rung caûm thaém thieát, ñaëc bieät laïi gaàn guõi vôùi mình”[42,10]. Xuaát phaùt töø moái quan heä bieän chöùng giöõa hieän thöïc khaùch quan - nhaø vaên - taùc phaåm, Nguyeân Hoàng ñaõ coù nhöõng nhaän xeùt xuaát saéc, chính xaùc caûø veà phöông dieän noäi dung, tö töôûng laãn gioïng ñieäu vaên chöông cuûa Kim Laân. Vaên cuûa Kim Laân coù caùi gì raát gaàn guõi, bình dò. Ñoù laø vaên cuûa moät ngöôøi vieát veà chính cuoäc soáng mình, haøng xoùm mình. Kim Laân vieát vaên vôùi yù nguyeän raát ñoãi giaûn dò nhö lôøi nhaän xeùt cuûa nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Traàn Höõu Taù trong Töø ñieån Vaên hoïc, taäp 3
1: “Kim Laân quan nieäm vieát vaên nhö caùch ñoøi cho mình moät nhaân phaåm, moät choã ñöùng trong cuoäc soáng nhoû beù quaån quanh cuûa queâ höông”[113,369}. Trong Nhaø vaên vaø taùc phaåm trong nhaø tröôøng phoå thoâng ( Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc aán haønh naêm 1997), Vuõ Döông Quyõ ñaõ nhaän xeùt khaù saéc saûo veà noäi dung, tö töôûng cuûa truyeän ngaén Kim Laân: “Nhöõng truyeän ngaén Kim Laân vieát tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, beân nhöõng thaân phaän con ngöôøi lam luõ vaát vaû, vaãn phaäp phoàng traùi tim yeâu ñôøi, nhöõng mong muoán tuy mô hoà nhöng da dieát, con ngöôøi ñoái xöû vôùi nhau bao dung, nhaân haäu hôn”. Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, Kim Laân ñöôïc ñaùnh giaù cao khi vieát veà maûng ñeà taøi sinh hoaït vaên hoaù vaø phong tuïc laøng queâ. Vuõ Baèng khi ñoïc caùc truyeän cuûa Kim Laân ñaõ khen vaø khuyeân Kim Laân neân vieát veà thuù chôi thoân queâ. Caùc truyeän Con Maõ maùi, Ñoâi chim thaønh, Ñaùnh vaät, Choù saên…...… laàn löôït ñöôïc ñaêng treân caùc Baùo Trung Baéc chuû nhaät vaø Tieåu thuyeát thöù baûy. Nhaän xeùt truyeän ngaén vieát veà ñeà taøi phong tuïc vaø thuù chôi ñoàng queâ cuûa Kim Laân sau khi so saùnh vôùi truyeän cuûa caùc taùc giaû khaùc cuøng chung ñeà taøi, Nguyeãn Ñaêng Maïnh ñaõ khaúng ñònh roõ: “ Vaên Kim Laân toû ra ñoäc ñaùo, haáp daãn hôn khi oâng vieát veà nhöõng caùi goïi laø “thuù ñoàng queâ” hay “phong löu ñoàng ruoäng” vaø oâng tieáp tuïc lí giaûi: “Sôû dó coù söï haáp daãn, khoâng phaûi vì ôû ñaáy, nhöõng taäp quaùn ngoä nghónh kì laï, nhöõng thuù chôi phieàn phöùc, caàu kì ñöôïc trình baøy caën keõ, maø chính laø nhôø nhaø vaên ñaõ hieån hieän leân ñöôïc nhöõng con ngöôøi ôû laøng queâ Vieät Nam ñoäc ñaùo kia, tuy ngheøo khoå, thieáu thoán maø vaãn yeâu ñôøi” [73, 64 ]. Kim Laân thaät may maén khi ñöôïc sinh ra vaø lôùn leân töø vuøng queâ Baéc Ninh, moät vuøng vaên vaät noåi tieáng cuûa ñaát Kinh Baéc. Chaát taøi hoa, söï lòch laõm, neà neáp coå xöa döôøng nhö in ñaäm daâuù aán trong vaên chöông cuûa oâng. Ñoïc truyeän ngaén Kim Laân, chuùng ta deã bò cuoán huùt bôæ moät thöù chaát ñoàng baèng Baéc boä kín ñaùo, dung dò vaø chín chaén. Truyeän ngaén Kim Laân vì theá cuõng raát coù ích cho nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc muoán nghieân cöuù, tìm hieåu veà maûnh ñaát Kinh Baéc giaøu truyeàn thoáng vaên hoùa. 4
Trong Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, Nguyeãn Ñaêng Maïnh moät laàn nöõa nhaän xeùt toång quaùt hôn veà ñaëc ñieåm truyeän ngaén Kim Laân tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm vaø taám loøng nhaân haäu cuûa nhaø vaên: “Ñoù laø nhöõng trang soá phaän cuûa caùc ñaàu thöøa ñuoâi theïo ñöôïc ñöa töø caùc xoù xænh toái khuaát leân maët giaáy traéng chöùa chaát nhaân theá, nhaân tình, hoaëc nhöõng trang tuy nghieâng nhieàu veà phía phong tuïc, trình baøy caën keõ nhöõng thuù chôi laønh maïnh nhöng vaãn bieåu hieän ñöôïc moät phaàn veû ñeïp taâm hoàn cuûa ngöôøi noâng daân tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm - nhöõng ngöôøi soáng vaát vaû, khoå ngheøo nhöng vaãn yeâu ñôøi, trong saùng, thoâng minh, taøi hoa”[73, 369]. Thaønh coâng cuûa Kim Laân chuû yeáu laø do naêng khieáu taøi hoa vaø moät voán soáng töï nhieân maø theo Nguyeân Hoàng - taùc giaû cuoán Böôùc ñöôøng vieát vaên (naêm 1970) ñaõ töøng khaúng ñònh ñoù laø moät con ngöôøi luoân luoân: “Moät loøng ñi veà vôùi ñaát, vôùi ngöôøi, vôùi thuaàn haäu nguyeân thuyû” cuûa cuoäc soáng noâng thoân tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm. 3.2. Nhöõng yù kieán ñaùnh giaù - nhaän xeùt veà truyeän ngaén Kim Laân sau Caùch maïng thaùng Taùm. Treân baùo Vaên ngheä soá 34 (1991), Traàn Ninh Hoà ñaõ coù nhaän xeùt thaät xuùc ñoäng: “Tuy taàm voùc, vò trí moãi nhaø vaên moät khaùc nhöng Kim Laân cuõng laø moät nhaø vaên thöôøng ñeán vôùi ta trong nhöõng khoaûng chôït nhôù cuûa ñôøi ngöôøi khoù maø dieãn ñaït thaønh lôøi…... Moãi laàn môû nhöõng trang vieát ít oûi aáy, ta laïi caûm thaáy khoâng moät böôùc ngoaët, moät chaëng ñöôøng naøo cuûa con ngöôøi Vieät Nam trong gaàn nöûa theá kyû qua maø Kim Laân khoâng ñaû ñoäng tôùi daãu chæ baèng söï chaïm troå heát söùc khieâm toán: truyeän ngaén”. Ñaây coù leõ laø lôøi nhaän xeùt cuûa moät ngöôøi hieåu vaø caûm nhaän saâu saéc truyeän ngaén Kim Laân ñeå roài thaáy roõ vai troø, taùc duïng cuûa nhöõng taùc phaåm aáy vôùi hieän thöïc khaùch quan. Trong Taùc giaû vaên hoïc Vieät Nam, taäp 2, vôùi caùi nhìn bieän chöùng saéc saûo vaø quan ñieåm lòch söû, Nguyeãn Ñaêng Maïnh ñaõ ñöa ra nhöõng lôøi nhaän xeùt thuyeát phuïc veà ñaëc ñieåm, vò trí cuûa truyeän ngaén Kim Laân: “Sau Caùch maïng thaùng Taùm, ngoøi buùt Kim Laân taäp trung vaøo phöông dieän xaõ hoäi chính trò, cuûa ñôøi soáng noâng daân gaén lieàn vôùi vaän meänh cuûa ñaát nöôùc. Veà ñeà taøi naøy, Laøng vaø Vôï nhaët xöùng ñaùng ñöôïc xem laø nhöõng 5
truyeän ngaén xuaát saéc nhaát cuûa vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi” [77, 49]. Nhö vaäy, cuõng gioáng bao vaên ngheä só khaùc, Caùch maïng ñaõ ñem ñeán cho Kim Laân caûm höùng môùi, yù thöùc hôn veà traùch nhieäm nhaø vaên tröôùc cuoäc soáng cuõng nhö taàm nhìn, taàm nghó cuûa chính baûn thaân. Truyeän Laøng ñöôïc vieát vaø in naêm 1948 treân Taïp chí Vaên ngheä soá ñaàu tieân ôû chieán khu Vieät Baéc. Taùc phaåm naøy nhanh choùng ñöôïc khaúng ñònh vaø laø moät trong soá khoâng nhieàu truyeän ngaén thaønh coâng sôùm nhaát cuûa vaên hoïc thôøi kì khaùng chieán choáng Phaùp (1946-1954). Cuøng vôùi Ñoâi maét cuaû Nam Cao, Thö nhaø cuûa Hoà Phöông, Laøng cuûa Kim Laân ñaõ khai phaù vaø môû ra nhöõng trieån voïng toát ñeïp cho vaên hoïc khaùng chieán choáng Phaùp. Laøng laø moät truyeän ngaén xuaát saéc Kim Laân mieâu taû vaø ca ngôïi söï ñoåi môùi veà nhaän thöùc vaø tình caûm cuûa ngöôøi noâng daân sau Caùch maïng thaùng Taùm. Sau truyeän ngaén Laøng, Kim Laân tieáp tuïc noåi tieáng vôùi Vôï nhaët. Taùc phaåm ñöôïc nhaø vaên vieát vôùi söï xuùc ñoäng maõnh lieät töø naïn ñoùi khuûng khieáp cuûa daân toäc naêm 1945 - naïn ñoùi ñaõ cöôùp maát moät phaàn möôøi daân soá ít oûi cuûa Vieät Nam luùc baáy giôø. Trong Tieáng noùi tri aâm vieát 1994, Traàn Ñoàng Minh ñaõ ñaùnh giaù, khaúng ñònh vò trí cuûa truyeän ngaén Vôï nhaët baèng söï so saùnh vaên hoïc: “ Kim Laân choïn boái caûnh aáy (naïn ñoùi 1945) cho truyeän Vôï nhaët khoâng nhieàu doøng mieâu taû tröïc tieáp nhöng laø nhöõng doøng raát hieám trong vaên chöông töø ñoù ñeán nay. Caùi ngheøo ôû Ngoâ Taát Toá, caùi ñoùi ôû Nam Cao khieán ta thöông caûm muoán rôi nöôùc maét. Caùi ñoùi vaø caùi cheát ôû Kim Laân, khieán ta khieáp sôï, ruïng rôøi” [82,126]. Ñaët trong moái lieân heä bieän chöùng vaø söï phaùt trieån chung cuûa vaên hoïc thôøi kì naøy, Vuõ Döông Quyõ ñaùnh giaù chaân xaùc: “Vôï nhaët döôøng nhö ñaõ mang neùt môùi cuûa thôøi ñaïi, vöôït leân treân chuû nghóa nhaân vaên trong doøng vaên hoïc hieän thöïc tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm 1945” [89, 125]. Ñuùng vaäy, truyeän ngaén naøy khoâng moät doøng toá caùo maø söùc maïnh toá caùo cöù daäy leân treân töøng con chöõ. Soá phaän bi thaûm cuûa nhöõng con ngöôøi ngheøo ñoùi, 6
cuoäc hoân nhaân laï luøng cuûa Traøng chính laø baûn aùn ñanh theùp toá caùo toäi aùc huûy dieät cuûa Phaùp- Nhaät. Trong Ngheà vaên cuõng laém coâng phu ( taùi baûn naêm 2003), Nguyeãn Khaûi, moät nhaø vaên noåi tieáng cuûa vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi taâm söï: “Veà vaên xuoâi laø ngheà cuûa toâi, tröôùc sau toâi thaàn phuïc coù ba ngöôøi laø oâng Nguyeãn Tuaân, Nam Cao vaø Kim Laân. Sau naøy vieát laùch ñöôïc caùi gì thöôøng cuõng laáy vaên cuûa ba oâng laøm chuaån”. Theo caùch noùi cuûa Nguyeãn Khaûi, nhaø vaên Kim Laân ñöôïc xeáp vaøo haøng nhöõng nhaø vaên xuaát saéc cuûa theá kyû XX. Chaúng theá maø Nguyeãn Khaûi khi ñoïc Laøng vaø Vôï Nhaët cuûa Kim Laân ñaõ ngaïc nhieân maø thoát leân raèng: “Ñoù laø thaàn vieát, thaàn möôïn tay ngöôøi ñeå vieát neân nhöõng trang saùch baát huû”. Khaúng ñònh veà taøi naêng vieát truyeän ngaén cuûa Kim Laân, Haø Minh Ñöùc vieát trong Nhaø vaên noùi veà taùc phaåm : “Kim Laân laø moät trong nhöõng caây buùt truyeän ngaén xuaát saéc cuûa vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi. Kim Laân ñaõ taïo ñöôïc caùch vieát ñoäc ñaùo. Phaûi noùi raèng Kim Laân vieát khoâng nhieàu nhöng nhöõng saùng taùc cuûa oâng ñaõ gaây aán töôïng vôùi baïn ñoïc” [19,31]. Caû ñôøi vaên Kim Laân chæ chuyeân taâm vieát truyeän ngaén. Truyeän cuûa oâng thöôøng taäp trung mieâu taû sinh hoaït laøng queâ vaø hình töôïng ngöôøi noâng daân. Nhöng theá giôùi ngheä thuaät cuûa oâng khoâng vì vaäy maø bò giaûm söùc soáng vaø söï haáp daãn. Duø bao lôùp buïi phuû môø thôøi gian, truyeän ngaén Kim Laân ñaõ vaø ñang coù vò trí xöùng ñaùng trong vaên xuoâi Vieät Nam hieän ñaïi. Sau khi döøng laïi ôû moät soá yù kieán nhaän xeùt, ñaùnh giaù ñaùng chuù yù cuûa caùc nhaø nghieân cöùu coù lieân quan ñeán ñeà taøi luaän vaên, chuùng toâi thaáy veà cô baûn caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu coù chung nhaän xeùt: Kim Laân chæ chuyeân vieát truyeän ngaén vaø vieát khoâng nhieàu nhöng noùi ñeán nhöõng nhaø vaên vieát truyeän ngaén xuaát saéc ôû nöôùc ta khoâng theå khoâng nhaéc ñeán Kim Laân. Maëc duø Kim Laân ñöôïc ñaùnh giaù laø ngöôøi coù taøi vieát truyeän ngaén nhöng nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà taùc phaåm cuûa oâng coøn quaù ít oûi vaø môùi chæ laø nhöõng baøi vieát, nhöõng yù kieán nhaän xeùt chung chung hoaëc chæ taäp trung nhaän xeùt veà hai truyeän ngaén Laøng vaø Vôï nhaët. Thaät söï chöa coù coâng trình naøo nghieân cöùu moät caùch toång quaùt, 7
coù heä thoáng ñaëc ñieåm truyeän ngaén Kim Laân. Do ñoù luaän vaên chuùng toâi khoâng haún laø hoaøn toaøn môùi meû nhöng hi voïng seõ goùp theâm tieáng noùi khaúng ñònh vò trí xöùng ñaùng cuûa truyeän ngaén Kim Laân trong vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi. Luaän vaên cuûa chuùng toâi ñaõ tieáp thu, vaän duïng nhöõng yù kieán, ñaùnh giaù cuûa caùc nhaø nghieân cöùu, ñaët chuùng vaøo trong moät heä thoáng chung khi khaûo saùt, phaân tích, nghieân cöùu ñaëc ñieåm truyeän ngaén Kim Laân. IV. MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU. Khaûo saùt vaø nghieân cöùu ñaëc ñieåm truyeän ngaén Kim Laân, tröôùc heát coù yù nghóa thieát thöïc cho vieäc daïy vaø hoïc taùc phaåm Kim Laân trong nhaø tröôøng phoå thoâng. Ñoàng thôøi nghieân cöùu ñaëc ñieåm truyeän ngaén Kim Laân cuõng chính laø goùp phaàn nghieân cöùu phong caùch moät taùc giaû cuï theå cuûa vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi. Treân cô sôû khaûo saùt, phaân tích vaø nghieân cöùu ñaëc ñieåm truyeän ngaén Kim Laân, chuùng toâi hy voïng luaän vaên goùp moät phaàn nhoû khaúng ñònh vò trí, vai troø cuûa Kim Laân ñoái vôùi söï nghieäp phaùt trieån truyeän ngaén Vieät Nam hieän ñaïi noùi rieâng vaø vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi noùi chung. V. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU. 5.1. Phöông phaùp loaò hình Ñeå coù theå xaùc laäp ñöôïc nhöõng luaän ñieåm, nhöõng nhaän ñònh coù söùc thuyeát phuïc, luaän vaên seõ chuù yù tôùi phöông phaùp loaïi hình ñeå phaân loaïi, thoáng keâ caùc soá lieäu cuï theå moät caùch coù heä thoáng. Taát nhieân chuùng toâi hieåu raèng, moïi con soá trong nghieân cöùu vaên hoïc noùi chung vaø nhaát laø nghieân cöùu ñaëc ñieåm truyeän ngaén chæ mang tính chaát töông ñoái. 5.2 Phöông phaùp so saùnh Nhaèm phaùt hieän, khaúng ñònh baûn saéc rieâng cuûa truyeän ngaén Kim Laân, luaän vaên cuûa chuùng toâi khoâng theå khoâng so saùnh ñoái chieáu ñaëc ñieåm truyeän ngaén cuûa Kim Laân vôùi ñaëc ñieåm truyeän ngaén cuûa moät soá nhaø vaên khaùc cuøng thôøi, cuøng vieát veà noâng daân vaø noâng thoân Vieät Nam 8
5.3. Phöông phaùp phaân tích, toång hôïp. Ñaây laø moät phöông phaùp cô baûn vaø phoå bieán trong nghieân cöùu vaên hoïc noùi chung. Chuùng toâi ñaõ vaän duïng phöông phaùp naøy ñeå phaân tích, toång hôïp töø caáp ñoä caâu vaên, ñoaïn vaên coù tính chaát tieâu bieåu, ñieån hình ñeå minh hoïa cho caùc luaän ñieåm toång hôïp, trong luaän vaên. VI. CAÁU TRUÙC LUAÄN VAÊN Caáu truùc luaän vaên ngoaøi phaàn daãn nhaäp vaø phaàn keát luaän, coøn coù phaàn noäi dung goàm ba chöông: + Chöông 1: Ngöôøi lao ñoäng ngheøo ôû laøng queâ vaø taám loøng cuûa nhaø vaên Kim Laân. + Chöông 2 : Ngheä thuaät döïng truyeän vaø xaây döïng nhaân vaät. + Chöông 3 : Ngoân ngöõ vaø gioïng ñieäu 9
Chöông moät: NGÖÔØI LAO ÑOÄNG NGHEØO ÔÛ LAØNG QUEÂ VIEÄT NAM VAØ TAÁM LOØNG CUÛA NHAØ VAÊN KIM LAÂN 1.1 . Hieän thöïc veà laøng queâ Vieät Nam vaø ngöôøi lao ñoäng ngheøo. Xaõ hoäi Vieät Nam nhöõng naêm 1940 – 1945 coù raát nhieàu bieán ñoäng. Ñaây laø thôøi kì tieàn khôûi nghiaõ, laø ñeâm tröôùc cuûa Caùch maïng thaùng Taùm. Hôn nöõa, Nhaät nhaûy vaøo Ñoâng Döông caáu keát vôùi Phaùp ñaøn aùp phong traøo caùch maïng, boùc loät noâng daân neân maâu thuaãn vaø ñaáu tranh giai caáp trong xaõ hoäi trôû neân gay gaét, quyeát lieät. Hoaøn caûnh lòch söû - xaõ hoäi ñaày bieán ñoäng aáy ñaõ taùc ñoäng lôùn vaøo taát caû caùc khuynh höôùng vaên hoïc, trong ñoù coù vaên hoïc hieän thöïc. Thôøi kì naøy, caùc nhaø vaên hieän thöïc khoâng theå phaûn aùnh xaõ hoäi moät caùch tröïc dieän maø phaûi löaï choïn caùch ñi rieâng : vieát veà phong tuïc, taäp quaùn ñòa phöông, ñi saâu vaøo moái quan heä laøng xoùm, gia ñình vôùi nhöõng caâu chuyeän thöôøng ngaøy, thoâng qua soá phaän caù nhaân khaùm phaù theá giôùi noäi taâm con ngöôøi. Beân caïnh nhöõng caây buùt giaø daën nhö Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan, Vuõ Troïng Phuïng, treân vaên ñaøn ñaõ xuaát hieän moät ñoäi nguõ nhaø vaên treû nhö Nam Cao, Nguyeân Hoàng, Buøi Hieån, Tam Kính, Phi Vaân, Maïnh Phuù Töù, Toâ Hoaøi vaø Kim Laân….… Tuy nhieân, moãi nhaø vaên ôû moãi hoaøn caûnh, chòu söï aûnh höôûng cuûa chuû nghóa Maùc- Leâ Nin ôû möùc ñoä khaùc nhau, coù caùch nhìn, caùch caûm khaùc nhau. Do ñoù, caùc nhaø vaên khi vieát veà cuoäc soáng cuûa daân queâ ñeàu coù nhöõng caùch tieáp caän rieâng reõ. Caùc nhaø vaên treân moãi ngöôøi moät veû ñaõ ñem laïi söï phong phuù ña daïng vaø nhieàu maøu saéc môùi cho vaên hoïc hieän thöïc 1940- 1945. Kim Laân cuõng choïn vaø vieát veà ñôøi soáng cuûa noâng thoân Vieät Nam nhöng oâng khoâng daãm ñaïp leân loái moøn xöa cuõ maø nhöõng ñaøn anh nhö Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan ñaõ ñi. Kim Laân chuû yeáu tieáp caän laøng queâ töø bình dieän phong tuïc, sinh hoaït vaên hoaù vaø 10
nhöõng caâu chuyeän bình dò haèng ngaøy. Nhaø vaên ñaõ coù nhöõng trang vieát moâ taû raát chaân thöïc, tinh teá vaø soáng ñoäng nhöõng thuaàn phong myõ tuïc cuûa ngöôøi laøng queâ sau luyõ tre laøng. OÂng ñaõ laøm cho truyeän ngaén cuûa mình coù caùch haáp daãn rieâng töø chính nhöõng khaùm phaù caùc giaù trò vaên hoaù coå truyeàn cuûa vuøng ñaát Kinh Baéc, queâ höông oâng. 1.1.1. Phong tuïc vaø sinh hoaït vaên hoaù laøng queâ Baát kì moät nhaø vaên naøo khi vieát veà hieän thöïc laøng queâ khoâng nhieàu thì ít ñeàu ñeà caäp, mieâu taû ñeán nhöõng yeáu toá phong tuïc, sinh hoaït vaên hoùa laøng xaõ. Bôûi vì phong tuïc taäp quaùn laø caùi ñôøi thöôøng, laø ñôøi soáng tinh thaàn toàn taïi vaø chi phoái cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân queâ trong suoát chieàu daøi cuûa thôøi gian, chieàu roäng cuûa khoâng gian. Trong vaên hoïc hieän thöïc Vieät Nam tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, ngöôøi ñoïc raát thuù vò khi tìm thaáy nhöõng neùt vaên hoùa rieâng bieät, nhöõng phong tuïc taäp quaùn mang ñaäm saéc maøu ñòa phöông trong caùc taùc phaåm vaên hoïc. Ñoù laø moät Haûi Phoøng naùo nhieät trong taùc phaåm cuûa Nguyeân Hoàng; moät vuøng ven ñoâ Haø Noäi cuûa nhaø vaên Toâ Hoaøi; moät Buøi Hieån vôùi taäp tuïc coå huû cuûa ngöôøi daân chaøi xöù Ngheä; moät xöù Hueá moäng mô, dòu daøng, vôùi gioïng hoø ngoït ngaøo cuûa nhaø vaên Thanh Tònh vaø moät vuøng sình laày taän cuøng phía Nam Toå quoác cuûa Phi Vaân. Kim Laân cuõng goùp moät maûng maøu vaøo böùc tranh phong tuïc daân toäc baèng nhöõng neùt vaên hoùa ñaëc tröng ñaäm maøu saéc daân gian töø chính cuoäc soáng, sinh hoaït thöôøng ngaøy cuûa xöù sôû Kinh Baéc queâ höông oâng. Truyeän ngaén Kim Laân ñaõ ñem ñeán cho ngöôøi ñoïc nhöõng thuù vò baát ngôø vaø ñoäc ñaùo. Tieáp caän hieän thöïc laøng queâ töø höôùng phong tuïc, oâng ñaõ ñöa nhöõng chuyeän haøng ngaøy, nhöõng sinh hoaït vaên hoùa bình dò vaø caû nhöõng thoùi tuïc voán coù cuûa laøng queâ nghìn ñôøi trôû thaønh ñoái töôïng phaûn aùnh vaø khaùm phaù trong truyeän ngaén cuûa mình. Coù theå noùi tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, Kim Laân ñaõ khaúng ñònh mình treân vaên ñaøn baèng nhöõng truyeän ngaén vieát veà phong tuïc, sinh hoaït vaên hoaù laøng queâ. Chính söï tieáp caän naøy ñaõ theå hieän yù thöùc ngheä thuaät saâu saéc cuûa nhaø vaên. YÙ thöùc veà giaù trò vaên hoùa coå truyeàn, yù thöùc baûo veä, ngôïi ca vaø toân vinh söùc soáng, söùc maïnh cuûa vaên hoùa daân toäc Vieät Nam. 11
Ngöôøi Vieät khoâng ai khoâng bieát söï tích caây neâu nhöng taäp tuïc ñuoåi taø tröø ma soáng ñoäng, töôi roùi saéc maøu daân gian chæ coù theå ñöôïc thöôûng laõm qua trang vieát cuûa Kim Laân. Truyeän ngaén Ñuoåi taø, ngay töïa ñeà cuõng ñaõ gôïi leân söï toø moø veà moät taäp tuïc kì laï, ngoä nghónh nhöng laïi raát quen thuoäc cuûa cö daân ñoàng baèng Baéc boä. Baèng söï quan saùt saéc saûo, caùi nhìn hoùm hænh vaø caûm thoâng, Kim Laân döôøng nhö hoaù thaân vaøo trang vieát. OÂng mieâu taû khaù tæ mæ, töôøng taän töø vieäc saép ñaët ñoà leã cuùng teá cho ñeán vieäc tieán haønh leã nghi. Vieäc ñuoåi taø haøng naêm “coù aûnh höôûng ñeán söï thònh ñaït, suy vi cuûa daân laøng sang naêm môùi tôùi ñaây”. Roõ raøng ñaây laø moät thuaàn phong mó tuïc vì moät muïc ñích cao caû, theå hieän öôùc muoán veà moät cuoäc soáng bình an, thònh vöôïng trong töông lai. Moät taäp tuïc ñaõ trôû thaønh coá höõu maø daân laøng ai cuõng vui veû ñoùng goùp thì taäp tuïc ñoù ñaõ gaén boù, aên saâu baùm reã vaøo ñôøi soáng taâm linh, ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi daân queâ. Chaúng theá maø khi buoåi leã tieán haønh, moïi ngöôøi ñeàu haøo höùng tham gia “oâng Töï Naêm caàm caønh phan chaïy ra ñöôøng caùi. Boán caäu nhaø oaûn vôùi boán chieác buøa caùi cuõng leõo ñeõo theo sau. Maáy baùc tuaàn vöøa quaát vöøa neùm gaïo muoái ñuoåi. Treû con, ngöôøi lôùn aø aø theo sau reo hoø aàm ó. Coù ngöôøi löôïm ñaát, gaïch neùm theo sau. Hoï tin nhö theá laø ñang truïc ma ñoùi, ma khaùt ra khoûi laøng, naêm môùi tôùi ñaây daân laøng laøm aên môùi thònh ñaït ” [62, 133]. Ñuoåi taø khoâng phaûi laø moät truyeän ngaén coù ñeà taøi phuïc coå nhö Buùt nghieân cuûa Chu Thieân, Thanh ñaïm cuûa Nguyeãn Coâng Hoan cuõng khoâng phaûi laø taùc phaåm coù yù nghóa ñaû phaù huû tuïc nhö Vieäc laøng, Taäp aùn caùi ñình cuûa Ngoâ Taát Toá. Caùi hay cuûa truyeän ngaén Ñuoåi taø chính laø taäp tuïc ñoäc ñaùo ñöôïc Kim Laân mieâu taû gaén lieàn vôùi nieàm vui, noãi haùo höùc trong khoâng khí thieâng lieâng ñoùn teát coå truyeàn cuûa daân toäc “Moïi ngöôøi nhö yeân laëng kính caån ñoùn chôø caùi naêm môùi rôõ raøng”. Yeâu queâ höông, gaén boù vaø töï haøo veà queâ höông, nhaø vaên Kim Laân ñaõ hieåu heát yù nghóa saâu saéc cuûa teát Nguyeân ñaùn ñoái vôùi moãi ngöôøi daân ñaát Vieät. Teát laø khoaûng thôøi gian theå hieän ñôøi soáng taâm linh trong quan nieäm tín ngöôõng ña thaàn cuûa ngöôøi Vieät. Vieäc ñuoåi taø ñaàu naêm laø moät thuaàn phong mó tuïc coù yù nghóa nhaân vaên cao caû, laø sôïi daây voâ hình gaén keát tình caûm cuûa caùc thaønh vieân 12
trong coäng ñoàng vôùi moät nieàm tin thieâng lieâng khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi daân queâ. Ñi vaøo hieän thöïc laøng queâ töø bình dieän phong tuïc, Kim Laân ñaõ tieáp caän vôùi con ngöôøi laøng queâ mang baûn saéc vaên hoùa laøng truyeàn thoáng. Hình aûnh ngöôøi noâng daân treân trang vieát cuûa Kim Laân khaùc xa vôùi hình aûnh ngöôøi noâng daân döôùi ngoøi buùt mieâu taû cuûa Töï löïc Vaên ñoaøn. Hoï khoâng phaûi laø nhöõng con ngöôøi ngheøo ñoùi ñeán möùc ngu doát, baån thæu nhö Nhaát Linh ñaõ vieát trong Hai veû ñeïp: “Moãi laàn nhìn nhöõng ngöôøi nhaø queâ nhem nhuoám ngoài beät xuoáng ñaát, beân nhöõng ñoáng raùc hoâi haùm, haøng baùn leøo teøo maáy thöù quaø vaët baån thæu, ñaày caùt buïi vaø moãi laàn ngöûi thaáy muøi quaàn aùo, muøi moà hoâi ngöôøi laãn vôùi traêm nghìn thöùc muøi khaùc ôû caùc haøng xoâng leân, Doaõn coù caùi caûm töôûng khoù chòu veà söï baát di baát dòch cuûa nhöõng xaõ hoäi queâ, bao giôø cuõng khoán naïn, cuõng xô xaùc”. Ñoù laø caùi nhìn mieät thò coù pha chuùt thöông haïi cuûa taùc giaû Töï löïc Vaên ñoaøn. Nhöõng ngöôøi voán laø caùc nhaø vaên Taây hoïc, soáng vaø lôùn leân ôû ñoâ thò, traùch sao ñöôïc khi hoï coù caùi nhìn phieán dieän nhö theá ñoái vôùi ngöôøi noâng daân. Do vaäy tieåu thuyeát luaän ñeà maø hoï ñöa ra cuõng chæ mang tính chaát caûi löông nöûa vôøi. Vôùi Kim Laân thì hoaøn toaøn khaùc, oâng vieát veà ngöôøi noâng daân baèng nhöõng tình caûm chaân thaät, tha thieát cuûa “ngöôøi con voán sinh ra töø ñoàng ruoäng”. Ngöôøi noâng daân treân trang vieát cuûa Kim Laân khoâng chæ laø ngöôøi lao ñoäng suoát ngaøy “ñaàu taét maët toái”, “caøy saâu cuoác baãm” maø hoï coøn laø nhöõng con ngöôøi thoâng minh, taøi hoa, say meâ, vui nhoän trong nhöõng sinh hoaït vaên hoaù, nhöõng thuù chôi laønh maïnh choán höông thoân. Khaùc vôùi nhöõng nhaø vaên cuõng vieát veà phong tuïc nhö Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan, Buøi Hieån, truyeän ngaén Kim Laân trình baøy mieâu taû nhöõng sinh hoaït vaên hoùa ngoä nghónh, ñaùng yeâu. ÔÛ ñoù ngöôøi ñoïc khoâng baét gaëp caùi lo aâu, sôïï haõi vì gaùnh naëng cuûa leä laøng, cuûa huû tuïc. Ngöôøi noâng daân hoøa vui vaøo khoâng khí töng böøng cuûa leã hoäi, ñình ñaùm ñeå queân heát moïi aâu lo, vaát vaû cuûa cuoäc soáng thöôøng ngaøy. Ñoïc truyeän ngaén Caàu ñaùnh vaät, Thöôïng töôùng Traàn Quag Khaûi - Traïng vaät, OÂng Caûn Nguõ, ngöôøi ñoïc caûm nhaän moät khoâng khí laøng queâ nhoän nhòp, vui töôi khaùc xa vôùi 13
laøng queâ nhaøn nhaït buoàn thöôøng thaáy trong caùc taùc phaåm cuûa Khaùi Höng, Nhaát Linh. Vôùi taøi vieát truyeän ngaén cuûa mình, Kim Laân ñaõ giôùi thieäu ñeán baïn ñoïc nhöõng chieâu voõ ñeïp, theá voõ hay cuûa moân ñaáu vaät coå truyeàn daân toäc. Hoøa mình vaøo khoâng khí leã hoäi naùo nöùc, soâi ñoäng ñeå thöôûng laõm, ñeå bình xeùt. Hoäi vaät toå chöùc ôû Kinh ñoâ thì: “côø xí, taøn quaït rôïp trôøi. Nam phuï laõo aáu ñöùng vaây quanh xem ñoâng nhö kieán coû” [62,118]. Hoäi vaät ôû laøng tænh cuõng ñoâng vui roän raøng: “Tieáng troáng vaät noåi leân doàn daäp. Ngöôøi töù xöù ñoå veà ñoâng nhö nöôùc chaûy. Ngöôøi ta chen laán nhau, quaây kín quanh sôùi vaät” [62, 287]. Neáu tranh daân gian ñaáu vaät cuûa laøng Ñoâng Hoà laø böùc tranh tónh thì nhöõng trang vieát cuûa Kim Laân veà moân vaät laïi laø böùc tranh ñoäng, röïc rôõ saéc maøu daân gian, roän raõ aâm thanh, ña daïng veà goùc caïnh: “Döôùi maùi tam quan ñeàn, nhöõng vuoâng nhieãu ñieàu bay ñoû röïc. Caùc ñoâ vaät trong tænh côûi traàn ñoùng khoá ngoài hai beân xôùi. Treân theàm cao, oâng Caûn Nguõ ngoài xeáp baèng treân chieác chieáu ñaäu traéng caïp ñieàu. Ngöôøi oâng ñoû nhö ñoàng tuï, to lôùn, laãm lieät. Ñaàu oâng buoäc moät vuoâng maøu xanh luïc giöõ toùc, mình traàn ñoùng khoá, bao khaên vaét ” [62,288]. Khoâng chæ mieâu taû chaân thöïc, soáng ñoäng caùch thöùc, trang phuïc maø Kim Laân coøn am hieåu caû cöû chæ, haønh ñoäng ñaày khí khaùi cuûa ñoâ vaät:“böôùc ra sôùi, xoùc laïi maûnh khoá nhieãu xanh, tieán leân theàm tam ñeàn, giô baøn tay thoâ vuïng vuoát daøi treân maáy vuoâng giaûi nhaát, mieäng cöøôi raát töôi ” [62, 288] laø daáu hieäu thaùch thöùc, quyeát taâm giaønh giaûi cuûa ñoâ vaät tröôùc khi vaøo keøo. Neáu ngoøi buùt Nam Cao chuû yeáu thieân veà keå hôn laø mieâu taû, Thaïch Lam ngöôïc laïi taû nhieàu hôn keå, thì Kim Laân laïi kheùo leùo haøi hoaø vöøa taû vöøa keå. Nhöõng keo vaät ñeïp maét, nhöõng theá vaät baát ngôø hoài hoäp ñöôïc Kim Laân mieâu taû nhö khaéc nhö chaïm. Ngoøi buùt cuûa Kim Laân nhö moät oáng kính quay caän caûnh roõ neùt ñeán töøng chi tieát: “ Quaém Ñen nhö con caét luoàn qua hai caùnh tay oâng Caûn Nguõ oâm laáy moät beân chaân oâng boùc leân. Nhöng oâng Caûn Nguõ vaãn ñöùng nghieâng mình nhìn Quaém Ñen moà hoâi moà keâ nheã nhaïi döôùi chaân. Luùc laâu, oâng môùi thoø tay naém laáy khoá Quaém Ñen nhaác boãng anh ta leân, coi nheï nhö ta giô moät con eách coù buoäc sôïi rôm ngang buïng vaäy” [62,290]. Möôïn ngoân ngöõ ñieän aûnh, Kim Laân ñaõ laøm soáng daäy trong loøng ngöôøi ñoïc nhöõng caûm giaùc hoài hoäp lo 14
aâu, möøng vui nhö ñang tröïc tieáp tham gia coå vuõ cho nhöõng keo vaät ñeïp maét. Taùc giaû nhö hoaù thaân vaøo nhöõng ñoâ vaät ñeå ñem tôùi nhöõng caûm nhaän raát thöïc: “Traïng Saëc luùng tuùng xoay xoaû. Chæ moät luùc laø uø tai hoa maét. Moà hoâi ñoå ra nhö taém. Chaân tay cuoáng quyùt, ñaùnh gôõ laïo chaïo. Traïng Keá nhanh cô hoäi ñöa tay phaûi leân baáu chaët laáy quai xanh, coøn tay traùi vít gaùy keû ñòch ghìm xuoáng. Traïng Saëc vuøng vaãy coá gôõ nhöng khoâng sao thoaùt ñöôïc naêm ngoùn tay nhö theùp nguoäi keïp chaët laáy xöông quai xanh. Da deû traïng Saëc taùi daàn taùi daàn vaø toaøn thaân run leân baàn baät” [62, 120]. Khoâng am hieåu vaø yeâu moân vaät truyeàn thoáng, taùc giaû khoù coù theå mieâu taû ñöôïc nhö theá! Traân troïng naâng niu caùc giaù trò vaên hoaù coå truyeàn, Kim Laân khoâng theå ñeå maát ñi nhöõng thuù chôi laønh maïnh, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc. Nhöõng truyeän ngaén Kim Laân vieát veà moân voõ vaät nhö moùn quaø queâ giuùp baïn ñoïc thöôõng laõm moät thuù chôi daân daõ cuûa ngöôøi Vieät, vöøa ñeå coå vuõ khích leä cho moân vaät coå truyeàn cuûa daân toäc. Truyeän Caàu ñaùnh vaät, Thöôïng töôùng Traàn Quang Khaûi – Traïng vaät, OÂng Caûn Nguõ laø nhöõng truyeän ngaén Kim Laân laáy caûm höùng töø ñeà taøi lòch söû, vôùi tinh thaàn suy toân nhöõng gía trò vaên hoùa daân gian ñaäm maøu saéc daân toäc. Caùch khai thaùc truyeän thoâng minh, taøi hoa, keát hôïp haøi hoaø giöõa quùa khöù vaø hieän ñaïi, ngoân töø vöøa trau chuoát, vöøa giaûn dò bình daân ñaõ ñem ñeán cho nhöõng truyeän ngaén treân cuûa Kim Laân veû ñeïp rieâng ñoäc ñaùo. Kim Laân laø ngöôøi con cuûa xöù sôû Kinh Baéc, ñöôïc thuï höôûng vaø nuoâi döôõng bôûi doøng söõa ngoït cuûa vaên hoùa laøng queâ, yù thöùc veà giaù trò vaên hoaù coå truyeàn luoân tuoân chaûy trong saùng taùc cuûa oâng. Kim Laân hieåu vieäc caàn phaûi laøm ñeå giöõ gìn vaø phaùt huy vaên hoaù coå truyeàn cuûa daân toäc. Ngoaøi nhöõng truyeän ngaén vieát veà ñaùnh vaät, Kim Laân ñi saâu theå hieän nhöõng thuaàn phong mó tuïc qua nhöõng thuù chôi ñoàng queâ khaùc nhö: troàng caây caûnh, nuoâi gaø choïi, thaû chim boà caâu v.v… Coù theå noùi caùc truyeän ngaén Ñoâi chim thaønh, Con maõ maùi, Choù saên laø nhöõng truyeän ngaén thaønh coâng nhaát vieát veà ñeà taøi naøy. Nhaän xeùt nhöõng truyeän ngaén vieát veà caùc thuù chôi cuûa Kim Laân, nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Traàn Höõu Taù trong Töø ñieån Vaên hoïc khaúng ñònh: “Tuy nghieâng nhieàu veà phía phong tuïc, trình baøy caën keõ nhöõng thuù chôi laønh maïnh nhöng vaãn bieåu hieän moät phaàn veû 15
ñeïp taâm hoàn cuûa ngöôøi daân tröôùc Caùch maïng- nhöõng ngöôøi soáng cöïc nhoïc, khoå ngheøo nhöng vaãn yeâu ñôøi, trong saùng, thoâng minh vaø taøi hoa” [113,360]. Truyeän ngaén vieát veà phong tuïc vaø caùc thuù tieâu khieån neáu khoâng kheùo seõ deã sa vaøo nhöõng trang khaûo cöùu. Khaùc vôùi Toan Aùnh, Kim Laân khoâng khaûo saùt phong tuïc maø moâ taû phong tuïc baèng con maét cuaû moät nhaø vaên. Ñaèng sau nhöõng sinh hoaït vaên hoùa, nhöõng thuù chôi ñoàng queâ laø cuoäc soáng sinh ñoäng nhö voán coù, chaèng chòt nhieàu moái quan heä trong coäng ñoàng laøng xaõ. Truyeän ngaén Kim Laân vieát veà ñeà taøi treân mang phong vò rieâng ñoäc ñaùo, haáp daãn bôûi vì trong ñoù coøn coù söï thaáp thoaùng, aån hieän “caùi toâi” nhaø vaên taøi hoa, thoâng minh hoùm hænh. Trong An ninh cuoái thaùng soá 34 – naêm 2004, traû lôøi phoûng vaán baùo chí, Kim Laân cho raèng: “Tröôùc toâi cöù nghó nhöõng truyeän maø toâi vieát coù tính chaát xaõ hoäi thì toâi cho laø hay. Coøn nhöõng truyeän maø vieát nhöõng caùi chôi chim, chôi gaø, chôi choù saên, chôi naøy noï laø khoâng hay. Theá nhöng, baây giôø toâi ñoïc laïi caùi mình vieát veà chim, veà choù laïi töû teá vì mình hieåu noù vaø yeâu noù”. Thaät vaäy, truyeän vieát veà thuaàn phong mó tuïc qua caùc thuù chôi ñoàng queâ, Kim Laân vieát baèng taát caû voán soáng daøy daën, söï taøi hoa vaø ñam meâ nhieät tình cuûa mình. Nhaø vaên hoùa thaân, nhaäp vai vaøo nhaân vaät khaù taøi tình khieán ngöôøi ñoïc baên khoaên töï hoûi ñaâu laø nhaân vaät, ñaâu laø nhaø vaên? ÔÛ truyeän ngaén Con maõ maùi, laø hình aûnh oâng caû Chuaån - moät nhaø nho ngheøo “danh lôïi baát nhö nhaøn” yeâu thích thuù chôi caây caûnh nhaøn nhaõ thanh tao. Tuy gia caûnh ngheøo tuùng, chæ coù moät “maûnh saân nhoû, ba gian nhaø tranh luïp xuïp” nhöng “baàn thanh coøn hôn troïc phuù”. Vôùi baøn tay kheùo leùo, oùc thaåm mó vaø taøi saùng taïo, oâng ñaõ taïo neân “moät hoøn non boä saàn suøi, gaân guoác. Coû toùc tieân moïc um tuøm giöõ moät veû hoang vu, bí maät ñoái vôùi boïn ngöôøi saønh nhoû beù ñaët theo ñieån tích. Naøo chuøa, naøo thaùp, caàu, quaùn cheânh veânh hieåm trôû, naøo ngö, tieàu, canh, ñoäc, caàm kì thi töûu, naøo Baù Nha ngoä Töû Kì, taát caû nguï moät veû an nhaøn thö thaùi, gaùc ñöôøng danh lôïi ra ngoaøi” [62,58]. Moät theá giôùi aûo nhöng sinh ñoäng kì thuù. Sôn, thuyû, canh, tieàu, ngö, ñoäc, caän keà sum vaày beân nhau. Caûnh vaät daãu voâ tri voâ giaùc nhöng soáng ñoäng bôûi göûi gaém vaøo ñoù taâm hoàn tình caûm cuûa chuû nhaân. Caû Chuaån neáu khoâng coù taâm hoàn ngheä só yeâu caùi ñeïp, am hieåu ngheä thuaät thì laøm sao coù 16
theå taïo neân ñöôïc moät hoøn non boä ñeïp nhö theá. Roài laïi coøn taïo moät daùng caây “kieåu long cuoán thuyû” maø ai cuõng traàm troà thaùn phuïc. Trong truyeän ngaén cuûa Kim Laân, ta baét gaëp hình aûnh ngöôøi noâng daân khoâng chæ bieát “caøy saâu cuoác baãm” vì côm no aùo aám maø ôû hoï coøn daäy leân moät khaùt voïng maõnh lieät veà cuoäc soáng tinh thaàn phong phuù, laønh maïnh vaø töôi ñeïp. Cuoäc soáng trôû neân ñaùng yeâu, coù yù nghóa hôn khi Caû Chuaån, Tröôûng Thuaän, Caû Noäi ñaët heát nieàm tin vaøo thuù chôi caàu kì, coâng phu cuûa mình. OÂng Caû Chuaån “meâ thích gaø choïi suoát ngaøy chæ laên loùc vôùi gaø”, Caû Noäi “noåi tieáng laø tay chôi choù saên laõo luyeän” coøn Tröôûng Thuaän thì kheùo leùo taøi hoa trong caùch nuoâi vaø thaû chim boà caâu. Döôøng nhö nhöõng ngöôøi noâng daân naøy ñaõ göûi gaém taát caû nieàm vui, noãi buoàn vaøo caùc thuù chôi tao nhaõ, laønh maïnh nhö nhöõng ngheä só trong saùng taïo ngheä thuaät. Cuï Tuù, oâng Tröôûng Thuaän tinh töøông, taøi ngheä ngay töø vieäc löïa choïn gioáng chim hay: “Tinh! Tröôûng Thuaän tinh laém! Caøo bò aáy khaùp vôùi nhau khoâng taùch ra ñöôïc. Ngöøng moät chuùt, cuï Tuù tieáp: Phaøm giaû caùi gioáng chim Vaên Giaøng naøy cöù con naøo “caøo” nhoïn laø bay cao, con naøo “bò” to laø ñoâng ñen. Ñoâi chim naøy ñöôïc caû “caøo” laãn “bò” [62,36]. Söï khen thöôûng, thaùn phuïc cuûa cuï Tuù chính laø söï ñoàng ñieäu cuûa nhaân vaät cuï Tuù, oâng Tröôûng thuaän vaø caû nhaø vaên Kim Laân. Hoï gaëp nhau ôû ñieåm chung ñeàu say meâ, taøi hoa, am hieåu töôøng taän thuù chôi tao nhaõ. Chæ ngaém nhìn maõ beân ngoaøi cuûa ñoâi chim maø bieát ñöôïc loái bay, caùi hay caùi dôû cuûa gioáng chim Vaên Giaøng. Chôi chim boà caâu ñoøi hoûi ngöôøi chôi phaûi laø ngöôøi kieân nhaãn, lanh leï, kheùo leùo. Haõy quan saùt caùch thaû chim cuûa Tröôûng Thuaän: “Ñaët loàng chim xuoáng veä ñöôøng, oâng Tröôûng côûi daây, ruùt oáng nöôùc ñaâu ñaáy, roài môùi quaøy tay ra sau löng ruùt chieác quaït caïp quaàn, se seõ ñaäp vaøo nan loàng. Ñaøn chim xoâ veà moät phía. Ñaäp maïnh theâm maáy chieác nöõa, oâng môû baät naép leân. Ñaøn chim bay ra moät loaït, caùnh voã phanh phaùch” [62, 39]. Baèng söï quan saùt vaø voán soáng thöïc teá, Kim Laân ñaõ cho ngöôøi ñoïc thaáy ñöôïc söï ñieäu ngheä, kheùo leùo trong caùch thaû chim cuûa Caû Thuaän. Bôûi neáu khoâng bieát caùch thaû“moät hai con chim seõ bò vöôùng vaøo loàng hoaëc do chuû nhaân ñaäp maïnh vaøo loàng, con chim coù 17
theå bò choaùng vaùng ñöùng laïi ôû ñeá loàng khoâng bay kòp theo ñaøn, leõ taát nhieân ñaøn chim naøy khoâng bao giôø truùng giaûi” [1,198]. Thaû chim boà caâu laø moät thuù chôi coù töø xa xöa. Caùc cuï ta ngaøy xöa yeâu chuoäng thuù thaû chim boà caâu vì chuùng laø loaïi “nghóa ñieåu” trung thaønh, coù tình coù nghóa. Hoäi thi thaû chim boà caâu laø moät thuù chôi ñoàng queâ coù yù nghóa giaùo duïc saâu saéc vaø teá nhò veà tinh thaàn taäp theå, veà ñöùc tính chung thuyû cuûa con ngöôøi. Vì leõ ñoù Kim Laân say meâ vaø muoán san seû nieàm ñam meâ aáy ñeå moïi ngöôøi cuøng thöôûng thöùc veà thuù chôi thanh tao naøy. Xöa nay, trong caùc taùc phaåm vieát veà noâng thoân Vieät Nam, ngöôøi ñoïc thöôøng chæ thaáy hình aûnh ngöôøi noâng daân lam luõ, ngheøo khoå vaø doát naùt. Beân caïnh cuoäc soáng ñoùi ngheøo cuûa hoï, Kim Laân phaùt hieän ra ñôøi soáng tinh thaàn phong phuù, laønh maïnh cuûa hoï. Nhaø vaên khoâng heà toâ hoàng, trau chuoát hình aûnh ngöôøi noâng daân treân trang vieát cuûa mình. OÂng vieát raát thaät veà hoï nhö vieát veà chính baûn thaân mình. Kim Laân vieát töø voán soáng, söï am hieåu, gaén boù gaàn guõi cuûa moät ngöôøi con laøng queâ vôùi nhöõng ngöôøi laøng queâ. Coù theå noùi, Kim Laân laø caây buùt truyeän ngaén gaén boù saâu saéc vaø am hieâuû töôøng taän cuoäc soáng noâng thoân, truyeän cuûa oâng thöôøng giaøu chaát lieäu hieän thöïc. Caûnh noâng thoân vôùi khoâng khí sinh hoaït vaên hoaù ñaàm aám, ñaäm ñaø tình laøng nghóa xoùm hieän leân bình dò trong töøng trang vieát cuûa oâng. Ngay sau khi “caùi tieáng quaàn chim cuûa Tröôûng Thuaän aên khao lieân tam truùng, nöùc caû haøng phuû”, daân laøng keùo ñeán nhaø oâng Tröôûng raát ñoâng “hoï cöôøi noùi xoân xao caû naêm gian nhaø khaùch”. Cuõng nhö nhaø Tröôûng Thuaän, nhaø oâng Caû Chuaån tröôùc khi chuaån bò ñem gaø ñi thi “hoäi Nhaân Thoï”cuõng nöôøm nöôïp “khaùch moãi luùc moãi theâm ñoâng”. Gian nhaø tuy luïp xuïp, chaät choäi nhöng vui veû oàn aøo “tieáng cöôøi, tieáng noùi xoân xao aàm ó”. Daãu cuoäc soáng coøn nhieàu thieáu thoán, vaát vaû nhöng ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi daân queâ thaät phong phuù, töôi taén. Hoï coù theå ngoài “ngöûa maët leân trôøi xem meâ man” vaø say söa ngaém nhìn ñaøn chim bay “queân caû söùc noùng thieâu ngöôøi cuûa tröa muøa haï”. Hoï coù theå maûi meâ baøn taùn chuyeän choïn gaø, chaêm gaø, luyeän gaø trong moät khoâng khí vui veû, gioøn giaõ tieáng cöôøi hoùm hænh: “ Con saùm mieán hoàng môùi thích chöù. Cheát! Noù ñaù cöù vun vuùt “lieân chi thanh nguyeät chi coâng”. Nhaéc chaân leân laø 18
thaønh caàn cao. Ñaàu cong thon thon neù ñoøn raát taøi,… chao beân naøy! Chao beân naøy! Cöù thoaên thoaét ! Coi söôùng laï !” [62,85]. ÔÛ ñaây, ngöôøi ñoïc baét gaëp trong trang vieát cuûa Kim Laân hình aûnh ngöôøi noâng daân hieàn laønh, chaát phaùc nhöng khoâng keùm phaàn thoâng minh, taøi hoa vaø dí doûm. Tieáp caän hieän thöïc laøng queâ töø bình dieän phong tuïc, Kim Laân ñaõ khaúng ñònh söùc soáng cuûa truyeàn thoáng ñaïo lyù daân toäc qua nhöõng sinh hoaït vaên hoaù laøng queâ. Kim Laân hieåu raèng neàn taûng gia ñình laø goác reã, laø ñieàu kieän ñeå ngöôøi daân queâ thöïc söï soáng vôùi nieàm vui cuûa chính mình qua nhöõng thuù chôi tao nhaõ. ÔÛ truyeän Con maõ maùi, neáu khoâng coù söï chòu thöông chòu khoù cuûa baø Caû vaø coâ Töôûng thì laøm sao oâng Caû Chuaån “meâ gaø choïi” soáng heát mình cho thuù chôi aáy. Hình aûnh baø Caû Chuaån khoâng khoûi laøm ngöôøi ñoïc lieân töôûng ñeán hình aûnh ngöôøi vôï chu toaøn, ñaûm ñang “nuoâi ñuû naêm con vôùi moät choàng” cuûa Tuù Xöông. Trong hôn 37 trang saùch cuûa truyeän, Kim Laân chæ daønh moät caâu noùi veà baø: “Ñaàu toái maët taét, ngöôïc xuoâi taàn taûo laáy tieàn veà nuoâi gia ñình”[62,60]. Chæ moät caâu cuõng ñuû ca ngôïi ñöùc tính chòu thöông chòu khoù, caàn maãn cuûa baø Caû Chuaån. Vôùi phong caùch cuûa moät nhaø vaên phong tuïc, Kim Laân hieåu raát roõ caùi tình, caùi coäi reã laâu beàn trong truyeàn thoáng tình caûm, ñaïo lyù phu theâ cuûa ngöôøi Vieät. Neáu khoâng coù söï taän tuïy, hi sinh cuûa vôï laøm sao Caû Chuaån thaûnh thôi ñeå tieâu khieån beân caây caûnh vaø thuù choïi gaø. ÔÛ truyeän Ñoâi chim thaønh, baø Tröôûng Thuaän cuõng vaäy, chöa bao giôø than vaõn tröôùc thuù chôi chim boà caâu ñeán queân aên, queân nghæ cuûa Caû Thuaän. Neáu coù cuõng chæ moät caâu traùch moùc nheï nhaøng, chöùa chan tình yeâu thöông daønh cho choàng: “Chim vôùi chaû coø. Ñaøy naéng suoát ngaøy, khoâng traùch caûm ñöôïc!”[62.47] Töø tình caûm, quan heä trong gia ñình, Kim Laân ñi saâu khaùm phaù tình caûm coäng ñoàng, tình laøng nghóa xoùm voán beàn chaët cuûa ngöôøi noâng daân ôû laøng queâ qua hoäi heø vaø nhöõng thuù vui tieâu khieån. Trong truyeän Ñoâi chim thaønh, oâng Tröôûng Thuaän daãu bieát trôøi hoâm ñoù chaéc seõ coù doâng vì trôøi xaáu “vöøa oi vöøa coù gioù Taây”, tieát trôøi nhö theá neáu thaû chim, möa gioù coù theå laøm ñaøn chim laïc maát. Nhöng vì neå nang tình caûm chaân tình, 19