Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Hát Lượn Slương của người Tày (qua khảo sát ở xã Yên Cư, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn)

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:122

Thêm vào BST

Báo xấu

30
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài mong muốn đạt tới sự thẩm định các giá trị văn hóa truyền thống của lượn slương trong đời sống tinh thần của người Tày xã Yên Cư, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn; giới thiệu tổng quát ca từ các bài hát lượn Slương và những hình thức diễn xướng, những biến đổi của lượn Slương trong giai đoạn hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Hát Lượn Slương của người Tày (qua khảo sát ở xã Yên Cư, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ------------------------ LÊ THỊ PHƯƠNG THẢO HÁT LƢỢN SLƢƠNG CỦA NGƢỜI TÀY (QUA KHẢO SÁT Ở XÃ YÊN CƯ, HUYỆN CHỢ MỚI, TỈNH BẮC KẠN) Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS TRẦN ĐỨC NGÔN THÁI NGUYÊN - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào khác. Tôi cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả Lê Thị Phương Thảo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i
LỜI CẢM ƠN Em xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, phòng Đào tạo, khoa sau đại học, khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, các thầy cô giáo trường Đại học KHXH & NV, trường sư phạm Hà Nội, Viện văn học đã giúp em hoàn thành khóa học. Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Trần Đức Ngôn người đã tận tình, trực tiếp hướng dẫn giúp đỡ em trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Em xin cám ơn các thầy cô đã đọc và chỉ ra những thành công cũng như những thiếu xót của luận văn. Xin chân thành cảm ơn những người thân trong gia đình, bạn bè đã thường xuyên động viên khích lệ tôi trong thời gian học tập, nghiên cứu. Mặc dù tác giả đã có rất nhiều thiếu xót nhưng luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được sự góp ý của Quý thầy cô, bạn bè quan tâm đến luận văn này. Thái Nguyên, Tháng 08 năm 2011 Tác giả Lê Thị Phương Thảo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 4 3.1. Mục đích nghiên cứu .......................................................................... 4 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................... 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 4 4.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................ 4 4.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 4 5. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 5 6. Kết cấu của luận văn ................................................................................. 5 Chƣơng 1. KHÁI QUÁT VỀ NGƢỜI TÀY XÃ YÊN CƢ VÀ DIỄN XƢỚNG LƢỢN SLƢƠNG .......................................................... 6 1.1. Khái quát về người Tày ở xã Yên Cư huyện Chợ Mới tỉnh Bắc Kạn ....... 6 1.1.1. Điều kiện tự nhiên ........................................................................... 6 1.1.2. Đặc điểm kinh tế xã hội. ................................................................. 7 1.1.3. Văn hóa vật thể................................................................................ 9 1.1.4. Văn hóa phi vật thể ....................................................................... 15 1.2. Diễn xướng lượn Slương ...................................................................... 21 1.2.1. Khái niệm về hát lượn ................................................................... 21 1.2.2. Nguồn gốc của lượn Slương. ........................................................ 23 1.2.3. Lượn Slương trong đời sống văn hóa của người Tày xã Yên Cư (Chợ Mới, Bắc Kạn) ..................................................................... 25 1.2.4. Các thể và chặng hát lượn Slương ................................................ 29 1.2.5. Các giai đoạn phát triển của lượn Slương ..................................... 37 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii
Chƣơng 2. NỘI DUNG CỦA LƢỢN SLƢƠNG.......................................... 39 2.1. Những lời ca thể hiện tình yêu nam nữ ................................................ 39 2.1.1. Những lời tỏ tình thiết tha, chân thành, giản dị ............................ 40 2.1.2. Những lời hẹn ước, kết duyên sâu nặng........................................ 48 2.1.3. Những lời chia tay day dứt, xót xa. ............................................... 53 2.2. Những lời đối đáp thông minh và nhanh trí. ........................................ 59 2.3. Những lời ca ca ngợi thiên nhiên, cuộc sống giàu đẹp ........................ 65 Chƣơng 3. HÌNH THỨC NGHỆ THUẬT NGÔN TỪ CỦA LƢỢN SLƢƠNG ..................................................................................... 72 3.1. Thể thơ và kết cấu của lời ca................................................................ 72 3.1.1. Thể thơ thất ngôn .......................................................................... 72 3.1.2. Kết cấu của lời ca .......................................................................... 77 3.1.2.1. Kết cấu một vế tự tình ............................................................ 77 3.1.2.2. Kết cấu hai vế đối đáp ............................................................ 78 3.2. Đặc điểm ngôn từ nghệ thuật của lượn Slương ................................... 82 3.2.1. Ngôn ngữ biểu tượng .................................................................... 83 3.2.1.1. Biểu tượng thuộc thiên nhiên: ................................................ 83 3.2.1.2. Biểu tượng thuộc sự vật: ........................................................ 85 3.2.2. Ngôn ngữ nghề nghiệp .................................................................. 87 3.3. Thời gian và không gian nghệ thuật trong lượn Slương ...................... 88 3.3.1. Thời gian nghệ thuật ..................................................................... 89 3.3.2. Không gian nghệ thuật .................................................................. 93 3.3.2.1. Không gian thiên nhiên .......................................................... 94 3.3.2.2. Không gian sinh hoạt trong lượn Slương ............................... 97 3.4. Các biện pháp và hình ảnh tu từ trong lượn Slương .......................... 100 3.4.1. Biện pháp tu từ so sánh ............................................................... 100 3.4.2. Phép điệp trong lượn Slương ...................................................... 104 KẾT LUẬN ................................................................................................... 107 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................... 110 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 114 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Dân ca sinh hoạt của người Tày có nhiều thể loại, trong đó thể loại giao duyên là phổ biến nhất, từ lâu đã được ghi lại bằng chữ nôm Tày. Trong đó các văn bản nôm lượn Slương là điểm sáng so với các thể loại hát giao duyên khác của người Tày. Lượn Slương là điển hình cho thể loại hát giao duyên của người Tày. Điều đó được thể hiện qua nội dung các bài lượn mà ở đó có cả lịch sử tộc người, có các truyền thuyết xa xưa và có cả thế giới thần linh. Ngoài ra lượn Slương còn miêu tả chân thực về cuộc sống lao động sản xuất, những nét sinh hoạt xã hội cũng như cả lễ hội dân gian của người Tày. Lượn Slương cũng như nhiều thể loại hát giao duyên khác của người Tày là nó được hình thành và phong phú dần lên nhờ công sức của nhiều thế hệ truyền lại. Từ các văn bản nôm ở các địa phương khác nhau đã chứng minh cho tính địa phương của lượn Slương. Mặt khác, ngoài đặc trưng riêng ra trong phương thức sinh hoạt hát lượn Slương lại có điểm tương đồng với dân ca giao duyên của người Kinh ở đồng bằng. Tìm hiểu điều này chắc chắn sẽ mang lại những hiểu biết sâu sắc thêm về lượn Slương. Cũng như các loại hình hát dân ca của nhiều dân tộc khác, các hình thức hát dân ca giao duyên của người Tày nói chung trong đó có lượn Slương cũng đang có nguy cơ bị mai một. Xã Yên Cư, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn là một trong số ít địa phương của Bắc Kạn còn bảo lưu được tục hát lượn Slương với những lời ca mang đậm dấu ấn địa phương. Tìm hiểu tục hát lượn Slương ở đây là một việc làm cần thiết không chỉ có ý nghĩa khoa học mà còn có ý nghĩa thực tiễn góp phần vào việc tìm hiểu, phát huy các giá trị văn hóa đang có nguy cơ đi vào quên lãng của người Tày Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1
nói chung và người Tày ở Bắc Kạn nói riêng. Vì vậy, tác giả chọn đề tài “Hát Lượn Slương của người Tày (qua khảo sát ở xã Yên Cư, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn)” làm luận văn tốt nghiệp với mong muốn góp một phần vào việc bảo tồn, lưu giữ những giá trị của văn hóa tộc người. 2. Lịch sử vấn đề Dân ca Tày đã có những đóng góp cho nền văn hoá nghệ thuật thêm phong phú, đa dạng đặc sắc qua các thể loại khác nhau như lượn Cọi, lượn Slương, lượn Nàng ới, Hát Iếu…Qua quá trình lao động sản xuất, chiến đấu, người Tày đã sáng tạo nên một kho tàng vô cùng giàu có về hát lượn. Tuy vậy, trước đây cũng như nhiều dân tộc khác, người Tày không có kho lưu giữ, thư viện, hay nhà xuất bản nên văn học chủ yếu được lưu chuyển thông qua hình thức truyền miệng. Cũng do ưu thế của thể loại mà những bài hát lượn Slương được truyền cho các thế hệ nối tiếp nhau trong những dịp lễ hội, trong sinh hoạt cộng đồng,… trong tình cảm của những người yêu mến thơ ca dân gian của dân tộc. Có những bài viết, những luận văn, đề tài đã nghiên cứu về hát lượn nói chung song đề tài nghiên cứu về hát lượn Slương nói riêng thì gần như chưa có. Một số công trình sưu tầm, khảo cứu có liên quan đến đề tài xuất hiện như: - Tạp chí văn học số 3 (1976) có bài viết: “Vài suy nghĩ về hát Quan lang, phong Slư, Lượn” của nhà văn Vi Hồng. Trong bài viết của mình tác giả giới thiệu về những nội dung tổ chức, hình thức lề lối cơ bản, khái quát về loại hình dân ca phổ biến của dân tộc Tày, Nùng [10]. Tuy nhiên ở đây tác giả mới chỉ giới thiệu khái quát về các loại dân ca Tày, Nùng. - Cũng trong cuốn "Sli lượn dân ca trữ tình Tày - Nùng" cũng của tác giả Vi Hồng in năm 1979 có giới thiệu về đời sống văn hóa, tinh thần của hai dân tộc Tày, Nùng qua làn điệu dân ca sli, lượn cùng với đề tài, nội dung tư tưởng, ý nghĩa thẩm mỹ cũng như cung cách xây dựng hình tượng của sli, lượn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2
- Năm 1983, trong giáo trình “Văn học dân gian các dân tộc ít người ở Việt Nam”, tác giả Võ Quang Nhơn đã có sự tổng hợp, so sánh nghiên cứu về thơ ca dân gian các dân tộc nói chung, trong đó có loại hình dân ca lượn của dân tộc Tày nói riêng. [26]. Cuốn “Văn học dân gian các dân tộc ít người ở Việt Nam” do Phan Đăng Nhật chủ biên, xuất bản năm 1981, trong đó cũng có giới thiệu một số bài lượn của dân tộc Tày [27]. Các tác giả đã đề cập đến lượn nói chung của dân tộc Tày. Trong đó các nhà nghiên cứu giới thiệu về cách thức, tổ chức, hệ thống của lượn, cũng như giá trị của thể loại dân ca trữ tình này trong đời sống văn hoá của dân tộc Tày. Cuốn “Lượn cọi Tày - Nùng”, của Cung Khắc Lược, Lê Bích Ngân (1987), hay “Âm nhạc dân gian các dân tộc Tày, Nùng, Dao Lạng Sơn” của Nông Thị Nhình cũng nói nột ít về dân ca của dân tộc Tày [22]. Vậy công tác sưu tầm, nghiên cứu về lượn nói chung còn rất khiêm tốn, so với bề dày nền văn hoá lượn của dân tộc Tày . Trong các công trình khoa học của những nhà nghiên cứu tuy chưa khám phá hết những giá trị của loại hình dân ca lượn; Nhưng các công trình trên là những gợi mở, là tiền đề khoa học có giá trị to lớn cho việc nghiên cứu đề tài trên. Đối với dân tộc Tày Xã Yên Cư, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn hát lượn Slương là một loại hình sinh hoạt văn hoá tập thể, được lưu truyền ở nhiều bản làng của người Tày, trở thành nét sinh hoạt độc đáo riêng của người Tày nơi đây. Dù đã được biết đến, nhưng hát lượn Slương của dân tộc Tày ở Yên Cư vẫn chưa có được nhiều người quan tâm nghiên cứu. Vì vậy, việc tìm hiểu về hát lượn Slương ở Yên Cư là việc làm thiết thực trong đời sống hiện nay, góp phần bảo tồn gìn giữ và phát huy nền văn học văn nghệ vô cùng quý giá của cả dân tộc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu - Đề tài mong muốn đạt tới sự thẩm định các giá trị văn hóa truyền thống của lượn slương trong đời sống tinh thần của người Tày xã Yên Cư, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn. - Giới thiệu tổng quát ca từ các bài hát lượn Slương và những hình thức diễn xướng, những biến đổi của lượn Slương trong giai đoạn hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Tìm hiểu về nghệ nhân và những hình thức diễn xướng của lượn Slương; để từ đó tiếp cận nghiên cứu, đưa ra được những giá về nội dung và giá trị nghệ thuật trong các làn điệu lượn Slương của người Tày. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung khảo sát và phân tích diễn xướng và lời ca trong các bài lượn Slương của người Tày. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu là người Tày xã Yên Cư, và một số địa phương lân cận trên địa bàn của huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn. Tìm hiểu hát lượn Slương người Tày ở Yên Cư, Chợ Mới - Bắc Kạn là một vấn đề rộng, có nhiều cách tiếp cận khác nhau. Chúng tôi chỉ giới hạn phạm vi nghiên cứu của mình ở một khía cạnh vấn đề là tìm hiểu vài nét nội dung và nghệ thuật tiêu biểu thông qua lời hát giao duyên của lượn Slương . Từ đó, chúng tôi cố gắng khám phá giá trị tinh thần của người Tày trong loại hình dân ca trữ tình này. Qua đó cũng thấy được giá trị của hát lượn Slương trong đời sống văn hóa của cư dân người Tày ở Yên Cư, Chợ Mới - Bắc Kạn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4
5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp khảo sát điền dã, bao gồm các hoạt động: sưu tầm, phỏng vấn, ghi âm, chụp ảnh để thu thập tài liệu. - Thống kê, phân loại các làn điệu. - Phân tích, tổng hợp, so sánh. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục; đề tài luận văn được chia làm 3 chương. Chƣơng 1: Khái quát về người Tày xã Yên Cư và diễn xướng lượn Slương. Chƣơng 2: Nội dung của lượn Slương. Chƣơng 3: Hình thức nghệ thuật ngôn từ của lượn Slương. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5
Chƣơng 1 KHÁI QUÁT VỀ NGƢỜI TÀY XÃ YÊN CƢ VÀ DIỄN XƢỚNG LƢỢN SLƢƠNG 1.1. Khái quát về ngƣời Tày ở xã Yên Cƣ huyện Chợ Mới tỉnh Bắc Kạn 1.1.1. Điều kiện tự nhiên Bắc Kạn, cũng được viết là Bắc Cạn, nằm ở trung tâm vùng Đông Bắc Bắc Bộ Việt Nam, phía Bắc giáp tỉnh Cao Bằng, phía Đông giáp tỉnh Lạng Sơn, phía Nam giáp tỉnh Thái Nguyên, phía Tây giáp tỉnh Tuyên Quang. Bắc Kạn nằm hoàn toàn trong vành đai nhiệt đới khu vực gió mùa Đông Nam Á, gần chí tuyến Bắc hơn gần xích đạo. Bắc Kạn là nơi quần tụ của nhiều dân tộc anh em, trong đó chủ yếu gồm 7 tộc người cư trú: Sán Chay, Mông, Hoa, Tày, Nùng, Dao và Kinh. Chợ Mới là huyện cửa ngõ của tỉnh Bắc Kạn, huyện có 8 xã nằm dọc theo sông Cầu với chiều dài khoảng 40km. Ngày 6/7/1998, Chính phủ ban hành Nghị định 46/1998/NĐ-CP về việc thành lập huyện Chợ Mới thuộc tỉnh Bắc Kạn. Huyện Chợ Mới được thành lập trên cơ sở 57.527 ha diện tích tự nhiên và 34.394 nhân khẩu của huyện Bạch Thông. Huyện Chợ Mới gồm có 15 xã bao gồm: Quảng Chu, Yên Đĩnh, Như Cố, Bình Văn, Yên Hân, Yên Cư, Thanh Bình, Nông Hạ, Nông Thịnh, Cao Kỳ, Tân Sơn, Hòa Mục, Thanh Vận, Thanh Mai, Mai Lạp. Xã Yên Cư có sông Chợ Chu, bắt nguồn từ phía Tây Nam của xã chảy theo hướng Đông Bắc, đến xã Lương Thành hợp lưu với sông Bắc Giang tại Pác Cáp. Xã có khí hậu mát mẻ, nhiệt độ trung bình năm dao động trong khoảng từ 21oC - 23oC, tháng 1 và tháng 12 hàng năm thường có sương muối kéo dài 7 đến 10 ngày. Lượng mưa trung bình hàng năm dao động trong khoảng 1.400mm - 1.800mm. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6
Theo thống kê của UBND xã thì hiện nay Yên Cư có 16 thôn với 580 hộ dân, trong đó có 10 thôn của người Tày và 6 thôn của người Dao. Toàn xã có diện tích 46,14 km2. Dân số năm 2010 có 2.717 người, gồm các dân tộc: Kinh (52 người), Tày (1.435 người), Nùng (78 người), Dao (1.067 người), Còn lại là các dân tộc khác. Hiện nay ở các thôn vùng cao, đặc biệt là ở các thôn định canh định cư của xã, cuộc sống của người dân vẫn còn gặp nhiều khó khăn. Không chỉ ở vùng cao, giao thông đi lại khó khăn mà ở các thôn này, điện lưới quốc gia vẫn chưa đến với người dân. Chính vì vậy, việc tuyên truyền chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước, triển khai các tiến bộ khoa học kỹ thuật trong sản xuất đến với bà con tương đối khó. Từ đó kéo theo đời sống kinh tế, văn hóa, tinh thần của người dân chưa được nâng cao. 1.1.2. Đặc điểm kinh tế xã hội. Địa bàn cư trú của người Tày ở xã Yên Cư rất thuận lợi cho việc phát triển kinh tế nông, lâm nghiệp toàn diện. Là cư dân nông nghiệp, từ xa xưa, người Tày đã cần cù lao động, khai phá đất đai, tạo nên những thủa ruộng bậc thang ở các khe suối, thung lũng phì nhiêu, màu mỡ. Dẫn nước tưới cho cánh đồng là các công trình thủy lợi: những con mương dài, những phai gỗ, đá được kết cấu chắc chắn, chống được lũ lụt, những máng tre, mai, móc dẫn nước vượt qua khe sâu, những chiếc cọn bên bờ sông, nhờ lực nước đẩy, đưa nước lên trên ruộng bậc cao. Bên cạnh đó đồng bào đã biết chọn lọc tạo nên các giống lúa có năng suất và có tên gọi riêng. Lúa tẻ gồm khẩu lài (lúa vằn), khẩu pay, khẩu păn chang, khẩu chết, khẩu pét, khẩu xiên păn (một loại lúa gạo cẩm, hạt đỏ tím, thường nấu rượu màu hồng, đẹp có tác dụng bồi dưỡng sức khỏe…). Lúa nếp có khẩu nua lương (lúa nếp vàng), nua lếch, nua ca, nua moong, nua pái, nua pì mu, nua lài, nua han… Hằng năm, khi lúa chín, đồng bào ra đồng chọn hái từng bông nếp, gặt từng đám những cây lúa tẻ bông to, dài, hạt mẩy để giống cho vụ sau. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7
Công cụ sản xuất trên đồng ruộng chủ yếu là chiếc cày, chiếc bừa. Ngoài ra còn có cuốc, mai, thuổng để cuốc, xúc đất đắp bờ; con dao phát cỏ bờ bụi, chiếc cào răng thưa để làm cỏ, liềm, nhíp, hái dùng khi thu hoạch… Bừa, có bừa đơn (dùng một trâu kéo) cái bừa dài hơn một mét, dùng để bừa những ruộng nhỏ, ruộng bậc thang… và bừa đôi, cái bừa có thể dài hơn 2 mét (dùng hai trâu kéo), thích hợp cho những thửa ruộng rộng, bằng phẳng. Bên cạnh những cánh đồng trồng lúa, cư dân xã Yên Cư còn khai phá đất phù sa màu mỡ ven sông để trồng ngô. Ngoài trồng lúa ở ruộng, hầu hết các hộ người Tày đều làm nương rẫy, trồng thêm lúa nương, ngô, đỗ, khoai, sắn… nhằm tăng sản lượng hoa màu lương thực, phòng khi đói kém mất mùa. Trồng bông lấy sợi dệt vải và làm chăn bông… trồng các loại rau, bí, dưa, gừng… ở nương rẫy hoặc quanh nhà để làm vườn rau tự túc. Thích hợp với thời tiết ở mỗi vùng, xã Yên Cư còn trồng thêm cây quế, cây hồi để tăng thêm thu nhập, đáng chú ý nhất là cây chè tuyết shan. Do nhu cầu về thực phẩm, sức kéo và phân bón… Các hộ người Tày đều chăn nuôi một số loại gia cầm, gia súc thích hợp với điều kiện, khả năng của từng nhà, trong đó lợn, gà, vịt là giống nuôi phổ biến nhất ở mỗi gia đình. Thường mỗi hộ làm ruộng phải nuôi vài con trâu để phục vụ cho việc cày, bừa. Nơi có điều kiện chăn thả, họ còn nuôi trâu để bán. Bên cạnh đó còn có hộ thả cá ruộng, cá ao, nuôi ong lấy mật. Tuy sống về nghề nông, nhưng người Tày khá thành thạo các nghề thủ công tạo ra sản phẩm cho đời sống hàng ngày của gia đình như kéo sợi, dệt vải, đan lát, đan chài lưới, ép mía, nấu mật, ép hạt lai, hạt dọc lấy dầu thắp; làm ngói đất lợp nhà; đóng bàn ghế, làm quạt hòm, làm cối xay, cối giã, chõ đồ xôi, chõ nấu và cất rượu… Có người còn tinh thông nghề rèn sắt làm dao, cuốc, sửa súng; đẽo đục đá làm cối xay, cối giã, đá kê chân cột… Phụ nữ Tày phần lớn đều biết kéo sợi, dệt vải, dệt vải làm quần áo, chăn màn, dệt thổ cẩm làm mặt chăn, mặt địu cho trẻ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8
Nghề đan lát với nghệ thuật đan trên nhiều chủng loại vật liệu đã làm ra nhiều loại sản phẩm với nhiều hình thức và kiểu cách như: Giần sàng, nong nia, dậu gánh, phên phơi thóc, đó đơm cá, lưới bắt cá, giỏ đựng cua cá tôm ốc, lồng gà, bu gà, sọt mắt cáo dùng để gánh đu đủ, bí mướp, … Ở xã Yên Cư, người Tày thường có sự phân chia lao động theo sức khỏe, tuổi tác, giới tính. Đàn ông khỏe mạnh làm công việc nặng nhọc như cày, bừa nhổ mạ, làm đồ gỗ, làm nhà…Phụ nữ là người chăm sóc và nuôi con, ngoài làm việc nội trợ còn trồng bông kéo sợi, dệt, nhuộm vải, đan nát, cấy, gặt lúa, đi chợ mua bán. Từ lâu đời, người Tày luôn cư trú ở vùng rừng núi có nguồn lâm thủy sản dồi dào cả thực vật và động vật. Đồng bào thường vào rừng khai thác các loại rau rừng như măng, nấm; các loại quả như trám, bứa; các loại cây dược liệu như sa nhân, mật ong; các loại gỗ, nứa, mây, song…làm đồ dùng, dụng cụ; bông lau làm gối đệm, bông chit làm chổi chit…Các sản phẩm chủ yếu phục vụ cho đời sống hàng ngày. 1.1.3. Văn hóa vật thể + Nhà cửa và các công trình xây dựng khác Làng, tiếng Tày gọi là bán hoặc bản. Bản có thể ít hoặc nhiều hộ, địa giới có thể dài, rộng cả cây số. Người Tày định cư lâu đời, tạo nên những bản nơi chân núi, sườn đồi, bên cánh đồng, sông suối. Nói chung do đất sản xuất, ruộng đồng phân tán, theo đó bản cũng phải phân tán mỗi nơi vài hộ để tiện canh tiện cư, tận dụng đất đai trồng trọt, chăn nuôi. Vì vậy có những bản ở hẻo lánh trong các khe suối, thung lũng núi rừng mênh mông gần như biệt lập với bên ngoài. Xung quanh bản, quanh nhà đồng bào thường rào giậu, làm vườn rau, trồng cây ăn quả… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9
Do ở vùng núi, cây rừng rậm rạp, nắng mưa gây nên độ ẩm cao, nhiệt độ không đều giữa ngày và đêm, nhiều côn trùng, rắn rết, thú dữ…nên người Tày cũng như một số dân tộc khác (người Nùng, người Sán Chay…) có thói quen sống định cư tập trung trên nhà sàn. Tồn tại với cuộc sống lâu dài, nhà sàn đã trở thành kiểu nhà truyền thống của người Tày. Mỗi bản trung bình có từ 25 đến 30 nhà, bản lớn có tới 60, 70 nhà, thậm chí có tới 100 nhà, có bản chỉ có người Tày, có bản sống xen kẽ với các dân tộc khác. Nhà cửa của người Tày ở đây thường dựng theo thế đất, đằng sau dựa vào đồi núi, phía trước thường nhìn ra cánh đồng, sông suối, bên cạnh nhà có máng nước, ao cá, hướng nhà thường căn cứ vào tuổi gia chủ…Nhà ở của họ phổ biến nhất là nhà sàn, lợp lá cọ, nhà có điều kiện thì tất cả xà, cửa…đều làm bằng gỗ tứ thiết được bào nhẵn, ghép mộng cầu kỳ, chạm trổ, nhiều hoa văn đẹp mắt. Nhà nghèo thì làm gỗ kê đá, lợp lá cọ, phên vách bằng nứa đan… Nhà thường chia làm 3 - 5 - 7 gian, có khi còn làm bếp riêng liền với nhà chính từ 2 đến 3 gian. Xung quanh nhà được lắp cửa sổ bằng ván hoặc tre nứa, mở thông thoáng ra cả phía trước và phía sau. Mặt bằng sàn là nơi quan trọng, thể hiện đậm nét sinh hoạt và tôn ti trật tự trong gia đình. Mặt sàn được trải bằng giát cây mai, vầu hoặc tre, nghệ, có hộ còn xẻ ván để lát mặt sàn. Xung quanh nhà bưng ván hoặc liếp nứa, có các cửa sổ thông thoáng. Giữa nhà có bếp lửa để đun nấu thức ăn, đồ uống và là nơi thờ vua bếp. Đây đồng thời cũng là nơi sưởi lửa, tụ họp gia đình bàn việc hằng ngày và là khu vực dành cho việc ăn uống. Mặc dù đã có đủ bàn ghế, nhưng đồng bào vẫn ưa tiếp khách bên bếp lửa lúc trời rét lạnh, vừa ấm áp vừa thân tình. Khi có việc đại sự (cưới xin, ma chay…) người ta lấp bếp lửa, thu gọn đồ đạc, tháo dỡ phên ngăn buồng… tạo nên mặt bằng rộng để tiến hành các lễ nghi cần thiết hoặc có thể bày cỗ tiệc cho cả chục mâm thực khách. Từ cầu thang vào nhà đến bếp lửa gọi là phía ngoài (pạng noọc). Đây là nơi đi lại tiếp khách của cả nam, nữ. Từ bếp lửa đi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10
vào phía trong (pạng đâng) là nơi sinh hoạt tiếp khách phụ nữ và các buồng ngủ của chị em. Từ bếp lửa lên phía trước theo hướng nhà gọi là phía trên (nả nưa) là nơi sinh hoạt dành cho nam giới, chủ nhà cũng tiếp khách ở đây. Ngoài ra còn có bàn thờ tổ tiên, nơi ngủ của nam giới. Con gái và nhất là con dâu không được bước qua nả nưa đi vào phía trong. Bố và anh chồng cũng không lui tới phía buồng con gái, con dâu. Từ bếp lửa về phía sau được gọi là phía dưới (nả tấu) là lối đi của nữ vào phía trong, nơi chế biến đun nấu thức ăn, có chạn bát, nồi chảo, củi đuốc… Các bữa ăn hàng ngày thường bố trí mâm nam ở nả nưa, mâm nữ ở phía trong. Ngày nay với những gia đình ít người, phụ nữ có thể ngồi cùng chung mâm ở nả nưa. Tùy theo lối ra vào nhà mà người ta thường đặt cầu thang ở hang hiên với số bậc lẻ và bố trí máng nước rửa chân trước khi vào nhà. Một số nhà còn ngăn phên cụt làm cầu thang, bếp lửa ở phía trong để nấu ăn và dành cho phụ nữ. Mọi nhà đều có “sân sàn” liền kề nhà ở- nơi có ánh nắng mặt trời để phơi thóc lúa, quần áo. Những đêm trăng sáng, con trẻ ra sàn vui hát, ngắm trăng sao. Đồng bào Tày cũng rất quan tâm đến việc xem tuổi, năm tháng, ngày giờ dựng nhà, vào nhà mới. Vì vậy, nếu đúng giờ lành, dẫu nửa đêm cũng hò nhau dựng nhà, thậm chí còn che mưa nắng trên đầu cột để năm sau làm tiếp. Tuy nhiên nếu gặp lúc sấm sét đầu mùa là không may mắn nên phải cúng hoặc làm lại. Cũng đúng ngày tốt giờ lành, dù mái chưa lợp, phên vách chưa xong,vợ chồng chủ nhà vẫn đốt lửa, đặt ống hương thờ tổ tiên và mâm cúng vào nhà mới rồi để bó lúa nhỏ lên xà hoặc xuyên nhà hay đầu cột cái với mong ước luôn đủ lương thực, gia đình an khang. Tất nhiên sau khi làm xong căn nhà, gia chủ phải làm bữa cơm gọi là vào nhà mới, mừng vui không kém đám cưới để tạ ơn anh em làng xóm và thợ giúp làm nhà, đồng thời cũng là bạn bè đến chia vui. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11
Ngoài nhà ở người Tày còn làm các công trình phụ như nhà bếp, nhà kho để thóc, chuồng trâu bò, nhà vệ sinh, giếng nước. Một số nơi có lò ngói, lò gạch, cây ép mía, lò nấu đường mật, lò sấy thuốc lá và các công trình thủy lợi như mương, phai, cọn nước, cối giã bằng sức nước… Trước đây, làng có miếu thờ thổ công, nhà thờ thành hoàng, đồng bào quen gọi là đình. + Trang phục: Người Tày ưa dùng quần áo màu chàm bằng vải bông dệt tay, cắt may đơn giản, không thêu thùa hoa văn. Phụ nữ mặc áo dài năm thân, cài cúc cổ và nách bên phải. Áo dài tới bụng chân, có yếm lót theo kiểu người Kinh. Ngoài ra còn có áo ngắn (thứa cóm) xẻ tà, mở ngực, cài khuy, mặc lót trong áo dài. Thông thường áo ngắn được mặc khi lao động. Váy hoặc quần dài tới mắt cá chân, thắt lưng to bản làm bằng vải dệt tay rộng 0,30m, dài tới 3,2m buộc thắt nút về phía sau tạo nên eo người đẹp. Nếu là con nhà quyền quí, các nàng thắt nút buộc về phía trước. Tóc dài quấn ngang, chít khăn vuông tạo nên vòng tròn hoặc mỏ quạ như phụ nữ Kinh. Các cô gái thường trang điểm thêm vòng cổ, vòng tay, khuyên tai, thắt lưng đeo đôi chuỗi dây xà tích bằng bạc khi đi làm dâu, chơi hội…trong các ngày xuân, ngày lễ tết. Nam giới cũng mặc áo năm thân như nữ nhưng chỉ dài tới đầu gối hoặc mặc áo cánh, xẻ ngực, cài cúc; quần lá tọa, ống rộng, dài tới mắt cá chân. Trước đây nam giới búi tóc, quấn khăn dài hình tròn hoặc hình chữ nhân trước trán, để búi tóc trên vành khăn phía sau. Những người Tày có cuộc sống trung lưu, có chức tước thường ăn vận theo người Kinh: Mặc áo dài đen, trắng bằng the lụa, đội khăn lượt, khăn xếp. Nam giới đi giày vải, phụ nữ đi hài má nhung hình mũi thuyền mõm lợn (đăng mu) hoặc mỏ gà (pác cáy). Về đồ đội thường có mũ dạ, nón lá, ô… Nón được tự tạo bằng nan (chúp mèng) thường sử dụng khi đi làm. Những lúc đi chơi, đàn ông có thể đội mũ dạ hình tròn, tay cầm ô. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12
Ngày nay nam nữ người Tày đã chuyển sang ăn vận theo kiểu thời trang phổ thông. Trong cưới xin, lễ hội đã ít người ăn mặc theo kiểu truyền thống. + Ăn uống: Hằng ngày người Tày ăn hai bữa chính: bữa trưa và bữa tối. Ngoài ra tùy từng gia đình, người ta có thể ăn sáng, ăn chiều (ăn phụ - chin lèng) trước khi đi làm. Ai trong gia đình có nhu cầu thì tự ăn chứ không dọn thành bữa như hai bữa chính. Cơm và thức ăn bữa phụ thường là phần dư thừa từ bữa ăn chính hoặc cháo nấu cho người già và trẻ em. Vì vậy mà các bữa cơm chính, các bà, các chị thường nấu dư thừa để phòng khách đến gặp bữa cùng ăn và có cơm canh để cho bữa phụ. Vào bữa ăn, từ người già đến trẻ con, dâu rể cùng ăn uống vui vẻ từ tốn chứ không có người ăn trước ăn sau. Ông bà và trẻ con thường được gắp cho những miếng ngon, miếng lành. Người Tày ăn cơm gạo tẻ nên trên đồng ruộng, chủ yếu trồng lúa tẻ. Những ngày tháng giáp hạt, nếu thiếu đói thì người Tày có thể ăn cơm độn ngô, cơm độn sắn khoai. Các loại củ khác thì nướng, luộc hoặc làm thành bột bánh, ăn bổ sung cho bữa chính. Ngoài bữa cơm tẻ và các hoa mầu lương thực, thỉnh thoảng các gia đình vẫn nấu cơm nếp, đồ xôi. Gạo nếp chủ yếu dùng để chế biến các loại xôi, bánh như một sản phẩm mang hương vị đặc trưng cho các ngày lễ, tết. Tết năm mới được đồng bào chuẩn bị và chế biến nhiều loại bánh như: bánh trưng loại dài, loại vuông, bánh gio, bánh khảo, bánh bột viên tròn, chà lam, bỏng. Đặc biệt người Tày còn có món ăn khẩu thuy là một loại bỏng nở phồng, giòn thơm. Khẩu thuy được chế biết rất kỳ công. Đầu tiên phải là thóc khô, hạt mẩy để gạo không gẫy nát. Gạo ngâm với nước thuốc nhiều loại cây như bèo tây, tro lá chuối tiêu, độn và đồ với khoai sọ rồi đem giã thật nhuyễn, rang nhỏ lửa…Nếu là mâm bánh cho lễ hội lồng tồng thì ngoài khẩu thuy, chà lam, bánh khảo in hình hoa lá nhiều màu sắc, kẹo lạc, vừng, người ta còn kì Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13
công cắt, tạo dựng bánh bột thành cây hoa, vừa thể hiện hoa tay chế biến để làm đẹp mâm lễ, vừa tỏ sự kính trọng với thần linh. Cùng với việc chế biến các món ăn lương thực, người Tày còn chế biến các món ăn thịt, cá, xào nấu rau, măng…Những món ăn dân dã như thịt xào gừng nghệ, thịt lợn hầm nhừ với lá mác mật, cá hầm với quả trám trắng, nhộng tằm, nhộng ong khoái, nấm đất xào nấu với măng chua, canh rau ngót rừng…được đồng bào Tày rất ưa thích. Hàng ngày bà con thường xuyên dùng mỡ động vật để xào, nấu chứ ít khi dùng rau luộc và món ăn kho mặn. Đồng bào cũng không ưa dùng món phụ gia màu mè. Gia vị phổ biến là gừng, nghệ. Hỗn hợp ớt, mác mật và măng tre tạo nên vị cay của ớt, mùi thơm của mác mật, vị chua của măng tre. Tùy theo tâm lý, tập quán và khẩu vị, tín ngưỡng của mỗi người, mỗi nơi mà người Tày có cách ăn uống, chế biến khác nhau. Nhiều người là thầy cúng hoặc phụ nữ kiêng không ăn thịt ngựa, trâu, bò, chó, mèo…Họ có suy nghĩ là không nỡ giết, ăn thịt những vật nuôi có ích cho cuộc sống con người mà để nó tự chết. Đối với dân tộc Tày, có một số món khoái khẩu: Đông nựa nạn Bán nựa ma Nặm pín pha Nà phjắc chắm (Rừng: thịt hươu Làng: thịt chó Nước: ba ba Ruộng: chua me) Nước uống thông dụng của người Tày là nước đun sôi để nguội. Nhiều khi đi làm xa nhà, người Tày phải uống nước lã ở các khe suối. Trong gia đình, người Tày thường uống nước chè. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14
Rượu được dùng trong lễ tết, cưới xin, tiếp khách, ngâm làm rượu thuốc để chữa bệnh hoặc tăng cường sức khỏe sau những buổi lao động mệt nhọc. Nữ giới thì ít uống rượu hoặc uống nước rượu ngọt chưa cất, rượu nếp. Nam giới thích uống rượu có nồng độ cao. Nói chung so với mấy chục năm trước thì đời sống của người Tày bây giờ khá hơn rất nhiều. Thức ăn phong phú và đủ no song người Tày vẫn chưa có ý thức khoa học trong việc ăn thế nào để đảm bảo dinh dưỡng và sức khỏe. 1.1.4. Văn hóa phi vật thể + Ngôn ngữ và chữ viết Cư dân người Tày ở xã Yên Cư, huyện Chợ Mới tỉnh Bắc Kạn cũng như nhiều người Tày khác sinh sống trong cả nước đều có một nền văn hóa đa dạng và phong phú. So với các dân tộc anh em, ngừời Tày có thể tự hào về sự phong phú từ vựng trong ngôn ngữ dân tộc. Nhiều khi có những câu từ, chi tiết được phân biệt khá rạch ròi. Ví dụ: Người Kinh nói: Chuồng gà, chuồng lợn, chuồng trâu, chuồng ngựa. Người Tày nói: Lậu cáy, coọc mu, lảng vài, tàu mạ. Tiếng chuồng phải dịch thành bốn tiếng Tày :lậu, coọc, lảng, tàu để sử dụng cho từng trường hợp. Song về thanh điệu, giọng nói người Tày cũng có hạn chế là không có thanh ngã ( ~ ), sang tiếng việt phải chuyển thanh nặng - dấu nặng ( . ), hoặc thanh sắc - dấu sắc ( ' ). Cũng như tiếng Kinh trong Nam, ngoài Bắc, tiếng Tày ở Bắc Kạn cũng có ba vùng nói khác nhau, người Tày gọi là giọng nói mềm (ón), cứng (kheng) và nặng (nắc). Ví dụ phát âm hai từ thon thư (học chữ) : - Vùng Bắc Bạch Thông và Ngân Sơn, Chợ Rã:…slonslư - Vùng thị xã, Narì, Chợ Đồn:…………………….thon thư - Vùng Đông nam Chợ Mới:……………………..ton tư Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15