Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Sự hình thành thị trường hàng hóa giao sau cho một số nông sản ở Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:251

Thêm vào BST

Báo xấu

50
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án cung cấp những kiến thức mới về bản chất, chức năng của một loại hình thị trường mới ở nước ta, đồng thời làm rõ vai trò của thị trường đối với việc thúc đẩy tiêu thụ và bảo hiểm rủi ro về giá nông sản, trước những biến động phức tạp của thị trường.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Sự hình thành thị trường hàng hóa giao sau cho một số nông sản ở Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ĐẠI HỌC KINH TẾ Nguyễn Lương Thanh Sự hình thành thị trường hàng hóa giao sau cho một số nông sản ở Việt Nam LUẬN VĂN THẠC SĨ Mã số: 62 31 01 01 HÀ NỘI – 2010
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả trong luận án này là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Lương Thanh 1
MỤC LỤC Lời camđoan...................................................................................................................................................1 Mục lục...............................................................................................................................................................2 Danh mục chữ viết tắt................................................................................................................................5 Danh mục các bảng, biểu, hình............................................................................................................8 Phần mở đầu...................................................................................................................................................9 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ SỰ HÌNH THÀNH THỊ TRƯỜNGHÀNG HOÁ NÔNG SẢN GIAO SAU.....................................................................................................................17 1.1. Khái quát về thị trường hàng hóa giao sau ...................................................................... 20 1.1.1. Khái niệm ..................................................................................... .................................................... 20 1.1.2. Các loại hình thị trường hàng hoá giao sau........................................................................ 25 1.1.3. Các thành phần tham gia thị trường ............................... ...................................................... 35 1.1.4. Sở giao dịch và công ty giao hoán ........................................................................................ 34 1.2. Đặc điểm và vai trò của thị trường hàng hoá nông sản giao sau.......................... 41 1.2.1. Đặc điểm của thị trường hàng hoá nông sản giao sau ................................................... 41 1.2.2. Vai trò của thị trường hàng hóa nông sản giao sau ............ ........................................... 46 1.3. Những điều kiện cơ bản để hình thành thị trường hàng hoá nông sản giao sau.......................................................................................................................................................................49 1.3.1. Trình độ phát triển của cơ chế thị trường ........................................................................... 49 1.3.2. Sự phát triển của sản xuất nông sản hàng hoá ........... ....................................................572 1.3.3. Sự phát triển của thị trường nông sản giao ngay ...... ...................................................... 58 1.1.4. Trình độ phát triển của doanh nghiệp....................................................................................54 1.3.5. Khung khổ pháp lý đối với thị trường hàng hoá giao sau ........................................... 61 1.3.6. Cơ sở vật chất kỷ thuật và trình độ nhận thức của các thành phần tham gia thị trường................................................................................................................ ............................................... 59 1.4. Kinh nghiệm thế giới và bài học cho Việt Nam...............................................................61 1.4.1. Kinh nghiệm thế giới....................................................... ............................................ 66 1.4.2. Một số bài học cho Việt Nam .......................................... ........................................... 71 Kết luận chương 1................................................................................................................................... 70 Chương 2. PHÂN TÍCH, ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG NHỮNG ĐIỀU KIỆN CỦA VIỆC HÌNH THÀNH THỊ TRƯỜNG HÀNG HOÁ NÔNG SẢN GIAO SAU Ở NƯỚC TA ................72 2.1. Thực trạng những điều kiện cơ bản của việc hình thành thị trường hàng hoá nông sản giao sau ở nước ta ................................................................................................................78 2.1.1. Sự phát triển cơ chế kinh tế thị trường ........................ ................................................ 78 2.1.2. Phát triển sản xuất nông sản hàng hoá ......................... ....................................................... 81 2
2.1.3. Tiêu thụ hàng hoá nông sản .............................................. ....................................................... 92 2.1.4. Thực trạng phát triển của doanh nghiệp ....................... ...................................................... 96 2.1.5. Khung khổ pháp lý đối với thị trường hàng hoá giao sau .........................................103 2.1.6. Thực trạng về cơ sở vật chất kỷ thuật và nhận thức của các thành phần tham gia thị trường................................................................................................... ...................................................115 2.2. Đánh giá thực trạng những điều kiện hình thành thị trường nông sản hàng hoá giao sau .............................................................................................................................................................. 118 2.2.1. Những mặt tích cực ....................................................................................................................118 2.2.2. Những mặt còn hạn chế ...................................................... .....................................................132 2.3. Những vấn đề đặt ra đối với việc hình thành thị trường hàng hóa nông sản giao sau ở nước ta hiện nay ..............................................................................................................146 Kết luận chương 2...................................................................................................................................145 Ch¬ng 3. QUAN ĐIỂM, MỤC TIÊU VÀ GIẢI PHÁP HÌNH THÀNH THỊ TRƯỜNG HÀNG HOÁ NÔNG SẢN GIAO SAU Ở VIỆT NAM.......................................................................................147 3.1. Bối cảnh, quan điểm, mục tiêu hình thành và phát triển thị trường hàng hoá giao sau ở nước ta ..................................................................................................................................157 3.1.1. Bối cảnh .................................................................. .....................................................157 3.1.2. Quan điểm, mục tiêu hình thành và phát triển thị trường hàng hoá nông sản giao sau ở nước ta ....................................................................... ..................................................161 3.2. Dự kiến mô hình thị trường hàng hóa nông sản giao sau ở nước ta ................164 3.2.1. Về các giai đoạn hình thành ...................................................................................................164 3.2.2. Về hình thức sở hữu và quản lý nhà nước.................... ....................................................166 3.2.3. Về mặt hàng giao dịch .......................................................... ....................................................167 3.2.4. Về địa điểm .............................................................................. .....................................................168 3.2.5. Về tổ chức bộ máy của Trung tâm giao dịch ...................... ...........................................169 3.2.6. Các bộ phận chuyên môn .................................................... ....................................................170 3.2.7. Cơ chế giao dịch ............................................................ ............................................173 3.3. Các giải pháp nhằm hình thành và phát triển thị trường hàng hóa nông sản giao sau ở nước ta ..................................................................................................................................175 3.3.1. Hoàn thiện cơ chế thị trường tạo môi trường kinh doanh thuận lợi cho các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế ................................................................................175 3.3.2. Phát triển sản xuất tạo ra nguồn hàng nông sản quy mô lớn và chất lượng cao đáp ứng yêu cầu của Sở giao dịch hàng hoá nông sản ....... ...................................................179 3.3.3. Phát triển thị trường hàng hoá nông sản giao ngay ........ .............................................183 3.3.4. Nâng cao năng lực của doanh nghiệp ...............................................................................192 3
3.3.5. Hoàn thiện khung khổ pháp luật đối với kinh doanh trên thị trường hàng hoá giao sau ...................................................................................................................................................... 1954 3.3.6. Hình thành cơ sở vật chất của sở giao dịch và nâng cao nhận thức, chuyên môn cho các thành phần tham gia thị trường ..................................... ...................................................199 3.4. Kiến nghị............................................................................................................................................ 191 3.4.1. Đối với các cơ quan quản lý nhà nước ..............................................................................191 3.4.2. Đối với các doanh nghiệp ................................................... ....................................................192 Kết luận chương 3 .................................................................................................................................193 Phần kết luận............................................................................................................................................208 Các công trình của tác giả đã công bố liên quan đến luận án .......................................206 Tài liệu tham khảo.................................................................................................................................212 Phụ lục .........................................................................................................................................................220 4
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT 1. Danh mục cụm từ viết tắt tiếng Anh Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt tiếng Anh Agricultural Futures AFET Sở giao dịch hàng hóa Thái Lan Exchange of Thailand Agricultural Futures Trade ủy ban giao dịch nông sản kỳ hạn AFTC Commission of Thailand Thái Lan Bank of Agriculture and Ngân hàng nông nghiệp và HTX BAAC Agricultural Cooperatives of Thái Lan Thailand Buon Ma Thuot Coffee Trung tâm giao dịch Cà phê Buôn BCEC Exchange Center Ma Thuột Bank for Investment and Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt BIDV Development of Vietnam Nam CBOT Chicago Board of Trade Sở giao dịch hàng hóa Chicago Commodity Futures Trading ủy ban giao dịch hàng hóa kỳ hạn CFTC Commission (Hoa Kỳ) Sở giao dịch hàng hóa Đại Liên DCE Dalian Commodity Exchange (Trung Quốc) Department of Agricultural DOAE Cục khuyến nông Thái Lan Extension of Thailand Food and Agriculture FAO Organization of the United Tổ chức lương nông Liên hiệp quốc Nations Quy trình thực hành sản xuất nông GAP Good agricultural practice nghiệp tốt Hệ thống quản lý chất lượng an toàn Hazard analysis and critical vệ sinh thực phẩm HACCP control point (Phân tích mối nguy và điểm kiểm soát trọng yếu) London International Sở giao dịch hàng hóa Luân Đôn LIFFE Financial Futures and Options (Anh) Exchange Sở giao dịch hàng hóa New York NYBOT New York Board of Trade (Hoa kỳ) OTC Over-the-counter Thị trường phi tập trung PTBF Price-to-be-fixed Chốt giá sau RSS3 Ribbed Smoked Sheet No.3 Mủ tờ xông khói loại 3 SEC Securities and Exchange Ủy ban chứng khoán (Thái Lan, Hoa 5
Commission Kỳ) Singapore Commodity SICOM Sở giao dịch hàng hoá Singapore Exchange Sở giao dịch hàng hoá Tokyo (Nhật TOCOM Tokyo Commodity Exchange bản) USD United State Dollar Đô la Mỹ United State Department of USDA Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ Agriculture VND Vietnam Dong Đồng tiền Việt Nam WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới Zhengzhou commodity Sở giao dịch hàng hóa Quảng Châu ZCE exchange Trung quốc 6
2. Danh mục cụm từ viết tắt tiếng Việt B2B Giao dịch giữa các doanh nghiệp qua hợp đồng CNTT Công nghệ thông tin CPH Cổ phần hoá CPHDNNN Cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước CQTL Cơ quan thanh lý DN Doanh nghiệp DNNN Doanh nghiệp nhà nước DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long HĐGS Hợp đồng giao sau HĐTTNS Hợp đồng tiêu thụ nông sản HHGS Hàng hoá giao sau HHNS Hàng hoá nông sản HTX Hợp tác xã GDP Tổng thu nhập quốc nội KHCN Khoa học công nghệ KTTT Kinh tế thị trường NHNN Ngân hàng nhà nước NSHH Nông sản hàng hoá PTNT Phát triển nông thôn TECHCOMBANK Ngân hàng Thương mại cổ phần Kỹ thương Việt Nam TNHH Trách nhiệm hữu hạn TP HCM Thành Phố Hồ Chí Minh XHCN Xã hội chủ nghĩa 7
DANH MỤC CÁC BẢNG , BIỂU, HÌNH Danh mục các bảng Bảng 2-1: Giá trị sản xuất nông nghiệp qua các năm................................................................. 77 Bảng 2-2: Thực trạng sản xuất một số nông sản chủ lực qua các năm ..............................78 Bảng 2-3: Kim ngạch và tỷ trọng xuất khẩu nông sản qua các năm ...................................93 Bảng 2-4: Tỷ trọng kim ngạch xuất khẩu một số nông sản chủ yếu của Việt Nam trên thị trường thế giới qua các năm ................................................................................................. 94 Bảng 2-5: Cơ cấu một số chỉ tiêu của các khu vực doanh nghiệp ........................................98 Bảng 2-6: Tốc độ tăng trưởng số lượng doanh nghiệp qua cácnăm....................................99 8
Danh mục các biểu Biểu đồ 2-1: Thực trạng diện tích và sản lượng lúa qua các năm .............................. 79 Biểu đồ 2-2: Thực trạng diện tích và sản lượng cà phê qua các năm ..........................80 Biểu đồ 2-3: Thực trạng diện tích và sản lượng cao su qua các năm ..................................82 Biểu đồ 2- 4: Thực trạng diện tích và sản lượng chè qua các năm ................ ......................83 Biểu đồ 2- 5: Thực trạng diện tích và sản lượng điều qua các năm ................................. 84 Biểu đồ 2-6: Số doanh nghiệp đăng ký thành lập và đang hoạt động qua các năm ...100 9
Danh mục các hình Hình 1-1: Mối liên kết các thành phần tham gia thị trường tập trung .............................. 36 Hình 1-2: Mục tiêu của các thành phần tham gia thị trường .................................................. 46 Hình 2-1: Cấu trúc kênh tiêu thụ lúa gạo ............................................................................. 87 Hình 2-2: Cấu trúc kênh tiêu thụ cà phê ................................................................................ 89 Hình 3 -1. Mô hình tổ chức của Trung tâm giao dịch nông sản .........................................159 10
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết nghiên cứu của đề tài Việc phát triển thị trường tiêu thụ hàng hoá nông sản có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát triển kinh tế- xã hội của nước ta. Trong thời gian qua, nhờ những chủ trương đúng đắn về phát triển sản xuất nông nghiệp, nên khối lượng nông sản hàng hoá đã tăng lên đáng kể. Tuy nhiên, việc tiêu thụ nông sản hàng hoá đã gặp phải những khó khăn bất cập, Chính phủ đã tiến hành một số biện pháp như trợ giá xuất khẩu, hỗ trợ lãi suất mua gom tạm trữ… các biện pháp này mặc dù đã góp phần giảm thiểu khó khăn về tiêu thụ nông sản cho nông dân, song nhìn chung còn thiếu tính chiến lược và nặng về xử lý tình huống. Sự biến động phức tạp về giá cả nông sản trên thị trường và điệp khúc “được mùa mất giá, được giá mất mùa” [12] vẫn thường xảy ra. Điều đó, đã ảnh hưởng đến đời sống của nông dân và tác động xấu đến sự phát triển sản xuất nông nghiệp. Trên thế giới, tại các nước tiên tiến việc phát triển sản xuất nông sản thường gắn liền với phát triển tiêu thụ, bằng cách hình thành nhiều loại hình thị trường, sử dụng các hình thức thương mại hiện đại, thay thế cho các hình thức tiêu thụ truyền thống, mà một trong những hình thức đó là thiết lập thị trường hàng hoá nông sản giao sau. Đây là loại hình thị trường mà hàng hoá nông sản được mua bán, thông qua việc giao dịch các hợp đồng giao sau. Nhờ việc giao dịch các hợp đồng này mà nhà sản xuất có thể bán sản phẩm của mình trước khi thu hoạch, kể cả từ đầu vụ, với giá cả thoả thuận, vì vậy chủ động được khâu tiêu thụ và giảm thiểu được rủi ro về giá nông sản hàng hoá, trước sự biến động thất thường của thị trường giao ngay. Thị trường hàng hóa nông sản giao sau là công cụ hữu hiệu để các cơ sở chế biến chủ động được nguyên liệu đầu vào, nhà kinh doanh xuất khẩu chủ động được nguồn hàng xuất khẩu. Ngoài ra, thị trường còn là nơi thu hút sự tham gia của các nhà kinh doanh rủi ro dựa trên sự lên xuống của giá hàng hóa nông sản. Chính sự tham gia của đối tượng này nên thị trường trở thành phương tiện xã hội hoá rủi ro về giá, nghĩa là cho phép chuyển rủi ro từ những người có khả năng chịu đựng thấp như người nông 11
dân, nhà chế biến nông sản, sang các nhà đầu tư chuyên nghiệp, là những người có khả năng chịu đựng rủi ro cao hơn. Thị trường hầng hoá nông sản giao sau là nơi để thu hút sự tham gia của các tổ chức như ngân hàng, tài chính vào phát triển sản xuất nông nghiệp và tiêu thụ nông sản. Thị trường cũng là nơi cung cấp thông tin hiệu quả về tình hình sản xuất, tiêu thụ, giá cả nông sản trong nước và thế giới, không chỉ hiện tại mà cả trong tương lai, qua đó giúp cho nhà nước chủ động ứng phó với các diễn biến phức tạp của thị trường. Hàng hóa nông sản giao dịch trên thị trường giao sau phải đảm bảo các tiêu chuẩn quy định về khối lượng và chất lượng, kể cả bao bì, đóng gói, nên thị trường là yếu tố quan trọng góp phần phát triển nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hoá quy mô lớn, chất lượng cao. Nhận thức rõ tầm quan trọng của thị trường, Quyết định số 27/2007/QĐ- TTg của Thủ tướng Chính phủ, ngày 27 tháng 02 năm 2007 về phê duyệt “ Đề án phát triển thương mại trong nước đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020” [6], đã chú trọng đến việc phát triển các loại hình và phương thức kinh doanh thương mại hiện đại trong đó có sàn giao dịch hàng hoá - một hình thức sơ khai của các Sở giao dịch hàng hoá giao sau [6]. Ngoài việc xây dựng các chợ đầu mối nông sản, Đề án đã chú trọng đến việc hình thành các trung tâm đấu giá, sàn giao dịch nông sản ở vùng sản xuất nông sản tập trung [6]. Để hình thành thị trường giao sau hàng hoá nông sản ở nước ta hiện nay, ngoài việc hiểu rõ bản chất, cơ chế hoạt động cũng như vai trò của thị trường, thì điều quan trọng là phải xác định được các điều kiện cơ bản, cần thiết của sự hình thành thị trường, đồng thời phân tích đánh giá thực trạng các điều kiện đó. Trên cơ sở phân tích đánh giá thực trạng các điều kiện, cần tiến hành đề xuất các định hướng, giải pháp nhằm hình thành và phát triển thị trường trong thời gian tới. Xuất phát từ những gì trên đây, việc thực hiện đề tài “Sự hình thành thị trường hàng hóa giao sau cho một số nông sản ở Việt Nam” là có ý nghĩa cả về mặt lý thuyết lẫn thực tiễn. 12
2. Tình hình nghiên cứu của đề tài - Ngoài nước Ở các nước phát triển đã có nhiều công trình nghiên cứu về thị trường hàng hoá giao sau, trong đó có một số công trình nghiên cứu đáng chú ý là: (1). Franklin R. Edwards (1995), Futures and Option, Coloumbia University [102]. Trong nghiên cứu này tác giả đã nêu lên bản chất, vai trò, chức năng của thị trường kỳ hạn và quyền chọn đối với hàng hoá. Trên cơ sở nghiên cứu một số sở giao dịch hàng hoá lớn trên thế giới như CBOT, CME, COMEX, LIFFE, tác giả đã nêu lên mô hình tổ chức chung của các sở giao dịch hàng hoá và vai trò chức năng của từng bộ phận cấu thành sở giao dịch hàng hoá. Nghiên cứu cũng đã chỉ ra các thành phần tham gia thị trường và sự liên kết của các thành phần này, đồng thời cũng đã chỉ rõ các loại hàng hoá chủ yếu được đưa vào giao dịch trên thị trường kỳ hạn, quyền chọn và số lượng các hợp đồng được giao dịch thành công trong những năm 1990- 1994. Trên cơ sở phân tích các phương thức chủ yếu để có thể nhận biết được diễn biến giá cả trên thị trường, nghiên cứu đã đề xuất một số chiến lược giao dịch khi tham gia vào các thị trường này. (2). Johl c.Hull (1998), “Introduction to Future and Option market” [107], đã nêu lên một số cách thức xác định giá kỳ hạn và quyền chọn nhưng chủ yếu là đối với các hợp đồng về tài chính như lãi suất, tiền tệ và chứng khoán. Nghiên cứu đã phân tích những tính chất cơ bản của quyền chọn về chứng khoán, chiến lược kinh doanh quyền chọn về chứng khoán, định giá quyền chọn chứng khoán bằng cách sử dụng mô hình Black- Scholes. Nghiên cứu cũng đã đề cập đến một nội dung quan trọng khác là việc sử dụng các hợp đồng về quyền chọn để bảo hiểm cho các hợp đồng kỳ hạn. Sau khi đã nêu lên bản chất của quyền chọn về hợp đồng kỳ hạn, tác giả đã phân tích lý do của việc sử dụng các hợp đồng quyền chọn để bảo hiểm cho các hợp đồng kỳ hạn. (3). GS. Ross buckley (Úc) trong một nghiên cứu “Sự hình thành sở giao dịch hàng hoá” đã trình bày tại “Hội thảo khoa học về Sở giao dịch hàng hoá kỳ hạn” [91] tại Hà Nội năm 2004, đã giới thiệu về lịch sử hình thành các sở giao dịch kỳ hạn hàng 13
hoá nông sản tại các nước như Hoa Kỳ, Anh, Nhật Bản, Trung Quốc,Úc, Hàn Quốc. Nghiên cứu cũng chỉ ra các giai đoạn thông thường trong quá trình hình thành và phát triển thị trường kỳ hạn trên thế giới. Bên cạnh phân tích, đánh giá vai trò của các giao dịch phi tập trung, ngoài sở giao dịch, nghiên cứu cũng đã chỉ ra cách thức kết hợp các giao dịch này với giao dịch tập trung tại sở giao dịch hàng hoá. Ngoài các nghiên cứu trên đây, còn nhiều công trình nghiên cứu khác, song về đại thể các nghiên cứu thường tập trung làm rõ các vấn đề về bản chất, vai trò của thị trường, cách thức thiết lập thị trường, phân tích diễn biến giá cả của hàng hoá trong tương lai, giá hàng hoá cùng loại giữa các thị trường khu vực khác nhau, hiệu ứng về giá giữa các mặt hàng thay thế. Dựa vào các kết quả nghiên cứu trong nhiều năm, ở nhiều nước người ta đã tiến hành biên soạn các giáo trình và sách tham khảo để giảng dạy cho sinh viên trong các trường đại học thuộc chuyên ngành kinh tế tài chính. - Trong nước Ở nước ta do loại hình kinh doanh rủi ro còn chưa phát triển, nên những nghiên cứu về loại hình kinh doanh này còn rải rác và nhìn chung là chưa có tính hệ thống. Ngoài kinh doanh trên thị trường chứng khoán (một loại hình kinh doanh rủi ro) là được nghiên cứu tương đối có hệ thống, còn kinh doanh rủi ro dựa trên sự biến đổi về giá của hàng hoá nói chung và giá nông sản nói riêng vẫn còn là một điều mới mẻ. Một số công trình nghiên cứu đáng chú ý là: (1). PGS. TS. Nguyễn Văn Nam - Viện Nghiên cứu Thương mại- Bộ Thương mại (2000) “Thị trường hàng hoá giao sau”[78]; Thông qua phân tích đánh giá việc mua bán các hợp đồng triển hạn, kỳ hạn và quyền chọn, tác giả đã chỉ ra lợi ích của thị trường đối với nước ta hiện nay. Nghiên cứu cũng nêu ra những nguyên tắc cơ bản, những giai đoạn chủ yếu của việc hình thành thị trường. Đây chính là một trong những công trình nghiên cứu khoa học đầu tiên ở Việt Nam về thị trường hàng hoá giao sau. (2). PGS.TS. Nguyễn Văn Nam và TS. Selwyn Heibron (2004), trong đề tài “Nghiên cứu điều kiện hình thành sàn giao dịch nông sản tại Việt Nam” [76], thuộc khuôn khổ dự án “Tăng cường năng lực hội nhập quốc tế cho ngành nông nghiệp và 14
phát triển nông thôn” do AUSAID tài trợ; đã đánh giá hệ thống phân phối và tiêu thụ của 8 mặt hàng gạo, cà phê, cao su, chè, điều, rau quả và thịt ở nước ta. Đề tài cũng đã giới thiệu một số kiến thức về thị trường triển hạn, thị trường kỳ hạn và thị trường quyền chọn. Trên cơ sở nghiên cứu lý thuyết và thực tế tiêu thụ một số mặt hàng nông sản trong nước, đề tài đã đề xuất phương hướng và giải pháp phát triển hệ thống giao dịch nông sản ở Việt Nam; đề xuất mô hình thí điểm giao dịch cà phê và chợ buôn bán rau qủa. (3).Vũ Thị Minh Nguyệt (2004) trong đề tài “Định hướng và các giải pháp phát triển thị trường hàng hoá tập trung tại Tp.Hồ Chí Minh” của Viện kinh tế TP.HCM [97]; đã nghiên cứu bản chất phát triển của thị trường hàng hóa tập trung mà chủ yếu là thị trường hàng hóa giao sau và cơ chế vận hành của các sàn giao dịch hàng hóa. Đề tài cũng đã đánh giá các mô hình thí điểm thị trường hàng hóa tập trung tại Tp. Hồ Chí Minh; đồng thời xác định mô hình, cơ chế hoạt động chung cho sàn giao dịch hàng hóa và đề xuất giải pháp phát triển thị trường hàng hóa giao sau. (4). Lê Hoàng Nhi (2004), trong đề tài “Định hướng xây dựng khung khổ pháp lý cho hợp đồng giao sau trong thị trường giao sau tại Việt Nam” [59], đã đề cập đến lịch sử hình thành và phát triển của thị trường hàng hoá giao sau trên thế giới. Nghiên cứu này đã đề cập đến các hợp đồng giao sau, cụ thể là vai trò của các hợp đồng giao sau đối với nền kinh tế nói chung và các đối tượng cụ thể tham gia hợp đồng như các nhà đầu tư và những người sản xuất trực tiếp. Cũng như các nghiên cứu ở nước ngoài, nhìn chung các công trình nghiên cứu trong nước đều tập trung vào việc giải thích các khái niệm, nêu bản chất, vai trò của thị trường, mà chủ yếu là các sở giao dịch hàng hoá. Chưa có nghiên cứu nào nêu lên được các điều kiện cơ bản của việc hình thành thị trường và tiến hành phân tích, đánh giá thực trạng các điều kiện đó ở nước ta. Hơn nữa, các nghiên cứu trong nước lại quá chú trọng vào việc thiết lập các sở giao dịch hàng hoá tập trung, còn các giao dịch ngoài sở (phi tập trung) thường bị xem nhẹ. Trong điều kiện hiện nay ở nước ta thì thị trường phi tập trung là rất quan trọng, việc hình thành các sở giao dịch tập trung chỉ 15
có thể thu được kết quả, khi hội đủ các điều kiện cần thiết và thị trường ngoài sở đã phát triển đến một mức độ nhất định. Các nghiên cứu trên đây là gợi ý để NCS thực hiện đề tài này, trong luận án của mình NCS tiếp tục giải quyết các vấn đề cơ bản sau: 1). Thị trường hàng hoá nông sản giao sau là gì? 2). Để thị trường hình thành cần phải đảm bảo các điều kiện gì? 3). Các điều kiện để hình thành thị trường ở nước ta hiện nay như thế nào? 4). Những vấn đề gì đặt ra đối với việc hình thành thị trường ở nước ta? 5). Chúng ta cần phải làm gì để thị trường sớm được hình thành và đi vào hoạt động có hiệu quả?... Ngoài những gợi ý để NCS hình thành chủ đề nghiên cứu của mình, các công trình trên đây còn là nguồn tư liệu qúy giá để NCS tham khảo trong quá trình thực hiện luận án này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục tiêu của đề tài là đề xuất định hướng, mô hình và giải pháp nhằm hình thành thị trường hàng hóa nông sản giao sau ở nước ta. Để thực hiện mục tiêu trên đây, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài là: - Hệ thống hóa và bổ sung nhằm làm rõ bản chất, chức năng, vai trò của thị trường; - Nghiên cứu kinh nghiệm của nước ngoài và rút ra các bài học cho Việt nam trong việc hình thành thị trường; - Phân tích, đánh giá thực trạng những điều kiện cơ bản của việc hình thành thị trường ở nước ta; - Đề xuất định hướng, mô hình và giải pháp nhằm hình thành thị trường hàng hóa nông sản giao sau ở nước ta trong thời gian tới. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu của đề tài là sự hình thành thị trường hàng hoá nông sản giao sau. Để thị trường hình thành, một mặt cần nghiên cứu bản chất của thị trường, mặt khác cần phải xác định các điều kiện của việc hình thành thị trường, đồng 16
thời đánh giá thực trạng các điều kiện đó ở nước ta. Trên cơ sở hiểu rõ bản chất của thị trường và thực trạng các điều kiện hình thành thị trường ở nước ta, luận án tiến hành đề xuất định hướng, mô hình và giải pháp nhằm hình thành thị trường như mục tiêu đã đề ra. - Phạm vi nghiên cứu Về nội dung bao gồm các loại hình tiêu thụ nông sản ở nước ta, trong đó tập trung vào một số nông sản chủ yếu như lúa gạo, cà phê, chè, cao su và hạt điều. Đây là các mặt hàng nước ta có khối lượng tương đối lớn, có khả năng để đảm bảo chất lượng và hiện đang chiếm tỷ trọng cao trên thị trường xuất khẩu. Về không gian là trên địa bàn cả nước Về thời gian là từ năm 1990 đến năm 2008 5. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng một số phương pháp chủ yếu sau đây: - Phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử: Xuất phát từ đề tài nghiên nghiên cứu của luận án thuộc chuyên ngành kinh tế chính trị, nên việc sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, trong quá trình nghiên cứu được coi là phổ biến. Trong luận án này, các quan điểm của phương pháp luận duy vật biến chứng và duy vật lịch sử, được thể hiện xuyên suốt trong hầu hết các nội dung nghiên cứu. Phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử trong nghiên cứu này được thể hiện qua quan điểm toàn diện, lịch sử và phát triển. Đối tượng nghiên cứu của luận án là thị trường tiêu thụ nông sản, việc hình thành thị trường liên quan đến lợi ích của các nhóm đối tượng khác nhau trong xã hội như: người sản xuất trực tiếp (nông dân, nhà chế biến); những người kinh doanh rủi ro, các nhà môi giới và nhà nước. Hơn nữa, thị trường hàng hoá giao sau là một loại hình thị trường hiện đại, việc hình thành thị trường liên quan đến các lĩnh vực khác nhau như: sự phát triển của cơ chế kinh tế thị trường, thực trạng phát triển của sản xuất và tiêu thụ nông sản... nên trước hết cần phải có cách nhìn toàn diện, lịch sử và phát triển. 17
- Phương pháp nghiên cứu điển hình (tiếp cận điểm - case studies): Một trong những nội dung nghiên cứu của luận án là thực trạng sản xuất và tiêu thụ nông sản, do không thể tiến hành nghiên cứu đối với toàn bộ các mặt hàng nông sản, nên luận án chỉ tập trung vào một số mặt hàng chủ yếu có tính chất điển hình là lúa gạo, cà phê, chè, cao su và hạt điều. Đây là các mặt hàng dự kiến sẽ đưa vào giao dịch đầu tiên khi thị trường được hình thành. Ngoài ra, phương pháp này cũng được thể hiện thông qua việc các ví dụ mang tính điển hình mà luận án đưa ra trong quá trình nghiên cứu. Do đó cùng với quan điểm toàn diện, lịch sử và phát triển, thì việc nghiên cứu một số điển hình là cần thiết để có điều kiện tiếp cận sâu hơn đối tượng nghiên cứu. - Phương pháp nghiên cứu tài liệu, do một số hạn chế nên nguồn tài liệu được sử dụng trong nghiên cứu là tài liệu thứ cấp mà chủ yếu là kết quả của các công trình nghiên cứu trước đây, các báo cáo, văn kiện của Đảng và Chính phủ, báo cáo của các Bộ ngành, kinh nghiệm các nước, các số liệu thống kê... 6. Những đóng góp mới về khoa học của luận án - Luận án cung cấp những kiến thức mới về bản chất, chức năng của một loại hình thị trường mới ở nước ta, đồng thời làm rõ vai trò của thị trường đối với việc thúc đẩy tiêu thụ và bảo hiểm rủi ro về giá nông sản, trước những biến động phức tạp của thị trường. - Xây dựng cơ sở khoa học về những điều kiện để hình thành và phát triển thị trường hàng hoá nông sản giao sau, đồng thời phân tích, đánh giá thực trạng các điều kiện đó ở nước ta hiện nay. - Đề xuất các quan điểm mục tiêu và giải pháp nhằm hình thành thị trường hàng hoá nông sản giao sau ở nước ta trong thời gian tới. - Cung cấp những tài liệu tham khảo bổ ích cho việc nghiên cứu về một loại hình thị trường kinh doanh rủi ro mới ở nước ta. 7. Bố cục của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và các tài liệu tham khảo luận án sẽ được kết cấu thành 3 chương như sau: 18
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về sự hình thành thị trường hàng hoá nông sản giao sau Chương 2: Phân tích, đánh giá những điều kiện hình thành thị trường hàng hoá nông sản giao sau ở nước ta Chương 3: Quan điểm, mục tiêu và giải pháp hình thành thị trường hàng hoá nông sản giao sau ở Việt Nam 19