Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Sự tuân thủ chuẩn mực kiểm toán đánh giá rủi ro trong quy trình kiểm toán báo cáo tài chính áp dụng tại các công ty kiểm toán độc lập lớn ở Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:106

Thêm vào BST

Báo xấu

48
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các công ty kiểm toán độc lập lớn tại Việt Nam và dựa trên các chuẩn mực kiểm toán mới có hiệu lực từ ngày 01/01/2014. Đề tài đánh giá sự tuân thủ, đồng thời phát hiện các hạn chế trong quy trình đánh giá tại các công ty kiểm toán độc lập lớn tại Việt Nam, tìm nguyên nhân và đưa ra các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế: Sự tuân thủ chuẩn mực kiểm toán đánh giá rủi ro trong quy trình kiểm toán báo cáo tài chính áp dụng tại các công ty kiểm toán độc lập lớn ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRẦN HẢI BẮC SỰ TUÂN THỦ CHUẨN MỰC KIỂM TOÁN ĐÁNH GIÁ RỦI RO TRONG QUY TRÌNH KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH ÁP DỤNG TẠI CÁC CÔNG TY KIỂM TOÁN ĐỘC LẬP LỚN Ở VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Thành phố Hồ Chí Minh, 2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRẦN HẢI BẮC SỰ TUÂN THỦ CHUẨN MỰC KIỂM TOÁN ĐÁNH GIÁ RỦI RO TRONG QUY TRÌNH KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH ÁP DỤNG TẠI CÁC CÔNG TY KIỂM TOÁN ĐỘC LẬP LỚN Ở VIỆT NAM Ngành: Kế toán Mã số: 60340301 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Thị Giang Tân Thành phố Hồ Chí Minh, 2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bài nghiên cứu này là kết quả làm việc của cá nhân tôi, dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Trần Thị Giang Tân. Các số liệu được nêu trong bài là trung thực. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính trung thực của đề tài nghiên cứu này. Tp. Hồ Chí Minh, 11 tháng 11 năm 2015 Tác giả Trần Hải Bắc
Mục lục Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các và hình và bảng biểu Danh mục các phụ lục Danh mục các ký hiệu, chữ viết tắt LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................... i CHƯƠNG MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................... 1 2. Câu hỏi nghiên cứu và mục tiêu nghiên cứu .................................................. 3 3. Đối tượng/phạm vi nghiên cứu ......................................................................3 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 3 5. Các đóng góp mới ......................................................................................... 4 Chương I: Tổng quan về thủ tục đánh giá và đối phó rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính. .................................................................................................................. 5 1.1. Tổng quan các nghiên cứu trước về đánh giá trong kiểm toán báo cáo tài chính ................................................................................................................... 5 1.1.1. Lịch sử phát triển các chiến lược tiếp cận kiểm toán ............................ 5 1.1.2. Nghiên cứu về ứng dụng mô hình đánh giá rủi ro trong kiểm toán ....... 8 1.1.2.1. Nghiên cứu về chiến lược tiếp cận dựa trên rủi ro tiềm tàng .......... 8 1.1.2.2. Nghiên cứu về xem xét hệ thống kiểm soát nội bộ trong đánh giá rủi ro ......................................................................................................9 1.1.2.3. Nghiên cứu về chiến lược tiếp cận dựa trên rủi ro kinh doanh........ 9 1.1.2.4. Nghiên cứu về việc sử dụng chuẩn mực kiểm toán để tiếp cận rủi ro .................................................................................................... 11
1.1.3. Những khó khăn khi vận dụng mô hình rủi ro kinh doanh trong đánh giá rủi ro ........................................................................................................... 11 1.2. Cơ sở lý thuyết ......................................................................................... 17 1.2.1. Tổng quan về rủi ro và chiến lược tiếp cận dựa trên rủi ro .................. 17 1.2.1.1. Khái niệm rủi ro và chiến lược tiếp cận rủi ro .............................. 17 1.2.1.2. Rủi ro trong kiểm toán ................................................................. 17 1.2.1.3. Các bộ phận của rủi ro trong kiểm toán ....................................... 18 1.2.2. Đánh giá rủi ro và mô hình rủi ro kinh doanh ..................................... 21 1.2.2.1. Khái niệm đánh giá rủi ro ............................................................ 21 1.2.2.2. Tiếp cận kiểm toán dựa trên rủi ro ............................................... 22 1.2.2.3. Chiến lược tiếp cận dưa trên rủi ro kinh doanh ............................ 22 1.2.3. Đánh giá rủi ro theo yêu cầu chuẩn mực kiểm toán quốc tế hiện hành 23 1.2.3.1. Lịch sử ra đời và phát triển chuẩn mực kiểm toán quốc tế về rủi ro và đánh giá rủi ro ........................................................................................ 23 1.2.3.2. Yêu cầu của chuẩn mực kiểm toán quốc tế liên quan đánh giá rủi ro trong kiểm toán ........................................................................................... 25 1.2.4. Đánh giá rủi ro theo yêu cầu chuẩn mực kiểm toán Việt Nam hiện hành ........................................................................................................... 28 1.2.5. Lý thuyết nền tảng ............................................................................. 29 Chương II: Thực trạng đánh giá và đối phó với rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán độc lập lớn ở Việt Nam......................................... 31 2.1. Mô hình, phương pháp nghiên cứu và đối tượng khảo sát ......................... 31 2.1.1. Mô hình nghiên cứu ........................................................................... 31 2.1.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................... 31 2.1.3. Đối tượng khảo sát ............................................................................. 31 2.2. Kết quả nghiên cứu ................................................................................... 34
2.2.1. Mô tả mẩu khảo sát ............................................................................ 34 2.2.2. Phân tích kết quả khảo sát .................................................................. 34 2.2.2.1. Phân tích kết quả khảo sát thông qua phương pháp thống kê mô tả .. .................................................................................................... 34 2.2.2.2. Phân tích kết quả khảo sát theo từng công ty kiểm toán ............... 48 2.2.2.3. Phân tích kết quả khảo sát bằng cách xác định hệ số tương quan và kiểm định tham số trung bình hai mẫu độc lập bằng thử nghiệm T-test ....... 51 2.2.3. Nhận xét chung về thực trạng sự tuân thủ chuẩn mực kiểm toán Việt Nam trong quy trình đánh giá trong kiểm toán báo cáo tài chính..................... 54 2.2.3.1. Những kết quả đạt được trong việc thực hiện quy trình đánh giá rủi ro kiểm toán ................................................................................................ 54 2.2.3.2. Những hạn chế trong công tác đánh giá kiểm toán ....................... 56 Chương III: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP ........................................... 60 3.1. Các quan điểm hoàn thiện thủ tục đánh giá rủi ro...................................... 60 3.2. Nhóm giải pháp về phía công ty kiểm toán ............................................... 61 3.2.1. Tăng cường sử dụng phương pháp tiếp cận theo mô hình rủi ro kinh doanh đối với việc đánh giá rủi ro kiểm toán .................................................. 61 3.2.2. Ban hành các văn bản hướng dẫn về thủ tục đánh giá rủi ro kiểm toán theo mô hình rủi ro kinh doanh ....................................................................... 62 3.2.3. Tăng cường thảo luận giữa các thành viên trong nhóm kiểm toán và thông báo nội dung cuộc họp một cách đầy đủ cho các kiểm toán viên không tham gia .......................................................................................................... 63 3.2.4. Tăng cường việc xem xét rủi ro do gian lận và tiến hành thủ tục kiểm toán đối với gian lận trong quy trình kiểm toán ............................................... 64 3.2.5. Chú trọng đánh giá rủi ro kiểm soát ................................................... 65 3.2.6. Trở thành thành viên của các hãng kiểm toán quốc tế......................... 66
3.2.7. Chú trọng việc duy trì đội ngũ kiểm toán viên và đào tạo nhân sự kiểm toán chất lượng cao ......................................................................................... 67 3.3. Nhóm giải pháp về phía Nhà nước và Hội nghề nghiệp ............................ 68 3.3.1. Không ngừng hoàn thiện và cập nhật hệ thống văn bản pháp luật về kế toán và kiểm toán theo kịp xu hướng quốc tế .................................................. 68 3.3.2. Tổ chức các chương trình đào tạo chất lượng và cập nhật kiến thức cho các kiểm toán viên .......................................................................................... 69 3.4. Giải pháp về phía khách hàng ................................................................... 69 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 71 Danh mục tài liệu tham khảo .................................................................................... i PHỤ LỤC 1: DANH SÁCH 10 CÔNG TY KIỂM TOÁN ĐỘC LẬP LỚN TRONG MẪU KHẢO SÁT ............................................................................................. iii PHỤ LỤC 2: TỔNG HỢP 4 CHỈ TIÊU LỚN TRONG BÁO CÁO HOẠT ĐỘNG DOANH NGHIỆP KIỂM TOÁN NĂM 2014 .....................................................iv PHỤ LỤC 3: DỮ LIỆU KHẢO SÁT TỔNG HỢP DÙNG CHO PHÂN TÍCH ...xi PHỤ LỤC 4: HỆ SỐ TƯƠNG QUAN GIỮA CÁC YẾU TỐ VỚI CHẤT LƯỢNG THỦ TỤC ĐÁNH GIÁ RỦI RO ....................................................................... xii PHỤ LỤC 5: KIỂM ĐỊNH SỰ KHÁC BIỆT GIỮA CÁC YẾU TỐ TÁC ĐỘNG TỚI CHẤT LƯỢNG THỦ TỤC ĐÁNH GIÁ .................................................. xiii PHỤ LỤC 6: PHIẾU THU THẬP Ý KIẾN (KÈM KẾT QUẢ) ......................... xvi DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC HÌNH VÀ BẢNG BIỂU Hình 1.1. Sơ lược phương pháp tiến cận kiểm toán Bảng 1.2. Tóm tắt giai đoạn phát triển của các phương pháp tiếp cận kiểm toán Bảng 1.3. Quan điểm vể rùi ro tiềm tàng Bảng 1.4. Mối quan hệ giữa các loại rủi ro Bảng 1.5. Xác suất và mức độ ảnh hưởng của các rủi ro Bảng 1.6. Phương pháp tiến cận rủi ro kinh doanh trong kiểm toán Bảng 1.7. Quy trình đánh giá rủi ro theo chuẩn mực kiểm toán quốc tế số 315 Bảng 2.1. Tiêu chí chấm điểm để phân loại các công ty kiểm toán độc lập Việt Nam Bảng 2.2. Bảng chấm điểm các mẫu khảo sát Bảng 2.3. Việc thực hiện thủ tục đánh giá rủi ro trước khi chấp nhận khách hàng mới và duy trì khách hàng cũ Bảng 2.4. Thủ tục đánh giá rủi ro khi chấp nhận khách hàng Bảng 2.5. Người thực hiện thủ tục đánh giá rủi ro trong giá đoạn lập kế hoạch Bảng 2.6. Tìm hiểu đơn vị và môi trường của đơn vị Bảng 2.7. Thảo luận trong nhóm kiểm toán Bảng 2.8. Sử dụng thông tin thu thập được từ cuộc kiểm toán trước Bảng 2.9. Xem xét dấu hiệu có thể dẫn đến gian lận và biển thủ tài sản Bảng 2.10. Xác định và đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu Bảng 2.11. Xem xét, đánh giá lại nội dung và lịch trình Bảng 2.12. Đánh giá rủi ro sai sót trọng yếu khi bằng chứng thu thập được không nhất quán với những bằng chứng ban đầu Bảng 2.13. Tài liệu, hồ sơ kiểm toán Bảng 2.14. Điểm số cho từng câu trả lời tương ứng của kiểm toán viên Bảng 2.15. Kết quả kháo sát tổng hợp bằng phần mềm Excel
Bảng 2.16. Tổng hợp điểm chất lượng của các công ty kiểm toán Bảng 2.17. Hệ số tương quan giữa các chỉ tiêu nghiên cứu với số điểm chất lượng Bảng 2.18. Cách tính hệ số tương quan giữa doanh thu trung bình và số điểm chất lượng Bảng 2.19. Các chỉ tiêu phân loại nhóm nghiên cứu Bảng 2.20: Kết quả phân tích bằng kiểm định tham số trung bình hai mẫu độc lập
DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Danh sách 10 công ty kiểm toán độc lập lớn trong mẫu khảo sát Phụ lục 2: Tổng hợp 4 chỉ tiêu lớn trong báo cáo hoạt động doanh nghiệp kiểm toán năm 2014 Phụ lục 3: Dữ liệu khảo sát tổng hợp dùng cho phân tích Phụ lục 4: Hệ số tương quan giữa các yếu tố với chất lượng thủ tục đánh giá rủi ro Phụ lục 5: Kiểm định sự khác biệt giữa các yếu tố tác động tới chất lượng thủ tục đánh giá Phụ lục 6: Phiếu thu thập ý kiến (kèm kết quả)
DANH SÁCH CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT KTV: Kiểm toán viên BCTC: Báo cáo tài chính HTKSNB: Hệ thống kiểm soát nội bộ IAASB: Ủy ban quốc tế về kiểm toán và dịch vụ đảm bảo IAG: Nguyên tắc chỉ đạo kiểm toán quốc tế IAPC: Ủy ban thực hành kiểm toán quốc tế IFAC: Liên đoàn kế toán quốc tế ISA: Chuẩn mực kiểm toán quốc tế VACPA: Hội kiểm toán viên hành nghề Việt Nam VSA: Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam
1 CHƯƠNG MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sự kiện Việt Nam trở thành thành viên thứ 150 của tổ chức Thương mại thế giới (WTO) vào 7/11/2006 cũng như Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương (TPP) vào ngày 5/10/2015 đã mở ra xu thế hội nhập mới, cơ hội, triển vọng cho nền kinh tế nước nhà, tuy nhiên đi kèm với nó luôn là những sự thách thức và rủi ro, đặc biệt trong bối cảnh nền kinh tế thế giới luôn có nhiều chuyển biến phức tạp.Trong mọi nghề nghiệp, doanh nghiệp luôn phải đối mặt với nhiều loại rủi ro, ảnh hưởng đến việc đạt được mục tiêu của đơn vị. Những rủi ro này có thể xuất phát từ bản thân doanh nghiệp hay từ môi trường kinh tế, chính trị, xã hội hay các yếu tố khác bên ngoài. Và chúng có thể ảnh hưởng đến BCTC hoặc có thể làm BCTC sai sót trọng yếu. Chính vì vậy, để phát hiện các sai sót trọng yếu trên BCTC, chiến lược tiếp cận kiểm toán hiện hành là chiến lược tiếp cận dựa trên rủi ro kinh doanh. Trên thế giới đã có rất nhiều nghiên cứu về việc áp dụng mô hình rủi ro kinh doanh trong quy trình đánh giá rủi ro của cuộc kiểm toán BCTC, một số nghiên cứu nổi tiêu biểu có thể kể ra bao gồm: Bell, tác giả tiên phong trong nghiên cứu mô hình rủi ro kinh doanh. Vào năm 1997 trong cuốn “Tổ chức kiểm toán thông qua hệ thống chiến lược - Quy trình đánh giá đơn vị của KPMG”, Bell chỉ ra việc sử dụng mô hình rủi ro kinh doanh để đáp ứng kịp thời sự tăng trưởng và thay đổi mạnh mẽ về môi trường kinh doanh của các doanh nghiệp cũng như giúp KTV có thể thu thập được sự hiểu biết đầy đủ và chính xác về đơn vị nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán. Lemon và các cộng sự (2000) cũng đã chỉ ra rằng tính hiệu quả của cuộc kiểm toán và các dịch vụ cho khách hàng được xem là hai lý do chính cho sự phát triển của mô hình rủi ro kinh doanh. Trong bài viết “Phương pháp kiểm toán dựa trên rủi ro kinh doanh: nguồn gốc, trở ngại và cơ hội” của Robert Knechel 2007 cho rằng nguồn gốc của phương pháp tiếp cận kiểm toán theo rủi ro kinh doanh xuất phát từ quản trị rủi ro. Sự xuất hiện của quản trị rủi ro.
2 Tại Việt Nam, khá nhiều luận văn Thạc sĩ đã đề cập đến chủ đề này, chẳng hạn như luận văn thạc sĩ của Hoàng Thị Thu Trang về “Giải pháp hoàn thiện đánh giá rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán Việt Nam” (2008) đã trình bày cơ sở lý luận của rủi ro kiểm toán kiểm toán và các thủ tục đánh giá rủi ro dựa trên chuẩn mực kiểm toán quốc tế và Việt Nam đến năm 2005. Từ thực trạng đánh giá rủi ro tại các công ty kiểm toán, tác giả đã đưa ra giải pháp để hoàn thiện các tồn tại đã nêu cho các đối tượng gồm các công ty kiểm toánViệt Nam và hội kiểm toán hành nghề Việt Nam cũng như cơ quan quản lý nhà nước. Luận án tiến sĩ của Đoàn Ngọc Nga về “Nghiên cứu đánh giá trọng yếu và rủi ro kiểm toán nhằm nâng cao chất lượng hoạt động trong các công ty kiểm toán Việt Nam” (2011) nghiên cứu mối quan hện giữa đánh giá trọng yếu rủi ro kiểm toán với việc nâng cao chất lượng kiểm toán trên cơ sở lý luận và chuẩn mực kiểm toán quốc tế cũng như chuẩn mực kiểm toán Việt Nam hiện hành. Nhìn chung các nghiên cứu cũng như luận án nêu trên chỉ mới đề cập đến tính cần thiết của việc áp dụng mô hình rủi ro kinh doanh trong đánh giá rủi ro khi kiểm toán BCTC mà chưa đề cập đến việc tuân thủ chuẩn mực đánh giá rủi ro trong xây dựng cũng như áp dụng thực tế quy trình này vào kiểm toán. Vào ngày 01/01/2014, chuẩn mực mới về đánh giá rủi ro do Bộ Tài chính ban hành chính thức có hiệu lực và đã yêu cầu phải thay đổi cách thức tiếp cận rủi ro, từ rủi ro tài chính chuyển sang rủi ro kinh doanh. Tuy nhiên, việc tuân thủ đầy đủ cũng như tính hữu hiệu của việc đánh giá rủi ro theo yêu cầu chuẩn mực kiểm toán hiện hành tại các công ty kiểm toán ở Việt Nam vẫn còn là một câu hỏi lớn và cần được xem xét nghiên cứu kỹ lưỡng để có một cái nhìn đúng đắn nhất. Vì vậy, đề tài “Sự tuân thủ chuẩn mực kiểm toán đánh giá rủi ro trong quy trình kiểm toán báo cáo tài chính áp dụng tại các công ty kiểm toán độc lập lớn ở Việt Nam” được thực hiện với mục đích nghiên cứu và xem xét liệu công tác đánh giá rủi ro tại các công ty kiểm toán độc lập lớn tại Việt Nam có tuân thủ chuẩn mực kiểm toán hay không, nhằm góp phần hoàn thiện công tác kiểm toán trong môi trường kinh doanh ngày càng đa dạng phong phú hiện nay.
3 2. Câu hỏi nghiên cứu và mục tiêu nghiên cứu  Câu hỏi nghiên cứu: Các công ty kiểm toán độc lập lớn ở Việt Nam có tuân thủ yêu cầu của chuẩn mực kiểm toán về đánh giá trong kiểm toán báo cáo? Những nội dung nào trong chuẩn mực mà các công ty này không tuân thủ?  Mục tiêu nghiên cứu: Mục tiêu đề tài nhằm giải quyết những vấn đề sau: Thứ nhất, khảo sát thực trạng quy trình đánh giá kiểm toán trong kiểm toán báo cáo tài chính tại các công ty kiểm toán độc lập lớn ở Việt Nam hiện nay. Thứ hai, phát hiện các thủ tục liên quan đến quy trình đánh giá rủi ro theo yêu cầu của chuẩn mực hiện hành mà các công ty kiểm toán chưa tuân thủ. Đồng thời, nhận diện loại công ty kiểm toán (là thành viên hang quốc tế hay không là thành viên hãng quốc tế) chưa tuân thủ chuẩn mực đánh giá rủi ro. Thứ ba, đề xuất các phương hướng và giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả của quy trình đánh giá rủi ro trong kiểm toán Báo cáo tài chính. 3. Đối tượng/phạm vi nghiên cứu Đối tượng: Các công ty kiểm toán độc lập lớn đang hoạt động tại Việt Nam, trong đó chủ yếu tại khu vực thành phố Hồ Chí Minh. Phạm vi nghiên cứu: thủ tục đánh giá trong kiểm toán BCTC tại các công ty kiểm toán độc lập, không nghiên cứu các đối tượng khác như Kiểm toán Nhà Nước và Kiểm toán nội bộ cũng như không nghiên cứu các thủ tục kiểm toán tiếp theo trong quy trình kiểm toán BCTC. 4. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng là phương pháp định lượng, trên cơ sở vận dụng các kỹ thuật như điều tra thống kê, ứng dụng các mô hình để xử lý dữ liệu. Trong đó, Luận văn còn kiểm định T-test nhằm xác định mối tương quan giữa đánh giá kiểm toán với các nhân tố có liên quan.
4 Về phương pháp điều tra: luận văn thực hiện thông qua bảng câu hỏi được gửi đến các KTV để thu thập thông tin thực tế và đánh giá thực trạng tại các công ty kiểm toán độc lập lớn ở Việt Nam. Đối tượng khảo sát là các Trưởng phòng và Trưởng nhóm kiểm toán trực tiếp tiến hành đánh giá rủi ro cho từng khách hàng. Đồng thời, tác giả cũng sẽ tiến hành phỏng vấn một số trưởng nhóm và trưởng phòng để tìm hiểu thêm về nguyên nhân, lý do câu trả lời được lựa chọn. Bên cạnh dữ liệu sơ cấp, người viết cũng sử dụng nguồn dữ liệu thứ cấp, được thu thập chủ yếu từ các tài liệu nghiên cứu trước, các tài liệu kiểm toán, các số liệu thống kê, đánh giá của các cơ quan có liên quan đến hoạt động kiểm toán độc lập. 5. Các đóng góp mới Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các công ty kiểm toán độc lập lớn tại Việt Nam và dựa trên các chuẩn mực kiểm toán mới có hiệu lực từ ngày 01/01/2014. Đề tài đánh giá sự tuân thủ, đồng thời phát hiện các hạn chế trong quy trình đánh giá tại các công ty kiểm toán độc lập lớn tại Việt Nam, tìm nguyên nhân và đưa ra các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro.
5 Chương I: Tổng quan về thủ tục đánh giá và đối phó rủi ro trong kiểm toán báo cáo tài chính. 1.1. Tổng quan các nghiên cứu trước về đánh giá trong kiểm toán báo cáo tài chính 1.1.1. Lịch sử phát triển các chiến lược tiếp cận kiểm toán Sơ lược về các phương thức tiếp cận kiểm toán Hình 1.1: Sơ lược phương pháp tiến cận kiểm toán Từ những năm 1900, khi mục đích kiểm toán chuyển từ phát hiện và ngăn chặn các gian lận sang xác nhận về tính trung thực và hợp lý trên các khía cạnh trọng yếu của báo cáo tài chính, các phương thức tiếp cận kiểm toán đã thay đổi khá nhiều để phù hợp mục tiêu kiểm toán. Phương pháp tiếp cận đầu tiên là tiếp cận kiểm toán theo Bảng cân đối kế toán Phương pháp tiếp cận đầu tiên được phát hiện bởi Dicksee (1904) và Brown (1962, trang 697) được áp dụng ở Anh Quốc và Hoa Kỳ và được trình bày trong cuốn Sổ Tay Kiểm Toán. Đây là sách giáo khoa chuyên ngành kiểm toán đầu tiên đề cập tới phương
6 pháp kiểm tra, phương pháp này được Dicksee (1904) mô tả là “phương pháp bảng cân đối kế toán”. Phương pháp kiểm toán này chủ yếu thực hiện trong giai đoạn 1904 tới năm 1960. Theo phương pháp tiếp cận này, kiểm toán viên sẽ dưa vào Bảng cân đối kế toán để kiểm tra các số dư của các tài khoản liên quan đến tài sản và nợ phải trả, không chú trọng đến các khoản mục trên báo kết quả hoạt động kinh doanh vì cho rằng kết quả hoạt động kinh doanh đã được thể hiện trên bảng cân đối kế toán. Phương thức tiếp cận này chưa chú trọng đến việc đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ. Do vậy làm KTV mất nhiều thời gian cho việc kiểm tra và hiệu quả không cao. Đến nay, phương thức này vẫn được sử dụng khi kiểm toán cho các doanh nghiệp nhỏ, có hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém. Trước các khiếm khuyết của phương pháp nêu trên, một phương pháp mới ra đời - phương pháp tiếp cận kiểm toán dựa trên hệ thống. Arens và Loebbecke (1976) cũng đề cập về phương pháp này và gọi đây là phương pháp tiếp cập tích hợp. Phương pháp kiểm toán dựa trên hệ thống được sử dụng rộng rãi từ năm 1960 đến năm 1990. Khoảng thời gian Tên phương pháp phát triển Phương pháp bảng cân đối kế toán Trước 1890 Phương pháp dựa trên hệ thống 1960 Phương pháp kiểm toán dựa trên rủi ro Mô hình Elliott và Rogers 1972 Phương pháp kiểm toán thông qua xác suất thống kê 1972 Phương pháp (mô hình/ kiểm công tínhdưạ thứctoán rủi trên rủi ro ro kiểm tìềm tàng toán) 1981 Phương pháp kiểm toán dựa trên rủi ro kinh doanh 1992 Phương pháp kiểm toándựa trên quy trình xử lý rủi ro 2003 Bảng 1.2: Tóm tắt giai đoạn phát triển của các phương pháp tiếp cận kiểm toán (Nguồn: Jeffrina Prinsloo – 2008: The development and evaluation of risk-based audit approaches) Vào những năm 1990, các tập đoàn lớn trên thế giới tiếp tục phát triển về quy mô dẫn đến việc ghi nhận các giao dịch phát sinh trở nên vô cùng phức tạp. Thời kỳ này cũng
7 chứng kiến một giai đoạn mà những CEO nhận được tiền thưởng dựa trên kết quả hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp (Zeff, 2003b). Nhìn chung, các thay đổi của môi trường kinh doanh đã ảnh hưởng đến khả năng có sai sót trọng yếu trên BCTC, các công ty kiểm toán đã chuyển hướng sang phương pháp tiếp cận mới là tiếp cận dựa trên rủi ro tài chính. Phương pháp tiếp cận này đòi hỏi KTV phải xem xét vá đánh giá rủi ro trong quá trình thiết kế chương trình kiểm toán. Chương trình kiểm toán phải nhấn mạnh vào những khu vực có rủi ro cao và các khoản mục trọng yếu trong cuộc kiểm toán. Như vậy, cuộc kiểm toán sẽ hiệu quả về mặt chi phí. Vào cuối những năm 1990, các công ty kiểm toán lớn bắt đầu cạnh tranh phí kiểm toán rất quyết liệt, vì vậy buộc họ phải triển khai các giải pháp thay thế cho những quy trình tốn kém của phương pháp kiểm toán truyền thống. Dựa trên kết quả nghiên cứu, Fischer (1996) cho rằng cần phải có một phương pháp tốt hơn để thực hiện kiểm toán mà hiệu quả vẫn không thay đổi. Ông đề nghị một phương pháp tiếp cận mới để thích ứng với môi trường công nghệ phát triển ngày càng nhanh và giảm bớt hoặc loại bỏ các thủ tục kiểm toán tốn kém và không mang lại hiệu quả. Phương thức tiếp cận dựa trên rủi ro tài chính được nâng cấp bằng cách tập trung nhiều hơn vào rủi ro kinh doanh. Theo phương thức tiếp cận này, KTV sử dụng hiểu biết về khách hàng, môi trường hoạt động để có thể thực hiện một cuộc kiểm toán hữu hiệu và hiệu quả hơn. KTV sẽ không còn tập trung vào các nghiệp vụ thường xuyên tức là giả định rằng các nghiệp vụ được kiểm soát chặt chẽ bởi hệ thống kiểm soát nội bộ. Thay vào đó, KTV sẽ tập trung kiểm tra các nghiệp vụ bất thường, những ước tính kế toán và các đánh giá của nhà quản lý vì đây có thể là những vấn đề tạo nên sai lệch trong yếu trên báo cáo tài chính. Lemon và các cộng sự (2000) đã nêu ra tám lý do để áp dụng mô hình rủi ro kinh doanh trong kiểm toán. Trong đó có 3 lý do chính là: Hiệu quả kiểm toán: để có một cuộc kiểm toán có hiệu quả đòi hỏi phải có một sự hiểu biết về các rủi ro kinh doanh. Trong một số trường hợp thất bại của các cuộc kiểm toán, kết quả không đến từ việc thiếu xót trong các thủ tục kiểm toán mà đến từ sự thiếu hiểu biết về môi trường kinh doanh. Thay đổi công nghệ: tiến bộ trong công nghệ giúp việc ghi nhận các giao dịch ít bị sai sót, giúp các kiểm toán viên có thêm thời gian để xem xét các rủi ro trọng yếu hơn. Dịch vụ khách hàng: các công ty kiểm toán mạnh tin tưởng rằng tiếp cận kiểm toán theo rủi ro kinh doanh
8 sẽ "tăng thêm giá trị" cho một cuộc kiểm toán khi được cung cấp những hiểu biết và thông tin có giá trị bởi ban giám đốc của đơn vị. Tất cả các công ty BIG 4 đều đã ứng dụng mô hình rủi ro kinh doanh khi cho ra những chương trình kiểm toán dưới những cái tên khác nhau. KPMG đã giới thiệu chương trình kiểm toán “Quy trình đo lường hoạt động kinh doanh” (“Business Measurement Process”), Ernst & Young giới thiệu dưới tên “Phương án đổi mới kiểm toán” (“Audit Innovation Project”), PricewaterhouseCoopers giới thiệu phương pháp “Góc nhìn quản trị” (“Management Eyes”) và Arthur Andersen giới thiệu chương trình kiểm toán “Kiểm toán doanh nghiệp” (“Business Audit”). 1.1.2. Nghiên cứu về ứng dụng mô hình đánh giá rủi ro trong kiểm toán 1.1.2.1. Nghiên cứu về chiến lược tiếp cận dựa trên rủi ro tiềm tàng Rủi ro tiềm tàng liên quan đến "tính nhạy cảm của khoản mục, tức khoản mục có thể chứa đựng sai sót trọng yếu mà không liên quan đến kiểm soát nội bộ" (Konrath, 1999, trang 148). Khái niệm về rủi ro tiềm tàng, theo Arens và Loebbecke (2000, trang 264), là một trong những khái niệm quan trọng nhất trong việc kiểm toán. Graham (II) (1985) xác nhận điều này, trong đó nêu: "Bởi chính nó, đánh giá rủi ro tiềm tàng thường cung cấp khá ít thông tin cho cuộc kiểm toán, nhưng nó lại là một khía cạnh quan trọng của việc thiết kế một kiểm toán có hữu hiệu và hiệu quả." Các công ty kiểm toán cũng đã phát triển và ứng dụng mô hình tiếp cận trên trong giai đoạn từ năm 1983 đến 1991 được trình bày như bảng 1.3: Tác giả Giai đoạn Công ty kiểm toán Elliott 1983 Peat Marwick International Grobstein & Craig 1984 Ernst & Whinney Graham 1985 Coopers & Lybrand Grant Thornton International 1986 Grant Thornton International KMG Aiken & Carter 1986 KMG Aiken & Carter Walker & Pierce 1988 Price Waterhouse Houghton & Fogarty 1991 Deloitte, Haskins & Sells Bảng 1.3: Tổng hợp Quan điểm vể rùi ro tiềm tàng (Nguồn: Jeffrina Prinsloo, 2008)
9 1.1.2.2. Nghiên cứu về xem xét hệ thống kiểm soát nội bộ trong đánh giá rủi ro Elliott (1983) cho rằng mỗi nhân tố của kiểm soát nội bộ đề cập trong chuẩn mực kiểm toán đều có ảnh hưởng đáng kể đến các thủ tục kiểm toán. Hàm ý ở đây là xác suất rủi ro phát hiện sẽ phụ thuộc vào đánh giá rủi ro kiểm soát (Bedard, 1990, trang 32). Bedard (1990, trang 28) cho rằng ít sai sót phát hiện không đồng nghĩa với hệ thống kiểm soát nội bộ được vận hành hữu hiệu mà do quá ít những thủ tục kiểm toán được thưc hiện bởi kiểm toán viên. Haskins và Dirsmith (1985) nghiên cứu ảnh hưởng của môi trường kiểm soát đến đánh giá rủi ro cũng như mối quan hệ giữa rủi ro tiềm tàng và rủi ro kiểm soát, kết quả nghiên cứu cũng cho thấy cả hai yếu tố nêu trên có liên hệ chặt chẽ với nhau nhưng có thể tách biệt một cách rõ ràng. 1.1.2.3. Nghiên cứu về chiến lược tiếp cận dựa trên rủi ro kinh doanh Mô hình rủi ro kinh doanh đã được Bell đề cập rất đầy đủ vào năm 1997 trong cuốn “Tổ chức kiểm toán thông qua hệ thống chiến lược - Quy trình đánh giá rủi ro đơn vị tại KPMG”. Bell chỉ ra việc sử dụng mô hình rủi ro kinh doanh để đáp ứng kịp thời sự tăng trưởng và thay đổi mạnh mẽ về môi trường kinh doanh của các doanh nghiệp cũng như giúp KTV có thể thu thập được sự hiểu biết đầy đủ và chính xác về đơn vị nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán. Phương pháp kiểm toán dựa vào rủi ro kinh doanh được xây dựng từ định nghĩa trong việc kiểm toán báo cáo tài chính, ví dụ như việc thu thập thông tin về tình hình kinh doanh của khách hàng theo phương thức “từ trên xuống” (“top down”) hoặc là phương pháp tiếp cận hệ thống trong việc kiểm toán Báo cáo tài chính (Bell và các cộng sự, 1997). Bell và các cộng sự giải thích cho phương pháp tiếp cận kiểm toán dựa trên rủi ro kinh doanh như sau: “Nếu một công ty có một chiến lược khả thi, những kế hoạch hợp lý, hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, và sổ sách kế toán gần đúng với sự mong chờ, thì nhu cầu cho việc kiểm toán chi tiết sẽ bị giới hạn cho những khoản mục ngoại lệ.” Các nghiên cứu của KPMG cho rằng phương pháp tiếp cận dựa trên hệ thống rủi ro là một phương pháp sáng tạo và có tác hiệu quả cao để đáp ứng các mục tiêu kiểm toán và công ty kiểm toán. Trong phương pháp này, các kiểm toán viên vẫn sử dụng một số thủ tục