Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở các nước thuộc SNG thời kỳ sau chiến tranh lạnh

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:122

Thêm vào BST

Báo xấu

120
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở các nước thuộc SNG thời kỳ sau chiến tranh lạnh bao gồm những nội dung về các nước thuộc SNG trong chính sách đối ngoại của Nga và Mỹ; quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở các nước thuộc SNG sau chiến tranh lạnh và một số nội dung khác.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở các nước thuộc SNG thời kỳ sau chiến tranh lạnh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Đinh Thị Huê LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Thành phố Hồ Chí Minh - 2009
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Đinh Thị Huê Chuyên ngành: Lịch sử thế giới Mã số: 60 22 50 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS - TS. NGUYỄN CẢNH HUỆ Thành phố Hồ Chí Minh - 2009
Lời cảm ơn Luận văn này được hoàn thành tại khoa Lịch sử - Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS – TS Nguyễn Cảnh Huệ đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn tôi trong suốt quá trình xây dựng và hoàn thành luận văn. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy giáo, cô giáo trong khoa Lịch sử, Phòng Khoa học Công nghệ - Sau Đại học thuộc trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã nhiệt tình giảng dạy, đóng góp những ý kiến quý báu trong suốt quá trình tôi hoàn thiện luận văn. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban giám hiệu, các thầy cô và bạn bè đồng nghiệp trường Cao đẳng Sư phạm Đồng Nai cùng gia đình đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học và hoàn thành luận văn này. Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 5 tháng 10 năm 2009 Đinh Thị Huê
MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt MỞ ĐẦU................................................................................................................ 1 Chương 1:CÁC NƯỚC THUỘC SNG TRONG CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA NGA VÀ MỸ ............................................................................... 9 1.1. Khái quát về các nước thuộc SNG .............................................................. 9 1.1.1. Vị trí địa – chính trị............................................................................. 9 1.1.2. Tiềm năng kinh tế ............................................................................. 12 1.2.Các nước thuộc SNG trong chính sách đối ngoại của Nga và Mỹ............. 14 1.2.1.Các nước thuộc SNG trong chính sách đối ngoại của Nga................. 14 1.2.2.Các nước thuộc SNG trong chính sách đối ngoại của Mỹ.................. 22 Chương 2: QUÁ TRÌNH TRANH GIÀNH ẢNH HƯỞNG GIỮA NGA VÀ MỸ Ở CÁC NƯỚC THUỘC SNG SAU CHIẾN TRANH LẠNH .................................................................................................. 28 2.1. Vấn đề dầu mỏ, khí đốt ............................................................................ 28 2.2. Cách mạng màu sắc................................................................................... 39 2.3. Vấn đề mở rộng NATO sang phía Đông................................................... 53 2.4. Vấn đề Chesnhia........................................................................................ 61 2.5. Vấn đề Nam Osettia .................................................................................. 68 Chương 3: NHẬN XÉT VỀ QUÁ TRÌNH TRANH GIÀNH ẢNH HƯỞNG GIỮA NGA VÀ MỸ Ở CÁC NƯỚC THUỘC SNG VÀ TRIỂN VỌNG CỦA VẤN ĐỀ .............................................. 79 3.1. Nhận xét về quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở các nước thuộc SNG...................................................................................................... 79 3.2. Triển vọng của vấn đề ............................................................................... 86 KẾT LUẬN.......................................................................................................... 95 PHỤ LỤC............................................................................................................. 99 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................ 111
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT EPP (Easternt Partnership Program): Chương trình đối tác phương Đông EU (Europe Union): Liên minh châu Âu G8 (Group 8): Tổ chức các nước phát triển IAEA (International Atomic Energy Agency): Cơ quan năng lượng nguyên tử quốc tế NATO (North Atlantic Treaty Organization): Hiệp ước quân sự Bắc Đại Tây Dương NGOs (Non – Government Organization): Tổ chức phi chính phủ OPEC (Organization Petrol Export Country): Tổ chức các nước xuất khẩu dầu mỏ OSCE (Organization Security Cooperation Europe): Tổ chức an ninh và hợp tác châu Âu PACE (Europen Parliament Subcommitee): Uỷ ban Nghị viện châu Âu SCO (Shanghai Convention Organization): Tổ chức Hiệp ước Thượng Hải SNG/CIS (Commonwealth of Independent States): Cộng đồng các quốc gia độc lập TBCN: Tư bản chủ nghĩa XHCN: Xã hội chủ nghĩa
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong lịch sử quan hệ quốc tế từ cổ đại đến hiện đại, mối quan hệ giữa các nước lớn luôn là mối quan hệ chi phối cục diện thế giới, ảnh hưởng đến tình hình chính trị quốc tế. Trong thời kỳ Chiến tranh lạnh (1947-1991), trật tự thế giới hai cực Xô-Mỹ luôn đặt thế giới trong tình trạng chiến tranh. Cuối thập niên 80 của thế kỷ XX, Chiến tranh lạnh kết thúc, tiếp theo đó là sự tan vỡ của Liên Xô – thành trì của Chủ nghĩa xã hội trên thế giới – đã đưa đến sự thay đổi lớn lao trong cục diện thế giới. Trật tự thế giới theo thể chế hai cực Yalta không còn tồn tại nữa, nhường chỗ cho một trật tự thế giới mới đang dần được hình thành. Trật tự thế giới trong tương lai được dự đoán sẽ phát triển theo xu hướng đa cực hóa, cùng tồn tại và phát triển, song cũng có những mâu thuẫn hết sức gay gắt, quyết liệt giữa các nước, các khu vực với nhau. Mỗi dân tộc đều vì lợi ích của dân tộc mình cạnh tranh gay gắt với nhau để đạt được một địa vị thích hợp trong cục diện thế giới tương lai. Là hai nước lớn trên thế giới, Nga và Mỹ cũng không nằm ngoài xu thế phát triển đó. Mỹ – siêu cường số một thế giới, ngày càng tìm cách mở rộng phạm vi ảnh hưởng của mình tới mọi khu vực trên thế giới nhằm khẳng định hơn nữa vai trò của mình đối với thế giới. Trong những khu vực Mỹ hướng tới, vùng lãnh thổ thuộc Cộng đồng các Quốc gia độc lập (SNG) là nơi Mỹ đặt ưu tiên khá lớn nhằm tranh giành ảnh hưởng với Nga. Nước Nga – tuy nằm trong hoàn cảnh bất ổn về kinh tế và chính trị từ sau sự sụp đổ của Liên Xô, song vẫn là một cường quốc về quân sự và có tiềm lực mạnh về kinh tế. Với tham vọng khôi phục lại địa vị trên trường quốc tế của Liên Xô trước đây, Nga cũng tăng cường mở rộng phạm vi ảnh hưởng ra các khu vực trên thế giới, thiết lập các mối quan hệ rộng rãi, có lợi cho mình trong quan hệ quốc tế.
2 Trong suốt thời kỳ Chiến tranh lạnh, quan hệ giữa hai cường quốc Liên Xô và Mỹ là quan hệ đối đầu căng thẳng với liên tiếp những cuộc chạy đua vũ trang. Cũng trong thời kỳ này, vùng ảnh hưởng của mỗi nước được phân chia rõ ràng và là vùng “bất khả xâm phạm” của đối phương. Liên Xô tạo ảnh hưởng mạnh mẽ đối với Đông Âu, các nước XHCN và đặc biệt ở các nước Cộng hòa thuộc Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết. Ngược lại, Mỹ có ảnh hưởng tại Tây Âu và các nước TBCN khác. Sau khi Liên Xô tan rã, các nước Cộng hòa trong Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết lần lượt tách ra khỏi Liên Xô và tuyên bố độc lập. Mười hai trong số mười lăm nước tập hợp lại trong Cộng đồng các quốc gia độc lập (SNG), trừ ba nước Baltic. Mặc dù tuyên bố độc lập nhưng tình hình ở các nước này luôn bất ổn về chính trị, yếu kém về kinh tế. Trong hoàn cảnh nước Nga chưa thoát khỏi khủng hoảng, vùng này trở thành một “khoảng trống quyền lực”. Mỹ muốn tạo ảnh hưởng của mình lên khu vực này để kiềm chế Nga, tiến sát biên giới Nga. Do đó, Mỹ muốn giữ được địa vị cũ cần có sự điều chỉnh đường lối đối ngoại, tăng cường chính sách ngoại giao với các nước, tăng cường ảnh hưởng của mình đối với các khu vực trên thế giới. Nước Nga không từ bỏ tham vọng trở thành một trong những cực quan trọng của cục diện thế giới tương lai, điều này càng được biểu hiện rõ rệt dưới thời Tổng thống V.Putin. Khu vực thuộc lãnh thổ các nước SNG (bao gồm mười hai nước Cộng hòa thuộc Liên Xô cũ) hiện nay đang phải đối mặt với nhiều vấn đề như xung đột sắc tộc, bất ổn về chính trị, sự lạc hậu về kinh tế, đặc biệt là thiếu nguồn vốn để khai thác có hiệu quả các nguồn tài nguyên vô cùng giàu có. Để giải quyết được những vấn đề trên, bên cạnh nội lực bản thân, các nước này cần dựa vào sự giúp đỡ từ bên ngoài. Lợi dụng tình hình đó, các nước lớn không ngừng can thiệp để tìm kiếm lợi ích trên tất cả các mặt.
3 Tranh giành ảnh hưởng Nga - Mỹ ở khu vực thuộc lãnh thổ các nước SNG thời kỳ sau Chiến tranh lạnh là một vấn đề mang tính thời sự, có tính thực tiễn cao. Đây là một nội dung mới trong lịch sử quan hệ quốc tế hiện đại, chưa được đề cập nhiều trong các giáo trình, tài liệu chuyên khảo. Tìm hiểu quá trình tranh giành ảnh hưởng Nga – Mỹ ở vùng lãnh thổ thuộc các nước SNG thời kỳ sau Chiến tranh lạnh góp phần bổ sung nguồn kiến thức về quan hệ quốc tế nói chung và quan hệ quốc tế hiện đại nói riêng, phục vụ cho công tác nghiên cứu khoa học và công tác giảng dạy. Với những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài “Quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở các nước thuộc SNG thời kỳ sau Chiến tranh lạnh” làm đề tài luận văn tốt nghiệp cao học. Trong khuôn khổ có hạn của luận văn và giới hạn nhận thức chủ quan, chúng tôi chỉ mong muốn bước đầu tìm hiểu một cách có hệ thống cuộc tranh chấp giữa hai nước lớn Nga và Mỹ ở vùng lãnh thổ thuộc các nước SNG thời kỳ từ sau Chiến tranh lạnh đến nay. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề “Quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở các nước thuộc SNG thời kỳ sau Chiến tranh lạnh” là vấn đề mang tính thời sự, chưa có công trình nghiên cứu nào đề cập một cách trọn vẹn vấn đề này. Trong các bài viết trên các tạp chí chuyên ngành và trong các cuốn sách về chính sách đối ngoại, quan hệ quốc tế của Nga và Mỹ có phân tích về quá trình tranh chấp ảnh hưởng giữa hai nước ở khu vực này. Hầu hết những tác phẩm và bài viết chủ yếu tìm hiểu từng mảng thời gian hoặc không gian cụ thể, hay phân tích chính sách của Nga và Mỹ đối với tùng khu vực hoặc trong một khoảng thời gian nhất định. Một nhóm tác giả thuộc Viện nghiên cứu Châu Âu trong cuốn “Cộng đồng các Quốc gia độc lập – quá trình hình thành và phát triển” do Nhà xuất bản Khoa học Xã hội ấn hành năm 2007 (Nguyễn Quang Thuấn chủ biên) đã
4 phân tích bối cảnh ra đời, quá trình phát triển và triển vọng của các nước SNG. Có thể nói, đây là công trình nghiên cứu mang tính toàn diện về sự phát triển của Cộng đồng các Quốc gia độc lập. Các tác giả nhấn mạnh vai trò của Nga đối với tổ chức này. Ngược lại, các nước SNG cũng là ưu tiên số một trong chính sách đối ngoại của Nga bởi vị trí địa – chính trị và nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú ở một số nước thuộc Cộng đồng. Trong cuốn sách có đề cập cuộc tranh giành ảnh hưởng Nga – Mỹ ở các nước này tuy chưa tập trung. Tuy nhiên, vấn đề này mới được đề cập rải rác trong từng chương, từng mục của cuốn sách. “Bàn cờ lớn” là công trình nổi tiếng của học giả, chính trị gia Zbigniew Brzezinski. Cuốn sách tập trung phân tích, đánh giá tình hình thế giới sau khi Liên Xô sụp đổ, về sự phân bố địa bàn chính trị thế giới, đặc biệt là “bàn cờ Âu – Á”, đồng thời đề cao vai trò lãnh đạo thế giới của Mỹ ở hiện tại và cả trong tương lai. Tác giả khẳng định: “Sự sụp đổ của đế quốc Nga đã tạo ra một khoảng trống về quyền lực ngay ở trung tâm lục địa Âu – Á”, “lục địa Âu – Á là một bàn cờ lớn, ở đấy ván cờ đấu tranh giành vị thế đứng đầu toàn cầu vẫn tiếp tục được chơi”. Tuy nhiên, là một người có tư tưởng chống cộng khét tiếng, Z.Brzezinski không thể tránh khỏi cái nhìn phiến diện khi nhìn nhận nhiều vấn đề. Chính trị gia nổi tiếng này cố tình không nhìn thấy xu thế phát triển của thế giới là đa cực hóa. Mọi cuộc tranh chấp ảnh hưởng của các nước lớn ở các khu vực, trong đó có tranh giành ảnh hưởng Nga – Mỹ ở vùng lãnh thổ thuộc các nước SNG đều chịu tác động của nhiều yếu tố khách quan và chủ quan, do đó Mỹ không dễ dàng đạt được mục đích. Tác giả Đỗ Thanh Hải trên tạp chí Châu Mỹ ngày nay số 7-8/2005 có bài viết “Cạnh tranh ảnh hưởng Nga – Mỹ ở Trung Á và Cápcadơ sau sự kiện 11/9”. Bài viết tập trung phân tích những điều chỉnh chính sách của Nga và Mỹ đối với Trung Á và Cápcadơ sau sự kiện 11/9, trên cơ sở đó đánh giá và
5 dự báo về quá trình cạnh tranh ảnh hưởng giữa hai nước ở khu vực này. Do khuôn khổ hạn hẹp của một bài báo nên các sự kiện trước 11/9 và những khu vực khác thuộc không gian hậu Xô viết (Baltic) chưa được phân tích sâu sắc. Trong các công trình nghiên cứu về mối quan hệ Nga – Mỹ từ sau Chiến tranh lạnh đến nay phải kể đến công trình “Quan hệ Nga – Mỹ sau Chiến tranh lạnh” của tác giả Hà Mỹ Hương. Sau khi khái quát lại quan hệ Xô – Mỹ trong Chiến tranh lạnh và những tiền đề của quan hệ hợp tác Nga – Mỹ sau Chiến tranh lạnh, tác giả phân tích sự điều chỉnh chính sách đối ngoại của mỗi nước sau khi Chiến tranh lạnh kết thúc. Đường lối đối ngoại của nước Nga dưới thời Tổng thống B.Yeltsin lấy “định hướng Đại Tây Dương” và sau đó là “định hướng Á – Âu” làm trọng tâm. Bước sang thời kỳ V.Putin, lợi ích dân tộc được đặt lên hàng đầu, các nước thuộc Liên Xô cũ là ưu tiên số một trong chính sách đối ngoại. Nước Mỹ trong gian đoạn đầu sau Chiến tranh lạnh, Tổng thống B.Clinton thực hiện chính sách “Cam kết và mở rộng” (Engagement and Enlargement) nhằm mở rộng mô hình Mỹ ra toàn thế giới. Bước sang giai đoạn G. Bush, trước những thay đổi mau lẹ của tình hình thế giới và trong lòng nước Mỹ sau sự kiện 11/9, vị Tổng thống của phái Diều hâu đưa ra chiến lược “đánh đòn phủ đầu”, tấn công vào những nơi mà Mỹ cho là có thể tấn công hoặc đe dọa nước Mỹ. Trên cơ sở phân tích sự điều chỉnh đường lối đối ngoại của hai nước sau Chiến tranh lạnh, tác giả tìm hiểu quan hệ Nga – Mỹ trên các lĩnh vực chính trị - an ninh, kinh tế - thương mại, khoa học – công nghệ. Trong lĩnh vực chính trị - an ninh, hai nước đã có sự hợp tác để giải quyết nhiều vấn đề quốc tế: vấn đề hạt nhân trên bán đảo Triều Tiên, vấn đề hòa giải ở Trung Đông…. Bên cạnh sự hợp tác kể trên, Nga và Mỹ vẫn có những bất đồng chưa thể giải quyết được, trong số đó có khu vực thuộc các nước Liên Xô cũ. Ở đây, hai nước không thể dung hòa lợi ích của nhau. Mỹ lo sợ Nga sẽ nắm
6 lấy khu vực này làm đối trọng với mình; trong khi Nga coi đây là vùng ảnh hưởng truyền thống của Nga. Mặc dù có đề cập đến vấn đề các nước SNG và Baltic trong quan hệ Nga – Mỹ, cuốn sách chưa dẫn ra nhiều sự kiện chứng minh một cách thuyết phục cho sự tranh chấp của Nga và Mỹ ở khu vực này. Dù vậy, công trình này là sự gợi ý cho chúng tôi trong khi tìm hiểu vấn đề và là một tài liệu tham khảo quan trọng. Năm 2001, sự kiện nước Mỹ bị tấn công làm bàng hoàng nhân dân Mỹ và thế giới. Tổng thống V.Putin là nguyên thủ quốc gia nước ngoài đầu tiên gọi điện chia sẻ với Tổng thống và nhân dân Mỹ. Hàng loạt các báo lớn trên thế giới không bỏ lỡ cơ hội, nhanh chóng có những bài viết phân tích mối quan hệ Nga – Mỹ trong hoàn cảnh mới. Tác giả Nguyễn Đình Lập đã tổng hợp những bài viết đó trong cuốn “Quan hệ Nga – Mỹ: vừa là đối tác, vừa là đối thủ”. Cuốn sách phân tích mối quan hệ Nga – Mỹ trên cơ sở lợi ích và toan tính chiến lược riêng của mỗi quốc gia. Trong cuốn sách có dành một phần nói về tranh giành ảnh hưởng Nga – Mỹ ở Trung Á và Cápcadơ. Do tập trung vào những biến cố từ sự kiện 11/9 trở về sau nên thập kỷ 90 của thế kỷ XX chưa được tác giả đề cập tới và các khu vực khác của không gian hậu Xô viết cũng bị bỏ ngõ. 3. Giới hạn đề tài Chúng tôi không có tham vọng tìm hiểu tất cả mọi cuộc tranh chấp ảnh hưởng Nga – Mỹ ở tất cả các khu vực trên thế giới. Tên gọi của đề tài chứa đựng giới hạn của vấn đề chúng tôi cần giải quyết. Về thời gian, đề tài chỉ giới hạn trong những sự kiện xảy ra từ khi Chiến tranh lạnh kết thúc đến nay. Những sự kiện trước thập niên 90 của thế kỷ XX được xem là dẫn nhập của vấn đề. Về không gian, đề tài giới hạn trong “vùng lãnh thổ thuộc các nước SNG” – những nước thuộc Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết.
7 Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết bao gồm mười lăm nước, trong số đó, mười hai quốc gia đã tập hợp lại trong Cộng đồng các Quốc gia độc lập (SNG), còn lại ba nước Baltic (Latvia, Litva, Estonia). Nga cũng là một thành phần trong SNG. Tuy nhiên, trong luận văn chúng tôi coi Nga là một chủ thể của cuộc tranh giành ảnh hưởng, do đó SNG chỉ giới hạn trong mười một nước còn lại. 4. Phương pháp nghiên cứu Về mặt phương pháp luận, trong suốt quá trình nghiên cứu, chúng tôi đứng trên quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh để phân tích, nhìn nhận và đánh giá vấn đề. Phương pháp lịch sử và phương pháp logic là hai phương pháp được chúng tôi sử dụng chủ yếu trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Phương pháp lịch sử được sử dụng nhằm tái hiện lại bức tranh sinh động của quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở khu vực thuộc các nước Liên Xô cũ sau Chiến tranh lạnh. Tranh chấp giữa hai nước diễn ra trên các lĩnh vực kinh tế, an ninh – chính trị, quân sự. Trên cở sở bức tranh sinh động ấy, chúng tôi sử dụng phương pháp logic để rút ra bản chất của vấn đề. Thực chất của tranh chấp Nga – Mỹ ở khu vực này là tranh giành bá quyền ở “khoảng trống quyền lực”, là muốn tìm kiếm lợi ích của mỗi nước, quyền lợi của mười một nước còn lại hầu như không được tôn trọng. Chúng tôi cũng sử dụng phương pháp nghiên cứu quan hệ quốc tế nhằm làm rõ những nhân tố quốc tế chi phối đến quá trình tranh giành ảnh hưởng của Nga và Mỹ trên địa bàn SNG. 5. Đóng góp của luận văn Luận văn góp phần dựng lại quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở vùng lãnh thổ thuộc các nước SNG thời kỳ sau Chiến tranh lạnh.
8 Trên cơ sở đó, chúng tôi rút ra một số nhận xét về quá trình này và những vấn đề có tính chất lý luận. Không dừng lại ở đó, chúng tôi cũng dự báo triển vọng của vấn đề, những kịch bản có thể xảy ra trong quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở vùng lãnh thổ thuộc các nước SNG. Bên cạnh những đóng góp trên, tư liệu và kết quả nghiên cứu của luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho phần lịch sử quan hệ quốc tế trong giảng dạy và nghiên cứu. 6. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương I: Các nước thuộc SNG trong chính sách đối ngoại của Nga và Mỹ. Chương II: Quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở các nước thuộc SNG thời kỳ sau Chiến tranh lạnh. Chương III: Nhận xét về quá trình tranh giành ảnh hưởng giữa Nga và Mỹ ở các nước thuộc SNG và triển vọng của vấn đề.
9 Chương 1. CÁC NƯỚC THUỘC SNG TRONG CHÍNH SÁCH ĐỐI NGOẠI CỦA NGA VÀ MỸ 1.1 Khái quát về các nước thuộc SNG 1.1.1 Vị trí địa – chính trị Cộng đồng các quốc gia độc lập (SNG/CIS) là sản phẩm trực tiếp từ sự sụp đổ của Liên Xô. Đây là tổ chức hợp tác của 12 trong số 15 nước Cộng hoà thuộc Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết. Cộng đồng các quốc gia độc lập ra đời trong bối cảnh quốc tế hết sức đặc biệt, đó là sự sụp đổ của các nước XHCN ở Liên Xô, Đông Âu. Vào những năm cuối thập niên 80, đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, nhân loại chứng kiến một sự kiện “làm rung chuyển thế giới” - sự sụp đổ của hệ thống XHCN. Vào thời gian này, do sự khủng hoảng kinh tế, chính trị sâu sắc, Liên Xô tiến hành công cuộc cải tổ nhằm đưa đất nước thoát khỏi khủng hoảng nhưng trên thực tế tình hình không được giải quyết, ngược lại khủng hoảng còn trầm trọng hơn. Năm 1991, những mâu thuẫn kinh tế và chính trị lên đến đỉnh cao và cuối cùng chế độ Xô viết hoàn toàn sụp đổ sau cuộc đảo chính ngày 19 – 8 – 1991. Ngày 8 – 12 – 1991, Tổng thống ba nước Nga, Ucraina, Belarus ra tuyên bố chung, trong đó nêu rõ Liên bang Xô viết không còn tồn tại nữa và quyết định thành lập một hình thức liên minh mới gọi là Cộng đồng các quốc gia độc lập (SNG). Hiệp ước đã xác nhận: “Liên bang Xô viết như một chủ thể pháp lý và địa chính trị quốc tế đã hoàn toàn kết thúc sự tồn tại của mình” [10, tr12]. Tám nước còn lại tuyên bố tham gia SNG. Ngày 21 – 12 – 1991, tại thủ đô Alma Ata (Kazakhstan), 11 nước Cộng hoà ký kết Hiệp định về giải tán Liên bang Xô viết, chính thức thành lập Cộng đồng các quốc gia độc lập. Toàn bộ lãnh thổ của các quốc gia thuộc SNG nằm gọn trong diện tích Liên bang Xô viết trước kia. Về vị trí địa lý, hầu hết các nước này đều nằm ở
10 phía Tây và có đường biên giới chung với nước Nga, tạo thành một hành lang bảo vệ biên giới phía Tây cho nước Nga. Diện tích của 11 nước trong SNG (không bao gồm Nga) khoảng 5.025.500 km2 với dân số khoảng 300 triệu người. Các nước SNG có vị trí ở phía đông châu Âu và phía Tây Nam châu Á. Có thể chia các nước SNG thành các tiểu khu vực: Trung Á (bao gồm các nước Uzbekistan, Cazakhstan, Kyrgyzstan, Turmenistan, Tagikistan), ngoại Kavkaz (gồm Grudia, Azecbaizan, Armenia) và các nước phía Tây (Ucraina, Belarus, Moldova). Địa hình của khu vực thuộc các nước SNG nhìn chung rất đa dạng, nhưng kiểu địa hình chủ yếu là đồi núi. Do vị trí tiếp giáp với cả hai châu lục nên đây là khu vực gây được sự chú ý của các nước lớn. SNG là con đường thông ra phía Tây của nước Nga để sang châu Âu. Các nước SNG còn là hành lang bảo vệ an ninh cho Nga khi NATO đang bành trướng về phía Đông. Từ các nước SNG, Nga có thể kiểm soát được con đường tiến xuống Nam Á, xuống vùng Ấn Độ Dương, ngăn chặn các thế lực tôn giáo cực đoan tiến vào nước Nga. Do từ thời Liên Xô, đặc biệt là dưới thời Stalin đã thực hiện chiến lược di dân, đưa người Nga đến các khu vực này định cư, do đó hiện nay ở các nước này vẫn còn rất nhiều người gốc Nga sinh sống nên chính quyền Nga cần bảo vệ quyền lợi của người Nga. SNG là khu vực ảnh hưởng truyền thống của Nga, do đó bảo vệ ảnh hưởng ở khu vực cũng chính là bảo vệ uy tín, chủ quyền và thể diện nước Nga trên trường quốc tế. Tổng thống Nga V.Putin từng tuyên bố ưu tiên số một trong chính sách đối ngoại của Nga là bảo vệ người Nga và quyền lợi nước Nga. Trong số các nước SNG, Ucraina là nước lớn thứ hai sau Nga về địa vị chiến lược và tiềm năng kinh tế, có tầm quan trọng bậc nhất đối với Nga. Vào giữa thế kỷ XVII, Ucraina tự nguyện gia nhập vào nước Nga Sa hoàng, nhờ đó thế lực của nước Nga lớn mạnh lên đáng kể. Sự kiện Ucraina tuyên bố tách
11 khỏi Liên bang Xô viết là một đòn giáng nặng nề đối với Liên Xô và là sự kiện góp phần quan trọng vào sự sụp đổ của thể chế XHCN. Hiện nay, trên lãnh thổ Ucraina còn lại rất nhiều vũ khí hạt nhân từ thời Liên Xô. Phần lớn chúng đều đã hết hạn bảo quản và Ucraina không có kinh phí để duy trì. Nếu những kho vũ khí này rơi vào tay bọn khủng bố thì an ninh của thế giới nói chung, của Ucraina và các nước SNG bị đe dọa nghiêm trọng. Bên cạnh đó, về mặt chính trị, Ucraina không muốn duy trì tổ chức SNG trong khi Nga thì ngược lại. Ucraina coi SNG là công cụ để Nga áp đặt ảnh hưởng đối với các nước Cộng hòa thuộc Liên Xô trước đây. Với những ý nghĩa trên, SNG là khu vực “bất khả xâm phạm” của Nga. Đối với Mỹ, mục tiêu lâu dài và xuyên suốt của các nhiệm kỳ Tổng thống Mỹ kể từ sau Chiến tranh thế giới đến nay là thiết lập trật tự thế giới do Mỹ lãnh đạo, kiềm chế sự nổi lên của các cường quốc khác đe dọa vị thế của Mỹ. Xét về địa – chiến lược, châu Âu án ngữ vị trí trọng yếu trên thế giới. Nằm cạnh dòng hải lưu Bắc Đại Tây Dương, châu Âu có lợi thế trong việc sử dụng và kiểm soát các tuyến giao thông huyết mạch trên Đại Tây Dương để sang Bắc và Nam Mỹ. Sau đó, qua kênh đào Sue, các nước châu Âu có thể đến được vùng vịnh Persique, Nam Á và Đông Nam Á trên những tuyến đường biển ngắn nhất. Đồng thời, từ châu Âu cũng có thể đến vùng Kavkaz, Trung Á, Viễn Đông bằng đường bộ. Do mối quan hệ chặt chẽ giữa châu Âu với Mỹ nên mọi biến cố quan trọng ở châu Âu trên tất cả các lĩnh vực luôn có ảnh hưởng nhất định đối với Hoa Kỳ. Đối với nước Nga, các chính quyền kế tiếp nhau của Mỹ nhận thấy đây là một “thế lực” có nhiều khả năng đe dọa thế lực của Mỹ trong tương lai. Để kiềm chế Nga, một trong những biện pháp có tính khả quan là thu hẹp ảnh hưởng của nước này ở những khu vực truyền thống, SNG là một khu vực như vậy. Nếu SNG có ý nghĩa sống còn với Nga thì với Mỹ, khu vực này cũng có tầm quan trọng đáng phải quan tâm.
12 Z.Brzezinski – nguyên trợ lý an ninh quốc gia của Tổng thống Mỹ đã gọi khu vực “hậu Xô viết” này là “Balkan Âu – Á”, là bàn cờ lớn trong ván cờ địa – chính trị của Mỹ ở đại lục địa Á – Âu. Nếu kiểm soát được khu vực này, Mỹ không những sẽ có điều kiện để khống chế hai lục địa Á – Âu, kiềm chế Nga ở phía tây và phía bắc, mà còn kiểm soát được Ấn Độ ở phía nam, kiểm soát được Trung Quốc ở phía đông và kiểm soát được châu Âu ở phía tây. Bên cạnh đó, nếu tiếp cận được khu vực này, Mỹ coi như đã đặt chân được vào “sân sau” của Nga, từ đó có những can thiệp vào Nga khi cần thiết. 1.1.2 Tiềm năng kinh tế SNG là một trong những khu vực giàu tài nguyên vào loại bậc nhất của thế giới. Không chỉ có tài nguyên trên mặt đất, trong lòng đất của các nước thuộc khu vực này cũng rất phong phú tài nguyên. Có thể kể đến một số loại tài nguyên như than đá, vàng, đồng, kẽm, nhôm…, trong đó dầu mỏ, khí đốt là nguồn tài nguyên chiếm vị trí số một. Tuy nhiên, do những bất ổn về chính trị và sự yếu kém về kinh tế nên những loại tài nguyên này chưa được khai thác đúng tiềm năng. Các nước lớn rất muốn tham gia vào quá trình thăm dò, khai thác các nguồn tài nguyên của khu vực này. Không chỉ giàu có về tài nguyên, các nước SNG còn là thị trường nhiều tiềm năng. Hầu hết các nước này đều mới tuyên bố giành độc lập, đang trong thời kỳ chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường, vì vậy họ rất cần những nguồn vốn đầu tư từ bên ngoài để một mặt tạo đà cho phát triển kinh tế, mặt khác ngày càng bớt phụ thuộc vào Nga hơn. Hiện nay, trong nội bộ các nước SNG đang diễn ra quá trình tái liên kết kinh tế giữa các nước thành viên nhằm khôi phục những quan hệ kinh tế và thương mại, củng cố quan hệ hữu nghị anh em giữa các nước thành viên. Tuy nhiên, quá trình này diễn ra không dễ dàng như mong đợi của các nước SNG. Có thể kể đến một số nguyên nhân của nó như chưa có cơ cấu liên kết mang tính chính trị hiệu quả, chất lượng của các sản
13 phẩm xuất khẩu rất thấp dẫn đến khả năng cạnh tranh kém do công nghiệp lạc hậu và thiết bị máy móc cũ kỹ…..Vì vậy, bên cạnh sự giúp đỡ lẫn nhau của các nước trong khu vực, SNG rất cần có sự hỗ trợ từ bên ngoài, đặc biệt là từ các nền kinh tế mạnh. Đây là một cơ hội lớn cho Mỹ đặt chân vào khu vực SNG trong lĩnh vực kinh tế. Đối với Nga, mậu dịch giữa Nga và SNG luôn chiếm tỉ trọng cao trong cán cân ngoại thương giữa hai bên. Trong kim ngạch ngoại thương của Nga, các nước SNG chiếm 23%. Nga chiếm tới 70% xuất nhập khẩu của SNG. Trong năm 1998, tổng giá trị trao đổi thương mại của các nước SNG xuất khẩu vào Nga là 51,7% còn nhập khẩu từ Nga là 38,8%. Mặt khác, đối với một số nước SNG, thị trường Liên bang Nga không chỉ hấp dẫn mà đôi khi là duy nhất cho việc xuất nhập khẩu các sản phảm công nông nghiệp, nguyên liệu thô và vật liệu. Số liệu ngoại thương của các nước cho thấy, tỉ trọng của Nga đối với xuất khẩu của Belarus năm 1998 là 64,9%, còn đối với tổng xuất khẩu của các nước SNG là 89,2%, những chỉ số này của Moldova tương ứng là 53,3% và 78,5%, Kazakhstan là 28,9% và 73,5%, với Ucraina là 23,1% và 69,2% (13, tr34). Một tài nguyên mà thiên nhiên ban tặng cho khu vực này là “vàng đen”. Khu vực Trung Á được đánh giá có trữ lượng dầu khí lớn hơn cả Cowet, vùng vịnh Mehico và Biển Bắc. Nước Nga cũng là nước có trữ lượng dầu mỏ và khí đốt lớn vào loại bậc nhất trên thế giới. Tuy nhiên, để khí đốt Nga đến được với thị trường thế giới, các hệ thống đường ống dẫn dầu của Nga đều phải đi qua các nước SNG để tới cảng Novorosik trên biển Đen trước khi xuất khẩu trên thị trường châu Âu và thế giới là con đường ngắn nhất. Mỹ hiện nay chiếm 1/4 nhu cầu tiêu thụ dầu thô trên thế giới, do đó Mỹ không thể bỏ qua khu vực giàu tài nguyên dầu mỏ này. Nền kinh tế Mỹ phát triển nhanh nhưng phụ thuộc quá nhiều vào nguồn năng lượng từ bên ngoài.
14 Trong tương lai gần, khi các nguồn năng lượng thay thế dầu mỏ chưa được đưa vào sử dụng rộng rãi, chưa đóng vai trò chủ đạo đối với nền kinh tế Mỹ thì khu vực SNG vẫn còn là một trong những mục tiêu chủ đạo mà chính sách đối ngoại của Mỹ không thể không chú ý tới. 1.2. Các nước thuộc SNG trong chính sách đối ngoại của Nga và Mỹ 1.2.1 Các nước thuộc SNG trong chính sách đối ngoại của Nga Liên bang Xô viết tan rã, nước Nga được quốc tế công nhận kế tục vai trò của Liên Xô trên trường quốc tế, được thừa hưởng một thực lực quân sự to lớn. Tuy nhiên điều này cũng không giúp Nga thoát khỏi khủng hoảng toàn diện về kinh tế, chính trị, xã hội… Trong khi đó, nước Nga phải “thừa kế” một khoản nợ lớn do Liên Xô trước đây để lại (khoảng 103 tỉ USD). Nền kinh tế trong nước suy sụp, nợ nước ngoài thúc ép, Nga không còn cách nào khác là trông chờ vào sự giúp đỡ to lớn về kinh tế ở bên ngoài với hi vọng đưa đất nước thoát khỏi tình trạng trên. Mỹ và các nước phương Tây được Nga coi là chỗ dựa của mình trong việc đưa nền kinh tế Nga thoát khỏi khủng hoảng. Do đó, trên lĩnh vực tư tưởng, nước Nga tuyên bố hoàn toàn đoạn tuyệt với Liên Xô, lựa chọn bạn đồng minh trên cơ sở cùng có lợi. Giới lãnh đạo Nga cho rằng các nước dân chủ phương Tây có nền kinh tế thị trường là những “đồng minh” của Nga. Một đường lối đối ngoại do Bộ trưởng Ngoại giao Nga lúc đó là Kozyrev vạch ra và được Tổng thống Yeltsin chấp nhận “tự nguyện ngả theo phương Tây”. Mục tiêu hàng đầu của đường lối đối ngoại mới là Nga phải được tham gia khu vực thịnh vượng chung Tây Âu, chuyển từ nền chính trị XHCN sang nền chính trị dân chủ theo kiểu Tây Âu và khôi phục lại nền kinh tế. Hai mục tiêu trên chi phối toàn bộ chính sách đối ngoại của Nga trong những năm 1991 – 1993. Trong chính sách đối ngoại mới, nước Nga tự coi mình là một thành viên của Tây Âu và mong muốn hoàn toàn đứng vào thế giới của các nước phương Tây. Do đó những chính sách của Nga hoàn toàn lệ
15 thuộc vào Mỹ với hi vọng điều này sẽ giúp Nga gia nhập vào xã hội phương Tây và các cơ cấu kinh tế thế giới. Nga đặt toàn bộ hi vọng vào liên minh chiến lược với Mỹ (sau này được thay đổi bằng sự hợp tác chiến lược). Nga tự nguyện phụ thuộc vào Mỹ và các nước phương Tây để đổi lấy sự trợ giúp kinh tế, đầu tư và hiện đại hóa công nghệ cho Nga. Chính sách đối ngoại của Nga ở thời kỳ này nêu ra rằng, Nga cần phải đi theo con đường Đức, Nhật – tạm thời phụ thuộc vào Mỹ và các nước phương Tây để khôi phục lại nền kinh tế, tạm thời từ bỏ chính sách đối ngoại độc lập để hòa nhập với Mỹ và thế giới phương Tây. Do vậy, Nga cho rằng việc Nga gia nhập NATO và khối thị trường chung châu Âu là hoàn toàn phù hợp. Ngày 20 – 12 – 1992, Tổng thống Nga B.Yeltsin đã đưa ra vấn đề Nga muốn gia nhập NATO như là một “mục tiêu chính trị lâu dài”. Nhằm thúc đẩy Nga có thể nhanh chóng hòa nhập vào thế giới Tư bản chủ nghĩa, Bộ trưởng bộ Ngoại giao Nga kêu gọi cần phải thay đổi thái độ với thế giới này, cần phải công nhận Mỹ đóng một vai trò tích cực trong thế giới hiện tại và việc duy trì sự có mặt quân sự của Mỹ ở các nước thuộc thế giới thứ ba có thể là một nhân tố cân bằng. Để nhận được sự giúp đỡ về kinh tế của Mỹ và phương Tây, Nga đã phải đơn phương thực hiện nhiều đòi hỏi, yêu cầu của các nước này, trong đó có nhiều yêu cầu không phù hợp với tình hình nước Nga. Nga phải chấp nhận từ bỏ quyền lợi của mình ở các nước thuộc Liên Xô cũ, Đông Âu. Trong khi đó, Nga không đòi hỏi một sự cam kết nào từ Mỹ và phương Tây. Điều này có nghĩa là Nga chấp nhận một sự nhượng bộ vô điều kiện chỉ để đổi lấy sự ủng hộ của những nước này. Đối với các nước thuộc Liên Xô cũ, Nga thực hiện chính sách “thoát li”, nghĩa là không can dự trước mọi vấn đề xảy ra ở các nước này, thả nổi quyền lợi chính trị ở đây cho Mỹ và các nước Tây Âu. Điều này đúng với mong muốn của Mỹ đang tìm cách lôi kéo các nước này