Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Tìm hiểu dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:135

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu, phân tích tình hình chính trị, xã hội, kinh tế, các chính sách của triều Nguyễn nửa cuối thế kỷ XIX và những đề xuất canh tân của các nhà cải cách nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam, luận văn sẽ trình bày và tập hợp tất cả những đề xuất canh tân trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội… của các nhà canh tân. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Tìm hiểu dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- TRƢƠNG THỊ HẢI TÌM HIỂU DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Hà Nội - 2014
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- TRƢƠNG THỊ HẢI TÌM HIỂU DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam Mã số: 60 22 54 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Phạm Xanh Hà Nội - 2014
LỜI CAM ĐOAN Kết quả nghiên cứu của Luận văn là do tác giả thực hiện. Khi sử dụng luận điểm khoa học, số liệu, tƣ liệu tác giả đều trích dẫn đúng nội dung và có dẫn nguồn tài liệu. Ngƣời thực hiện xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình! Ngƣời thực hiện Luận văn TRƢƠNG THỊ HẢI
Lời cảm ơn Tìm hiểu dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX là Luận văn của ngƣời viết sau nhiều năm theo học Cao học tại khoa Lịch sử, trƣờng Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn - Đại học quốc gia Hà Nội dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS. NGƢT Phạm Xanh. Thông qua Luận văn, ngƣời viết xin đƣợc nói lời tri ân tới PGS.TS. NGƢT Phạm Xanh đã tận tình hƣớng dẫn. Bên cạnh đó, ngƣời viết không quên sự giúp đỡ của các thầy, cô giáo, cán bộ khoa Lịch sử, trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội; Ban lãnh đạo Viện Sử học, phòng Nghiên cứu Lịch sử Việt Nam Cận đại (Viện Sử học) cùng các đồng nghiệp, gia đình… Thiếu sự giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi đó, ngƣời viết không thể hoàn thành công việc đúng thời hạn. Hà Nội, ngày 15 tháng 12 năm 2014 Tác giả Luận văn
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .................................................................... 2 3. Đối tƣợng, mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu ................... 11 4. Nguồn tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu ...................................... 12 5. Đóng góp của đề tài ............................................................................ 13 6. Bố cục của Luận văn .......................................................................... 13 NỘI DUNG ................................................................................................. 14 Chƣơng 1:NHỮNG TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX ............................................... 14 1. 1. Sự khủng hoảng của triều đình quân chủ Trung ƣơng ............ 14 1. 2. Quá trình xâm lƣợc Việt Nam của thực dân Pháp ................... 21 1. 3. Sự xuất hiện tầng lớp sỹ phu yêu nƣớc, tiến bộ cuối thế kỷ XIX ............................................................................................................. 24 Tiểu kết chƣơng 1 ................................................................................... 43 Chƣơng 2: NHỮNG ĐỀ XUẤT CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX .......................................................................................... 44 2. 1. Đề xuất canh tân của Phạm Phú Thứ ........................................ 44 2. 2. Đề xuất canh tân của Đặng Huy Trứ ......................................... 50 2. 3. Đề xuất canh tân của Nguyễn Trƣờng Tộ ................................. 51 2. 4. Đề xuất canh tân của Bùi Viện ................................................... 64 2. 5. Đề xuất canh tân của Nguyễn Lộ Trạch .................................... 68 2. 6. Một số đề xuất canh tân khác..................................................... 71 Tiểu kết chƣơng 2 ................................................................................... 73 Chƣơng 3: NGUYÊN NHÂN THẤT BẠI VÀ MỘT SỐ NHẬN ĐỊNH VỀ DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX ...... 74 3. 1. Thái độ của vua Tự Đức và triều đình Huế đối với các đề nghị canh tân, đổi mới đất nƣớc. ............................................................... 74 3. 2. Nguyên nhân thất bại của dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ................................................................................................. 80 3. 3. Nhận định về dòng canh tân ....................................................... 85 Tiểu kết chƣơng 3 ................................................................................... 88 KẾT LUẬN ................................................................................................. 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 92 PHỤ LỤC.................................................................................................... 97
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Xu hƣớng canh tân là một trong những vấn đề quan trọng trong lịch sử bởi những tác động trực tiếp của nó tới mọi mặt đời sống xã hội. Những cải cách, đổi mới từ xƣa tới nay đều đem lại những tiến bộ và giá trị nhất định cho xã hội, đặc biệt trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội. Lịch sử Cổ - Trung đại Việt Nam đã chứng kiến những cải cách của họ Khúc, của nhà Tiền Lê trong lĩnh vực hành chính hay những đổi mới về văn hóa và kinh tế thời Lý - Trần, tiếp đó là những cải cách táo bạo của Hồ Quý Ly, Nguyễn Huệ… Vào nửa cuối thế kỷ XIX, đặc biệt là thời vua Tự Đức, chế độ quân chủ Việt Nam lâm vào khủng hoảng trên nhiều lĩnh vực. Cùng với sự quan liêu, độc đoán, tham nhũng trong chính trị; sự đình đốn, bế tắc trong kinh tế… nhà Nguyễn đã thi hành nhiều chính sách bảo thủ, lạc hậu. Thêm vào đó, cuộc xâm lƣợc của thực dân Pháp khiến cho mâu thuẫn xã hội ngày càng thêm gay gắt. Trong bối cảnh ấy, một tầng lớp quan lại, sĩ phu có xu hƣớng canh tân với hàng loạt những kiến nghị, cải cách từ kinh tế đến chính trị nhƣ Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trƣờng Tộ, Nguyễn Lộ Trạch, Bùi Viện, Đặng Huy Trứ, Trần Đình Túc, Nguyễn Tƣ Giản, Đinh Văn Điền, Nguyễn Thông… Những tƣ tƣởng canh tân trong thời kỳ lịch sử này đƣợc coi nhƣ là một phƣơng sách cứu nƣớc mới. Do vậy, việc tìm hiểu tƣ tƣởng canh tân ở Việt Nam nửa sau thế kỷ XIX cũng chính là tìm hiểu một chủ trƣơng cứu nƣớc mới lúc bấy giờ. Nghiên cứu những đề nghị cải cách, canh tân trong giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam có ý nghĩa hết sức quan trọng để đúc kết những kinh nghiệm trong thời kỳ đổi mới trƣớc bối cảnh quốc tế và trong nƣớc có nhiều chuyển biến, đó là một thách thức lớn đối với sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội đất nƣớc. Mặc dù có ý nghĩa nhƣ vậy nhƣng đến nay vẫn chƣa có công trình nào tìm hiểu toàn bộ những xu hƣớng canh tân nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam. 1
Với lý do đó cùng nguồn tài liệu cho phép, chúng tôi chọn đề tài “Tìm hiểu dòng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX” làm luận văn Thạc sĩ Sử học của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu lịch sử Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX, đặc biệt về các nhà canh tân đã đƣợc giới sử học trong nƣớc quan tâm từ rất sớm, các chuyên khảo về từng nhân vật cũng nhƣ về xu hƣớng canh tân của họ cũng đƣợc các nhà nghiên cứu tìm hiểu tƣơng đối đầy đủ góp phần vào việc làm rõ hơn giai đoạn lịch sử này. 2.1. Những công trình nghiên cứu về xu hướng canh tân đất nước nửa cuối thế kỷ XIX Những công trình nghiên cứu về xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam khá đa dạng và phong phú, tiêu biểu nhƣ: Năm 1970, Nhà xuất bản Lá Bối - Sài Gòn công bố công trình Phong trào Duy tân của tác giả Nguyễn Văn Xuân. Trong công trình này, tác giả đã đề cập đến việc khôi phục đất nƣớc bằng con đƣờng nâng cao dân trí, cải tổ xã hội về mọi mặt, trong đó có kinh tế, giáo dục và văn hóa với các hoạt động thực tiễn nhƣ mở mang kinh tế, lập các nhà buôn lớn để tự lực, thêm khoa học và ngoại ngữ… Năm 1997, tác phẩm Lịch sử tư tưởng Việt Nam (tập 2) của tác giả Lê Sỹ Thắng đã đƣợc Nhà xuất bản Khoa học Xã hội ấn hành. Chuyên khảo đã trình bày khái quát sự ra đời của tƣ tƣởng canh tân nửa cuối thế kỷ XIX và cơ sở thế giới quan của tƣ tƣởng ấy. Bên cạnh đó, những điều trần, kiến nghị của các nhà canh tân nhƣ Phạm Phú Thứ, Đặng Huy Trứ, Nguyễn Trƣờng Tộ, Nguyễn Lộ Trạch đƣợc tác giả phân tích khá chi tiết trên các lĩnh vực nhƣ kinh tế, chính trị, xã hội, quốc phòng… Năm 1998, hai tác giả Đinh Xuân Lâm - Nguyễn Văn Hồng xuất bản tác phẩm Xu hướng đổi mới trong lịch sử Việt Nam (Nhà xuất bản Văn hóa - Thông tin). Trong công trình này, hai tác giả đã nghiên cứu một số nhà canh 2
tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX nhƣ Nguyễn Trƣờng Tộ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch, Đặng Huy Trứ… Đáng chú ý là tác giả Đinh Xuân Lâm dành 10 trang để trả lời câu hỏi: Có một xu hướng đổi mới ở Việt Nam hồi cuối thế kỷ XIX không? (trang 12 - 22). Cũng trong năm 1998, Trung tâm UNESCO Thông tin tƣ liệu và lịch sử văn hóa Việt Nam cho ra mắt cuốn Xu hướng đổi mới trong lịch sử Việt Nam - Những gương mặt tiêu biểu (nhiều tác giả, Nhà xuất bản Văn hóa - Thông tin). Trong công trình, các tác giả đã nghiên cứu một số nhà canh tân đất nƣớc nhƣ Hồ Quý Ly, Nguyễn Trƣờng Tộ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch, Đặng Huy Trứ… Năm 1999, nhà xuất bản Thuận Hóa (Huế) giới thiệu sách Tư tưởng canh tân đất nước dưới triều Nguyễn (nhiều tác giả). Nội dung chính mà các tác giả đề cập đến là quá trình chuyển biến trong nhận thức của các nhân vật nhƣ Nguyễn Trƣờng Tộ, Phạm Phú Thứ, Đặng Huy Trứ… trƣớc bối cảnh của đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX. Năm 2011, nhà xuất bản Đại học Sƣ phạm Hà Nội đã tập hợp các bài viết của nhiều tác giả trong cuộc Hội thảo Nghiên cứu và giảng dạy lịch sử nhà Nguyễn ở Đại học, Cao đẳng Sư phạm và Trung học phổ thông (tổ chức cuối năm 2002) thành công trình Lịch sử nhà Nguyễn - một cách tiếp cận mới. Trong công trình này, các nhà nghiên cứu đã đƣa ra những nguyên nhân (khách quan cũng nhƣ chủ quan) dẫn đến thất bại của xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX. Không thể không nhắc đến một số tham luận nhƣ: Triều đình nhà Nguyễn không chấp nhận hay không thể thực hiện các đề nghị cải cách của Nguyễn Trường Tộ của PGS.TS Đỗ Thanh Bình (từ trang 178 đến trang 165); Về nguyên nhân thất bại của xu hướng canh tân ở Việt Nam nửa sau thế kỷ XIX của PGS. TS Nguyễn Trọng Văn. Trong hai bài viết ấy, hai tác giả đã nghiên cứu về thân thế, sự nghiệp Nguyễn Trƣờng Tộ và nguyên nhân thất bại của xu hƣớng canh tân cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam. Đặc biệt, tham luận Nguyễn Trường Tộ và thời đại: những nghịch lý của 3
PGS.TS Phạm Xanh (trang 435 - 443) đã phân tích thất bại trong nỗ lực canh tân của Nguyễn Trƣờng Tộ dƣới góc độ 5 nghịch lý: “một trí thức tân tiến và đám vua quan lạc hậu”, “chiến tranh và hòa bình”, “truyền thống và phản truyền thống”, “lƣơng và giáo”, “thực và ảo”. Có thể nói, tác giả Phạm Xanh đã có cách tiếp cận nguyên nhân thất bại của Nguyễn Trƣờng Tộ khá mới mẻ, độc đáo. Năm 2006, Nhà xuất bản Đại học Sƣ phạm ra mắt tác phẩm Mười cuộc cải cách, đổi mới lớn trong lịch sử Việt Nam của tác giả Văn Tạo. Tác phẩm đề cập đến mƣời cuộc cải cách trong suốt chiều dài lịch sử Việt Nam bắt đầu từ họ Khúc, Lý Công Uẩn, Trần Thủ Độ, Hồ Quý Ly, Lê Thánh Tông, Đào Duy Từ, Trịnh Cƣơng, Minh Mệnh, Nguyễn Trƣờng Tộ đến Phong trào đổi mới đầu thế kỷ XX. Trong số những nghiên cứu về xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX, còn công trình Xu hướng canh tân, phong trào duy tân, sự nghiệp đổi mới (từ giữa thế kỷ XIX đến cuối thế kỷ XX) của Hải Ngọc Thái Nhân Hòa (Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2005). Sách dày 411 trang, ngoài phần Mở đầu, nội dung đƣợc chia làm 3 phần cũng là 3 đối tƣợng khảo cứu của tác giả gồm: Xu hƣớng canh tân (cuối thế kỷ XIX), phong trào duy tân (đầu thế kỷ XX) và Sự nghiệp đổi mới (thời hiện đại). Trong phần viết về “xu hƣớng canh tân” (từ trang 29 đến trang 69), Hải Ngọc Thái Nhân Hòa đã điểm những nét chính trong cuộc đời và tƣ tƣởng của các nhân vật: Phạm Phú Thứ, Nguyễn Tƣ Giản, Trần Đình Túc, Nguyễn Thông, Nguyễn Huy Tế, Đinh Văn Điền, Đặng Huy Trứ, Nguyễn Công Trứ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch và Nguyễn Trƣờng Tộ. Tác giả khẳng định: các kiến nghị, điều trần canh tân, đổi mới “đã nói lên tâm huyết của các quan viên trong triều và ngoài nội, hợp thành dòng yêu nƣớc theo xu hƣớng canh tân ở nƣớc ta từ nửa sau thế kỷ XIX” (trang 64); “dù nhỏ hay lớn đều chứa đựng những tiến bộ nhất định, đem lại lợi ích thiết thân đối với xã hội đƣơng thời, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nƣớc đang ở trong tình thế khó khăn, đầy thử 4
thách” (trang 65). Có thể khẳng định: Xu hướng canh tân, phong trào duy tân, sự nghiệp đổi mới” (từ giữa thế kỷ XIX đến cuối thế kỷ XX) đã có cái nhìn tổng quát về xu hƣớng canh tân, “đánh dấu một thời kỳ phát triển tƣ duy đất nƣớc, phản ánh tinh thần yêu nƣớc, thƣơng dân của một số quan viên trong triều và giáo dân ngoài xã hội” (trang 66). Qua các công trình nghiên cứu về xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX, chúng ta có thể thấy đƣợc những vấn đề cơ bản của tƣ tƣởng canh tân trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội . 2.2. Những chuyên khảo về các nhà cải cách cuối thế kỷ XIX * Chuyên khảo về Bùi Viện Năm 1945, Nhà xuất bản Đại La - Hà Nội giới thiệu công trình Bùi Viện với cuộc duy tân của triều Tự Đức của Phan Trần Chúc, sau đó tác phẩm đƣợc tái bản hai lần vào các năm 1946 (Nhà xuất bản Kiến thiết) và năm 2000 (Nhà xuất bản Văn hóa - Thông tin). Trong công trình này, tác giả đã dành khá nhiều dung lƣợng để phân tích bối cảnh lịch sử cũng nhƣ lý do cần thiết phải canh tân đất nƣớc trên tất cả lĩnh vực: kinh tế, xã hội, quân sự… Năm 1985, Nhà xuất bản Đông Nam Á giới thiệu tác phẩm Bùi Viện với chính phủ Mỹ - lịch sử ngoại triều Tự Đức của Phan Trần Chúc. Đây đƣợc xem nhƣ công trình đầu tiên của tác giả Phan Trần Chúc viết về Bùi Viện với việc đi Mỹ của ông. Nội dung chủ yếu của tác phẩm đề cập đến hành trình đi Mỹ của Bùi Viện thông qua đó, ông mở rộng đƣợc tầm nhìn, thấy đƣợc sự phát triển của nƣớc Mỹ. Điều đó giải thích cho việc vì sao sau này ông đƣa ra các bản điều trần với vua Tự Đức để đề nghị canh tân đất nƣớc. * Chuyên khảo về Nguyễn Trường Tộ Năm 1961, Nhà xuất bản Giáo dục đã công bố công trình Những đề nghị cải cách của Nguyễn Trường Tộ cuối thế kỷ XIX của 2 tác giả Đặng Huy Vận - Chƣơng Thâu. Đây có thể xem là một trong những nghiên cứu đầu tiên của các nhà sử học hiện đại về Nguyễn Trƣờng Tộ và các đề nghị cải cách của ông. Công trình đã phân tích khá chi tiết về bối cảnh lịch sử và những đề nghị 5
cải cách của Nguyễn Trƣờng Tộ trên các lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp, thƣơng nghiệp, tài chính, giáo dục, văn hóa, xã hội… Năm 1988, Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh giới thiệu công trình Nguyễn Trường Tộ - Con người và di thảo của Linh mục Trƣơng Bá Cần. Trong công trình này, Trƣơng Bá Cần đã dành nhiều thời gian để sƣu tầm, khảo cứu các kiến nghị, điều trần của Nguyễn Trƣờng Tộ đồng thời tác giả đã tập hợp tƣơng đối đầy đủ tƣ liệu về con ngƣời, tƣ tƣởng Nguyễn Trƣờng Tộ. Ngoài ra, còn có các công trình nghiên cứu khác về ông nhƣ: Nguyễn Trường Tộ - Thời thế & tư duy canh tân của tác giả Hoàng Thanh Đạm (Nhà xuất bản Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, 2001); Nguyễn Trường Tộ & vấn đề canh tân của tác giả Bùi Kha (Nhà xuất bản Văn học, 2011); Nguyễn Trường Tộ với triều Tự Đức (Nhà xuất bản Trẻ, 2013) của tác giả Nguyễn Đình Đầu… Qua các công trình này, tƣ tƣởng cải cách Nguyễn Trƣờng Tộ đƣợc phân tích và nhận định cụ thể trên từng lĩnh vực mà ông đề cập đến. Nhƣ vậy, có thể nói Nguyễn Trƣờng Tộ là một trong những nhà canh tân tiêu biểu vào cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam. Các công trình nghiên cứu về ông khá phong phú và đa dạng với không ít cách luận giải và tiếp cận vấn đề của nhiều tác giả. Những tác phẩm đó có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc tìm hiểu về tƣ tƣởng canh tân của Nguyễn Trƣờng Tộ trong giai đoạn lịch sử này. * Chuyên khảo về Đặng Huy Trứ Năm 1990, nhóm Trà Lĩnh đã công bố công trình Con người và tác phẩm Đặng Huy Trứ. Đây là công trình nghiên cứu tƣơng đối toàn diện, đầy đủ về cuộc đời và sự nghiệp của Đặng Huy Trứ. Đánh giá về Đặng Huy Trứ, Nhóm Trà Lĩnh dẫn lời Giáo sƣ Vũ Khiêu khẳng định: “Đặng Huy Trứ đã sống vì chữ Nhân, chết cũng vì chữ Nhân… Suốt đời không lúc nào ngơi. Ông đã cống hiến toàn bộ tâm lực của mình cho Tổ quốc và nhân dân, làm ngƣời con trung hiếu của thứ dân…” (trang 45 - 52). 6
Nhóm Trà Lĩnh đã cung cấp nhiều thông tin quan trọng về Đặng Huy Trứ. Trong nhãn quan thời cuộc của ông thì “điều hệ trọng nhất quốc gia chỉ có việc chống ngƣời Tây Dƣơng. Vấn đề lớn nhất bàn bạc ở triều đình cũng chỉ là vấn đề ngƣời Tây Dƣơng. Sự việc to lớn sứ quán ghi chép cũng chỉ là việc ngƣời Tây Dƣơng” (trang 35). Để chống Pháp, Đặng Huy Trứ không chỉ rất quan tâm đến binh thƣ, cải tiến vũ khí, quân đội mà còn đề xuất nhiều cải cách về kinh tế. Nhóm Trà Lĩnh đánh giá Đặng Huy Trứ là nhà kinh tế vĩ đại của đất nƣớc khi ông dũng cảm tổ chức và trực tiếp thực hiện chủ trƣơng canh tân ở lĩnh vực kinh doanh (lĩnh vực mà hệ tƣ tƣởng nho giáo rất coi thƣờng). * Chuyên khảo về Phạm Phú Thứ Năm 1995, Hội đồng hƣơng Quảng Nam - Đà Nẵng tại thành phố Hồ Chí Minh ra mắt tác phẩm Phạm Phú Thứ với tư tưởng canh tân (Nhà xuất bản Đà Nẵng). Cũng liên quan đến nhà canh tân Phạm Phú Thứ này, bốn năm sau (năm 1999), Hải Ngọc Thái Nhân Hòa giới thiệu công trình Trúc Đường Phạm Phú Thứ với xu hướng canh tân (Nhà xuất bản Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh). Qua hai công trình, tƣ tƣởng canh tân của Phạm Phú Thứ đã đƣợc làm sáng tỏ dƣới nhiều góc độ. Về cải cách kinh tế, Phạm Phú Thứ từng đề xuất triều đình các biện pháp đắp đê, đào sông Bình Giang, mở kho thóc phát chẩn cứu đói, áp dụng công nghệ chế tạo “xe trâu”… để phát triển nông nghiệp; sử dụng thuyền buôn tƣ nhân vận chuyển gạo, mở cảng Hải Ninh, khuyến khích nhà giàu bỏ vốn mở mang công nghệ, đánh thuế nhẹ đối với các hộ sản xuất tiểu thủ công… * Chuyên khảo về Nguyễn Lộ Trạch Năm 1966 Nhà xuất bản Anh Minh ấn hành tác phẩm Một bậc tiên thời nhân vật đồng thời với Nguyễn Trường Tộ ít ai biết - Nguyễn Lộ Trạch do tác giả Nguyễn Thị Nghiên tập hợp di cảo của cụ Mính Viên (Huỳnh Thúc Kháng). Tác phẩm cũng đã cung cấp những tƣ liệu cơ bản về Nguyễn Lộ Trạch thông qua các đề nghị cải cách trong Thời vụ sách I và Thời vụ sách II (năm 1882). Có thể nhận thấy, ông là ngƣời rất quan tâm đến kinh tế và chấn 7
hƣng kinh tế đất nƣớc. Ở Thời vụ sách I, Nguyễn Lộ Trạch đề ra chủ trƣơng gấp lo tự lực tự cường để đối phó với âm mƣu của thực dân phƣơng Tây. Tƣ tƣởng tự lực tự cƣờng về kinh tế đƣợc Nguyễn Lộ Trạch kiến nghị cụ thể trong Thời vụ sách II: “đổi tỉnh Thanh Hóa làm Bắc Kinh mà cống phú các tỉnh Bắc Kỳ mỗi năm trữ ở Bắc Kinh phân nửa, nhƣ vậy nền gốc đƣợc bền vững, sau mới nói đến công việc sửa trong đẹp ngoài…”. Với nông nghiệp, Nguyễn Lộ Trạch đề xuất: về miền Tuyên Quang, Lạng Sơn, Ninh Bình, trải qua tấn kịch binh hỏa, nhân dân lưu tán, đồn điền rậm hoang… nay phái một viên thượng tướng đem vài vạn quân chọn những đất phì nhiêu khai khẩn, cày gieo tất có thành hiệu… về thông thƣơng: nay thứ xuất công bản mười vạn lượng bạc, giao cho cán viên cỡi hỏa thuyền ra mậu dịch nước ngoài, không cần hỏi số xuất nhập thế nào mà chỉ buộc thu sổ lợi thuế mỗi năm hai vạn, còn bao nhiêu thì được hưởng. Năm 1996, tác giả Mai Cao Chƣơng - Đoàn Lê Giang công bố chuyên khảo Nguyễn Lộ Trạch - Điều trần và thơ văn (Nhà xuất bản Khoa học Xã hội - Hà Nội) cung cấp nhiều thông tin quan trọng cuộc đời và tƣ tƣởng đổi mới của Nguyễn Lộ Trạch thông qua các bản điều trần: Thời vụ sách I, Thời vụ sách II, Thiên hạ đại thế luận. Nhƣ vậy, những công trình nêu trên giúp chúng ta có cái nhìn tổng thể về bối cảnh lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XIX, cũng nhƣ thân thế, sự nghiệp và những đề xuất cải cách của một số nhà canh tân nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam trên nhiều lĩnh vực khác nhau. * Các công trình thông sử hoặc mang tính thông sử Ngoài những nghiên cứu về các nhà cải cách cuối thế kỷ XIX và những xu hƣớng canh tân của họ, còn có các công trình thông sử hoặc các công trình mang tính thông sử nhƣ: Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim (bản in năm 1968 do nhà xuất bản Tân Việt - Sài Gòn phát hành), Đại cương lịch sử Việt Nam toàn tập của các tác giả Trƣơng Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn (Nhà xuất bản Giáo dục, 2003), Tiến trình lịch sử Việt Nam do tác giả 8
Nguyễn Quang Ngọc chủ biên (Nhà xuất bản Giáo dục, 2006), Lê Sỹ Thắng - Lịch sử tư tưởng Việt Nam (tập 2, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1997)… đều dành dung lƣợng đáng kể viết về xu hƣớng canh tân nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam. Đáng chú ý là công trình Lịch sử Cận - hiện đại Việt Nam, một số vấn đề nghiên cứu (Nhà xuất bản Thế giới, 1998) của tác giả Đinh Xuân Lâm. Trong công trình này, phần viết về dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX, tác giả đã làm sáng tỏ Trách nhiệm của triều Nguyễn trong việc thất bại của xu hướng đổi mới cuối thế kỷ XIX (trang 43 - 53). * Các công trình có liên quan Các nhà canh tân và xu hƣớng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam còn đƣợc đề cập trong các bài báo, tạp chí, luận văn, luận án và hội thảo nhƣ: Tác giả Lê Thƣớc trong bài Nguyễn Lộ Trạch - tiên sinh tiểu sử đăng trên Nam Phong tạp chí số 102 đã cung cấp những tƣ liệu cần thiết về thân thế, sự nghiệp và những đề nghị cải cách của Nguyễn Lộ Trạch. Theo đó, qua hai bản Thời vụ sách I và Thời vụ sách II (năm 1882), Nguyễn Lộ Trạch đã đƣa ra nhiều đề nghị với triều đình Huế thực hiện các cải cách trên lĩnh vực kinh tế, ngoại giao, chính trị… Trong bài viết Thiên hạ đại thế luận của Nguyễn Lộ Trạch (bàn về tình thế lớn trong thiên hạ) in trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 5+6/1987, từ trang 94 đến trang 98, tác giả Đoàn Lê Giang công bố nguyên văn chữ Hán bài Thiên hạ đại thế luận: bài luận chép trong tập Kỳ am Nguyễn Lộ Trạch di văn hiện lƣu trữ ở Thƣ viện khoa Ngữ văn, trƣờng Đại học Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh. Sách dày 138 trang, khổ 14,5 x 27,5, giấy bản, ngoài bìa đề Quỳ ưu lục, trang đầu đề Kỳ Am Nguyễn Lộ Trạch di văn. Bài luận đƣợc Nguyễn Lộ Trạch viết nhân dịp vua Thành Thái ra đề trong kỳ thi Đình năm 1892. Qua đó, tác giả bày tỏ tƣ tƣởng của mình trƣớc thời thế và yêu cầu triều đình duy tân đất nƣớc, tự cƣờng nhƣ Nhật Bản mới có thể ổn định đất nƣớc. 9
Trong hai bài viết Bùi Viện với những ngày đầu hình thành Hải Phòng (đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử Hải Phòng số 4 năm 1986) và Bùi Viện cuộc đời và sự nghiệp (trong cuốn Danh nhân Thái Bình - Sở Văn hóa Thông tin Thái Bình, 1986), Giáo sƣ Đinh Xuân Lâm đã nhấn mạnh vai trò của Bùi Viện trong việc dẹp loạn ở Bắc Kỳ năm 1871: “Việc đánh dẹp các toán nổi dậy ở ngoài Bắc đến cuối năm 1871 tạm yên, Lê Tuấn đƣợc triệu về kinh có Bùi Viện cùng theo. Chuyến công cán này của Lê Tuấn ngoài Bắc lần này rõ ràng có nhiều đóng góp đáng kể của Bùi Viện, nhƣng sử sách triều Nguyễn không nhắc tới tên ông trong số những ngƣời có công”. Năm 1992, Sở Văn hóa Thông tin Thái Bình phối hợp với Ủy ban nhân dân huyện Tiền Hải cùng nhiều cơ quan nghiên cứu, trƣờng đại học ở Hà Nội tổ chức Hội thảo: Bùi Viện (1839 - 1878) cuộc đời kỳ lạ - chí lớn phi thường. Tại Hội thảo, PGS. Chƣơng Thâu khẳng định: tiểu sử của vị Danh nhân Thái Bình này qua các thƣ tịch quá ít ỏi đã đƣợc công bố, theo chúng tôi còn có nhiều điểm “dị biệt”. Hầu hết các bài tham luận trong Hội thảo đều cho rằng ông không chỉ là ngƣời Việt Nam đầu tiên hƣớng đến nƣớc Mỹ trong vấn đề ngoại giao mà còn đƣợc xem là một trong những ngƣời có công đầu trong việc mở cửa biển Ninh Hải; thành lập và chỉ huy đội Tuần dƣơng quân đầu tiên của ngƣời Việt. Tác giả Chƣơng Thâu trong bài viết Nguyễn Trường Tộ với vấn đề cải cách văn hóa xã hội dưới thời cận đại đăng trên tạp chí Sông Hương số 28 năm 1987 đã tổng hợp khá đầy đủ những bản điều trần của Nguyễn Trƣờng Tộ về văn hóa, xã hội để khái quát những nội dung cơ bản về việc lập trại tế bần và viện dục anh; tăng cƣờng việc giáo dục bọn côn đồ, du đãng, trộm cƣớp; cải tạo phong tục tập quán lạc hậu, xây dựng nếp sống văn minh, chấm dứt tệ nạn xã hội. Luận văn Tư tưởng canh tân giáo dục của Nguyễn Trường Tộ - giá trị của nó với giáo dục hiện nay của Phạm Thu Thủy, bảo vệ năm 2010 đã làm sáng tỏ điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan của việc hình thành, phát 10
triển tƣ tƣởng canh tân giáo dục của Nguyễn Trƣờng Tộ; hệ thống hóa và phân tích những nội dung tƣ tƣởng canh tân giáo dục của ông... Từ đó, tác giả đƣa ra các giải pháp cần thiết đáp ứng cho công cuộc đổi mới giáo dục nƣớc ta hiện nay. Có thể nói, các công trình nêu trên là những nguồn tài liệu tham khảo quý giá cho chúng tôi khi thực hiện đề tài này. Các công trình đó chủ yếu tập trung nghiên cứu từng nhân vật và những tƣ tƣởng canh tân của họ mà chƣa thấy có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện tƣ tƣởng canh tân của các nhà canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam. Trên cơ sở kế thừa những kết quả nghiên cứu trƣớc, cùng với nguồn tài liệu sƣu tầm đƣợc, tác giả sẽ tập trung làm rõ vấn đề này. 3. Đối tƣợng, mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là xu hƣớng canh tân cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam thông qua một số các bản điều trần, các kiến nghị, đề xuất của những nhân vật tiêu biểu nhƣ Nguyễn Trƣờng Tộ, Nguyễn Lộ Trạch, Phạm Phú Thứ, Bùi Viện, Đặng Huy Trứ, Trần Đình Túc, Nguyễn Thông... 3.2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu, phân tích tình hình chính trị, xã hội, kinh tế, các chính sách của triều Nguyễn nửa cuối thế kỷ XIX và những đề xuất canh tân của các nhà cải cách nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam, luận văn sẽ trình bày và tập hợp tất cả những đề xuất canh tân trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội… của các nhà canh tân. Những tác động của xu hƣớng canh tân tới triều đình Nguyễn và đƣa ra một số nhận định, đặc biệt là về nguyên nhân thất bại của xu hƣớng này. 3.3. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích trên, luận văn phải thực hiện các nhiệm vụ sau: - Trình bày khái quát bối cảnh lịch sử hình thành dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam. Đó chính là cơ sở giải thích vì sao các nhà canh tân đã đề ra những đề nghị cải cách của mình. 11
- Trình bày và phân tích những nội dung của những đề nghị cải cách trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội của các nhà canh tân nhƣ: Phạm Phú Thứ, Đặng Huy Trứ, Nguyễn Trƣờng Tộ, Bùi Viện… - Trình bày kết quả, tác động, nguyên nhân thất bại và một số nhận định về dòng canh tân. 3.4. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Những đề nghị cải cách của các nhà canh tân diễn ra ở Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX. - Phạm vi thời gian: Tƣ tƣởng canh tân, đổi mới đất nƣớc đã xuất hiện từ rất sớm. Năm 1863, hàng loạt các bản kiến nghị điều trần đƣợc dâng lên triều đình khi Hiệp ƣớc Nhâm Tuất đƣợc ký kết (ngày 5 tháng 6 năm 1862); tuy nhiên, ngay từ năm 1850, Phạm Phú Thứ đã nhận thấy sự “nhiêu khê, rƣờm rà”, lãng phí của ngƣời đứng đầu triều đình Huế, ông đã dâng sớ phê phán vua Tự Đức lơi lỏng việc triều chính. Đến năm 1892, dƣới triều vua Thành Thái, đất nƣớc đã hoàn toàn mất chủ quyền về tay thực dân Pháp song các nhà cải cách vẫn tiếp tục dâng các bản kiến nghị lên triều đình. Đây chính là thời điểm Nguyễn Lộ Trạch viết bài Thiên hạ đại thế luận. Chúng tôi xem đây là mốc thời gian kết thúc việc dâng các bản điều trần. Nhƣ vậy, phạm vi thời gian của luận văn là từ năm 1850 đến năm 1892. - Phạm vi về nội dung: Luận văn tập trung làm sáng tỏ những đề xuất cải cách của các nhà canh tân trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, quân sự, xã hội, văn hóa - giáo dục, ngoại giao và những tác động của các đề xuất trên tới triều đình cũng nhƣ những thất bại của xu hƣớng này. 4. Nguồn tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Nguồn tài liệu Các nguồn tài liệu chính thống, góp phần quan trọng vào việc tìm hiểu nghiên cứu tiền đề hình thành dòng canh tân cũng nhƣ nội dung của các đề nghị canh tân đó nhƣ Đại Nam thực lục (Chính biên), bản dịch do Nhà xuất 12
bản Khoa học Xã hội (Hà Nội) ấn hành trong những năm 1960 - 1970, Đại Nam chính biên liệt truyện (Nhà xuất bản Văn học tái bản, 2004), Quốc sử triều toát yếu (Nhà xuất bản Văn học tái bản, 2002) của Quốc sử quán triều Nguyễn. - Sách chuyên khảo: gồm các cuốn sách nghiên cứu cụ thể về từng nhân vật thời kỳ này. - Kỷ yếu hội thảo, các bài báo, tạp chí. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn thực hiện dựa trên hai phƣơng pháp nghiên cứu chính trong quá trình nghiên cứu là phƣơng pháp lịch sử và phƣơng pháp logic. Trên cơ sở nguồn tƣ liệu chúng tôi tiến hành phân tích, so sánh, thống kê, khái quát hóa vấn đề cần nghiên cứu từ đó đƣa ra ra một số nhận xét. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành. 5. Đóng góp của đề tài Trên cơ sở tập hợp, hệ thống và xử lý các nguồn tài liệu liên quan đến vấn đề canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX ở Việt Nam, hy vọng luận văn sẽ góp phần làm rõ hơn những đề nghị cải cách mà các nhà canh tân đã đề nghị triều đình Nguyễn thực hiện và từ đó có thể liên hệ với tình hình hiện nay khi đất nƣớc đang đứng trƣớc nhiều cơ hội cũng nhƣ thách thức trƣớc xu thế toàn cầu hóa, hiện đại hóa. Luận văn cũng sẽ góp thêm vào tài liệu tham khảo cho công việc nghiên cứu cũng nhƣ giảng dạy về giai đoạn lịch sử này. 6. Bố cục Luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận văn đƣợc bố cục thành ba chƣơng nhƣ sau: Chương 1: Những tiền đề hình thành dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX Chương 2: Những đề xuất canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX Chương 3: Nguyên nhân thất bại và một số nhận định về dòng canh tân đất nƣớc nửa cuối thế kỷ XIX 13
NỘI DUNG Chƣơng 1: NHỮNG TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH DÒNG CANH TÂN ĐẤT NƢỚC NỬA CUỐI THẾ KỶ XIX 1. 1. Sự khủng hoảng của triều đình quân chủ Trung ƣơng Mặc dù có những đóng góp nhất định trong lịch sử dân tộc nhƣ thống nhất lãnh thổ quốc gia, cho Nguyễn Công Trứ mộ dân khai hoang, lập ra hai huyện: Kim Sơn (Ninh Bình) và Tiền Hải (Thái Bình) trong những năm 1828- 1829 hay cử Nguyễn Tri Phƣơng chiêu dân lập ấp ở Nam Kỳ (năm 1853)… song một thực tế không thể phủ nhận là sau khi đƣợc thiết lập vào năm 1802, triều Nguyễn ngày càng có những biểu hiện đi ngƣợc với xu thế phát triển chung của lịch sử. Trong chính sách cai trị của các vua Nguyễn, từ Gia Long tới Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức… vấn đề “lợi ích dòng họ” luôn đƣợc đặt cao hơn quyền lợi dân tộc. Chính trị: Cũng nhƣ nhiều triều đại quân chủ trƣớc đó, nhà Nguyễn duy trì và áp dụng bộ máy quân chủ chuyên chế tuyệt đối. Vua có quyền lực tối thƣợng, là “thiên tử”, thay trời hành đạo nhƣng thực tế là “địa chủ lớn nhất nƣớc”. Tƣ tƣởng trị quốc, từ vua đến quan lại đều sử dụng học thuyết Khổng - Mạnh vốn đã lạc hậu với thời cuộc. Theo đánh giá của Giáo sƣ Đinh Xuân Lâm: “tổ chức xã thôn thời này đã hoàn toàn trở thành một công cụ của bọn cƣờng hào địa chủ nông thôn. Nó trói buộc ngƣời nông dân trong những quaon hệ địa phƣơng hẹp hòi có lợi cho sự bóc lột của nhà nƣớc quân chủ và cản trở sự phát triển của nền kinh tế hàng hóa”. Nông nghiệp: nền kinh tế nông nghiệp quốc gia vốn đã nghèo nàn, lạc hậu, dƣới sự cai trị của nhà Nguyễn, tƣ liệu sản xuất của đại bộ phận quần chúng ngày càng bị thu hẹp. Ruộng đất tốt đều tập trung trong tay quan lại, địa chủ. Hiện tƣợng nông dân không có ruộng hoặc không thể sinh sống trên mảnh ruộng của mình, buộc phải bỏ làng tha phƣơng cầu thực diễn ra rất phổ biến trong những năm đầu thế kỷ XIX. Song song với việc thiếu tƣ liệu sản xuất, nông dân Việt Nam còn phải chịu rất nhiều hình thức sƣu, thuế hà khắc 14
khác. Theo thống kê của các tác giả Đại cương Lịch sử Việt Nam, “chỉ từ năm 1802 đến năm 1806, nông dân trên 870 thôn thuộc mấy trấn lớn ngoài Bắc xiêu tán đi nơi khác. Đến năm 1826, lại đến 108 xã thôn thuộc mƣời ba huyện của trấn Hải Dƣơng xiêu tán” [44, 479-484]. Nông dân bỏ ruộng, song triều đình hầu nhƣ không có các biện pháp khắc phục tình trạng ruộng đất hoang hóa, tu bổ đê điều khiến đê Văn Giang (Hƣng Yên) liêp tiếp bị vỡ trong suốt 18 năm. Cộng thêm sự khắc nghiệt của thời tiết, phá hoại của sâu bệnh khiến nạn đói thƣờng xuyên xảy ra. “Ngay trƣớc khi tƣ bản Pháp sắp nổ súng đánh vào Đà Nẵng (1858), một trận đói ghê gớm đã xảy ra làm cho hàng chục vạn nhân dân các tỉnh Trung Bắc Kì bị chết. Đồng thời, cũng do sự bất lực của bọn phong kiến thống trị hồi đó, nạn dịch đã hoành hành dữ dội, giết hại hàng chục vạn ngƣời” [44, 479-484]. Theo lời tâu của Nguyễn Công Trứ (năm 1833), số lƣợng dân đói kém có tới 27.000 ngƣời. Trận bão đổ bộ vào tỉnh Nghệ An năm 1842 khiến 40.753 ngôi nhà bị đổ, 5420 ngƣời chết và hàng trăm nghìn ngƣời trở thành vô gia cƣ. Công nghiệp: triều Nguyễn nắm tất cả những ngành kinh doanh lớn. Các xƣởng đúc tàu, đúc tiền, đúc súng; các công trƣờng xây dựng lớn (lăng tẩm, đền đài…) đều nằm dƣới sự quản lý, điều hành của Bộ Công. Gần nhƣ độc quyền về thƣơng nghiệp nhƣng triều đình trung ƣơng lại không có chế độ đãi ngộ thỏa đáng đối với lao động tại các công xƣởng. Họ - những ngƣời thợ giỏi - bị nhà Nguyễn cƣỡng ép lao động, biên chế thành đội ngũ, đồng thời phải chịu sự kiểm soát gắt gao về nhiều mặt nên không ủng hộ triều đình. Thống kê sơ bộ cho biết, từ khi Nguyễn Ánh mở nƣớc (1802) đến trƣớc thời điểm Thực dân Pháp nổ súng xâm lƣợc Việt Nam (1858), đã có 139 mỏ đƣợc khai thác. Ngoại trừ một số lƣợng không quá nhiều mỏ do Hoa kiều và ngƣời Việt Nam đứng ra khai thác, phần còn lại đều do triều đình trung ƣơng độc quyền kiểm soát. Không những thế, nhà Nguyễn còn đặt ra những nguyên tắc hết sức vô lí nhƣ khoanh vùng những khu vực không đƣợc khai thác, đặt giá cho một số kim loại rồi độc quyền thu mua… 15