Luận văn tốt nghiệp đại học: Thiết kế tiến trình dạy học các bài học của chương “Mắt và các dụng cụ quang học” - Vật lý lớp 11 Nâng cao theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực học tập của học sinh với sự hỗ trợ của máy vi tính

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:122

Thêm vào BST

Báo xấu

134
lượt xem 25
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn tốt nghiệp đại học: Thiết kế tiến trình dạy học các bài học của chương “Mắt và các dụng cụ quang học” - Vật lý lớp 11 Nâng cao theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực học tập của học sinh với sự hỗ trợ của máy vi tính đưa ra một số phương pháp để thiết kế tiến trình dạy học các bài học của chương “Mắt và các dụng cụ quang học theo hướng đổi mới giáo dục.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn tốt nghiệp đại học: Thiết kế tiến trình dạy học các bài học của chương “Mắt và các dụng cụ quang học” - Vật lý lớp 11 Nâng cao theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực học tập của học sinh với sự hỗ trợ của máy vi tính

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHOA VẬT LÝ Hà Thị Thu Hiền THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC CÁC BÀI HỌC CỦA CHƯƠNG “MẮT VÀ CÁC DỤNG CỤ QUANG HỌC” - VẬT LÝ LỚP 11 NÂNG CAO THEO HƯỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MÁY VI TÍNH LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Thành phố Hồ Chí Minh - 2011
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHOA VẬT LÝ Hà Thị Thu Hiền THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC CÁC BÀI HỌC CỦA CHƯƠNG “MẮT VÀ CÁC DỤNG CỤ QUANG HỌC” - VẬT LÝ LỚP 11 NÂNG CAO THEO HƯỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MÁY VI TÍNH Ngành: SƯ PHẠM VẬT LÝ Mã số : 102 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. PHẠM THẾ DÂN Thành phố Hồ Chí Minh – 2011
MỤC LỤC MỤC LỤC ................................................................................................................. 3 T 1 T 1 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................. 6 T 1 T 1 DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ 7 T 1 T 1 DANH MỤC BIỂU ĐỒ, HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ .......................................................... 8 T 1 T 1 MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 10 T 1 T 1 1. Lý do chọn đề tài: ...................................................................................................... 10 T 1 T 1 2. Mục đích nghiên cứu đề tài: ..................................................................................... 11 T 1 T 1 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu: ........................................................................ 11 T 1 T 1 4. Giả thuyết khoa học: ................................................................................................. 11 T 1 T 1 5. Nhiệm vụ nghiên cứu: ............................................................................................... 11 T 1 T 1 6. Phương pháp nghiên cứu: ......................................................................................... 12 T 1 T 1 7. Giới hạn nghiên cứu: ................................................................................................ 13 T 1 T 1 8. Cấu trúc của luận văn:.............................................................................................. 13 T 1 T 1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ T 1 LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MÁY VI TÍNH ...... 15 T 1 1.1. PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HS: ......................... 15 T 1 T 1 1.1.1. Phát huy tính tích cực tự lực của HS ................................................................. 15 T 1 T 1 1.1.2. Những điều cần lưu ý để phát huy tính tích cực, tự lực học tập của HS [27, tr 7- T 1 8] T 1 19 1.2. SỬ DỤNG MÁY VI TÍNH TRONG DẠY HỌC NHẰM PHÁT HUY TÍNH T 1 TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HS [3] [27],[29] ................................................. 20 T 1 1.2.1. Vai trò của máy vi tính trong dạy học vật lí: ...................................................... 20 T 1 T 1 1.2.2. Phát huy tính tích cực, tự lực học tập của HS với sự hỗ trợ của máy vi tính ......22 T 1 T 1 1.2.3. Tổ chức học tập với sự hỗ trợ của máy vi tính : ................................................. 25 T 1 T 1 1.3. KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ....................................................................................... 28 T 1 T 1 CHƯƠNG 2: THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC CÁC BÀI HỌC CỦA T 1 CHƯƠNG “MẮT VÀ CÁC DỤNG CỤ QUANG HỌC” - VẬT LÝ LỚP 11 NÂNG CAO THEO HƯỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MÁY VI TÍNH.......................... 29 T 1 3
2.1. NHẬN XÉT CHUNG VỀ PHẦN QUANG HÌNH HỌC TRONG CHƯƠNG T 1 TRÌNH VẬT LÍ Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG .................................................................. 29 T 1 2.2. NỘI DUNG KIẾN THỨC CHƯƠNG “MẮT VÀ CÁC DỤNG CỤ QUANG T 1 HỌC” - VẬT LÝ LỚP 11 NÂNG CAO............................................................................ 30 T 1 2.2.1. Cấu trúc nội dung của chương: .......................................................................... 30 T 1 T 1 2.2.2. Nội dung kiến thức cụ thể của các bài học trong chương và những điều cần lưu T 1 ý: T 1 .............................................................................................................................. 32 2.3. TÌM HIỂU THỰC TẾ DẠY HỌC CHƯƠNG "MẮT VÀ CÁC DỤNG CỤ T 1 QUANG HỌC" – VẬT LÝ LỚP 11 NÂNG CAO VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MÁY VI TÍNH Ở MỘT SỐ TRƯỜNG THPT THUỘC TỈNH NINH THUẬN ............................ 37 T 1 2.3.1. Nội dung tìm hiểu ............................................................................................. 37 T 1 T 1 2.3.2. Phương pháp tìm hiểu : ..................................................................................... 38 T 1 T 1 2.3.3. Kết quả tìm hiểu ................................................................................................ 38 T 1 T 1 2.4. THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC CÁC BÀI HỌC CỦA CHƯƠNG "MẮT T 1 VÀ CÁC DỤNG CỤ QUANG HỌC" - VẬT LÝ 11 NÂNG CAO THEO HƯỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HS VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MÁY VI TÍNH .................................................................................................................. 39 T 1 2.4.1. Bài : LĂNG KÍNH ............................................................................................ 39 T 1 T 1 2.4.2. Bài: THẤU KÍNH MỎNG ................................................................................ 47 T 1 T 1 2.4.3. Bài: MẮT.......................................................................................................... 61 T 1 T 1 2.4.4. Bài: CÁC TẬT CỦA MẮT ............................................................................... 68 T 1 T 1 2.4.5. Bài: KÍNH LÚP ................................................................................................ 75 T 1 T 1 2.4.6. Bài: KÍNH HIỂN VI. ........................................................................................ 84 T 1 T 1 2.4.7. Bài : KÍNH THIÊN VĂN .................................................................................. 90 T 1 T 1 2.5. KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ....................................................................................... 95 T 1 T 1 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM........................................................... 97 T 1 T 1 3.1. MỤC ĐÍCH THỰC NGHIỆM .............................................................................. 97 T 1 T 1 3.2. ĐỐI TƯỢNG .......................................................................................................... 97 T 1 T 1 3.3. CHUẨN BỊ CHO THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................... 98 T 1 T 1 3.4. TIẾN HÀNH THỰC NGHIỆM VÀ ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM T 1 SƯ PHẠM .......................................................................................................................... 98 T 1 3.4.1. Tiến hành thực nghiệm sư phạm........................................................................ 98 T 1 T 1 4
3.4.2. Nhận xét quá trình học tập của lớp thực nghiệm ................................................ 99 T 1 T 1 3.4.3. Xử lý kết quả bài kiểm tra ................................................................................. 99 T 1 T 1 3.4.4. Nhận xét két quả thực nghiệm sư phạm ........................................................... 103 T 1 T 1 3.5. KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ..................................................................................... 103 T 1 T 1 KẾT LUẬN CỦA LUẬN VĂN ............................................................................. 105 T 1 T 1 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 106 T 1 T 1 PHỤ LỤC .............................................................................................................. 109 T 1 T 1 5
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ĐC : Đối chứng. HS : Học sinh. GV : Giáo viên. PPDH : Phương pháp dạy học. THPT : Trung học phổ thông. TKHT : Thấu kính hội tụ. TKPK : Thấu kính phân kì. TN : Thực nghiệm. SGK : Sách giáo khoa. ? : Câu hỏi. 6
DANH MỤC CÁC BẢNG STT Tên các bảng Trang Bảng 2.1: Cấu trúc nội dung kiến thức của chương “Mắt 1 27 và các dụng cụ quang học”. 2 Bảng 2.2: Phiếu viết bài thấu kính mỏng. 51 Bảng 3.1: Bảng thống kê các điểm số (X i )của bài kiểm R R 3 106 tra. Bảng 3.2: Phân bố tần suất. 4 107 5 Bảng 3.3: Phân bố tần suất tích lũy. 108 7
DANH MỤC BIỂU ĐỒ, HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ STT Tên các biểu đồ, hình vẽ, sơ đồ Trang Biểu đồ 3.1: Phân bố điểm của nhóm thực nghiệm và nhóm 1 106 đối chứng. Biểu đồ 3.2: Phân bố tần suất của nhóm thực nghiệm và 2 107 nhóm đối chứng. Biểu đồ 3.3: Phân bố tần suất tích lũy của nhóm thực 3 108 nghiệm và đối chứng. 4 Hình 2.1: Mô tả sự tạo ảnh qua hệ ghép. 31 Hình 2.2: Hình tán xạ của lăng kính thường gặp (lăng 5 41 kính tán xạ tam giác). 6 Hình 2.3: Đường truyền tia sáng qua lăng kính. 42 7 Hình 2.4: Mô tả thí nghiệm góc lệch cực tiểu. 43 Hình 2.5: Mô tả hiện tượng phản xạ toàn phần trong lăng 8 44 kính. Hình 2.6: Hình mô tả bài tập câu 1 phần củng cố bài lăng 9 45 kính. 10 Hình 2.7: Phân loại hai thấu kính. 50 11 Hình 2.8: Đường truyền tia sáng qua hai thấu kính mỏng. 51 12 Hình 2.9: Các yếu tố của thấu kính. 52 Hình 2.10: Mô tả tiêu điểm ảnh chính, ảnh phụ; tiêu điểm 13 55 vật chính, vật phụ; trục phụ của hai thấu kính. Hình 2.11: Hình mô tả bài tập nhóm, xác định đường 14 57 truyền tia sáng bất kì. 15 Hình 2.12: Sự tạo ảnh của vật qua thấu kính hội tụ. 59 Hình 2.13: So sánh độ tụ của hai thấu kính hội tụ có độ 16 60 dày khác nhau. 17 Hình 2.14: Xác định loại thấu kính. 60 8
18 Hình 2.15: Xác định ảnh của điểm sáng qua thấu kính. 61 19 Hình 2.16: Xác định loại và các đặc điểm của thấu kính. 61 20 Hình 3.17: Cấu tạo của mắt. 62 21 Hình 2.18: Điểm cực cận và cực viễn. 67 22 Hình 2.19: Sơ đồ các vấn đề về mắt. 70 23 Hình 2.20: Mắt cận và sửa tật mắt cận. 76 24 Hình 2.21: Mắt viễn và sửa tật mắt viễn. 77 25 Hình 2.22: Cách tạo ảnh của kính lúp. 85 Hình 2.23: Cách ngắm chừng của kính lúp khi ngắm 26 86 chừng vô cực. 27 Hình 2.24: Cách tạo ảnh của kính hiển vi. 92 Sơ đồ 1.1: Mô hình sự tương tác giữa GV và HS thông 28 17 qua máy tính. Sơ đồ 1.2: Sơ đồ tổ chức dạy học theo quan điểm hiện 29 25 đại. 9
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài: Albert Einstein đã từng phát biểu: “Việc dạy học phải làm sao để những điều giảng dạy được học sinh tiếp nhận như một món quà tặng có giá trị chứ không phải là một nhiệm vụ nặng nề ”. [3, tr 129] Trong nhiều thập kỷ qua, đa số GV cứ mãi sử dụng kiểu dạy học lấy người dạy - GV - làm trung tâm, mà mục tiêu được quan tâm trước hết là trang bị cho HS một trình độ kiến thức nhất định. GV xem trách nhiệm chính của mình là truyền đạt sao cho hết nội dung quy định trong chương trình SGK. Nội dung thiên về những kiến thức của các môn khoa học. Điều đó vô tình làm cho HS trở nên thụ động, mất dần đi đức tính truyền thống của dân tộc là cần cù, sáng tạo. Cách dạy trên đã đem lại phần nào kết quả hết sức khích lệ. Tuy nhiên, với sự phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh toàn cầu hoá đặt ra những yêu cầu mới đối với người lao động, do đó cũng đặt ra những yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ và đào tạo nguồn nhân lực. Giáo dục cần đào tạo đội ngũ nhân lực có khả năng đáp ứng được những đòi hỏi mới của xã hội và thị trường lao động, đặc biệt là năng lực hành động, tính năng động, sáng tạo, tính tự lực và trách nhiệm cũng như năng lực cộng tác làm việc, năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp [4, tr 10], thì cách dạy này không còn phù hợp nữa. Vì vậy nền giáo dục hiện đại là nền giáo dục phải đào tạo ra con người có khả năng tạo ra năng suất lao động cao, luôn phấn đấu tích cực đạt hiệu quả cao trong mọi lĩnh vực hoạt động. Bên cạnh đó, sự phát triển như vũ bão của tri thức khoa học và công nghệ thông tin cũng đã cung cấp một lượng lớn tri thức khổng lồ, ngày càng chuyên môn hóa và phức tạp trên mọi lĩnh vực. Trước bối cảnh đó, việc đổi mới phương pháp giáo dục và đào tạo con người đang trở nên cấp bách. Những yêu cầu mới trong hệ thống giáo dục đã được thể hiện cụ thể trong luật giáo dục, Điều 28 khoản 2 đã ghi “phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy được tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS”. Với yêu cầu đó đã đặt “HS là chủ thể của hoạt động nhận thức, thông qua hoạt động tự lực, tự giác, tích cực của bản 10
thân mà chiếm lĩnh kiến thức” [14, tr 14]. Trong những năm qua, ngành giáo dục nước ta đã đề cập đến việc sử dụng máy tính như một phương tiện dạy học hiện đại, hỗ trợ GV và HS một cách đắc lực trong việc truyền thụ và lĩnh hội tri thức, giúp tra cứu, tìm hiểu thêm thông tin. Chính vì vậy, với mong muốn góp phần nhỏ vào trong công cuộc đổi mới trong lĩnh vực giáo dục hiện nay, tôi đã chọn đề tài: “Thiết kế tiến trình dạy học các bài học của chương “Mắt và các dụng cụ quang học” - Vật lý lớp 11 nâng cao theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực học tập của học sinh với sự hỗ trợ của máy vi tính” là đề tài nghiên cứu luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Mục đích nghiên cứu đề tài: Mục đích của đề tài này là thiết kế tiến trình dạy học một số bài trong chương “Mắt và các dụng cụ quang học” – vật lý lớp 11 nâng cao nhằm phát huy tính tích cực, tự lực học tập của HS với sự hỗ trợ của máy vi tính. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu:  Khách thể nghiên cứu: HS lớp 11 trường THPT trong quá trình học tập chương “Mắt và các dụng cụ quang học”.  Đối tượng nghiên cứu: Quá trình dạy học chương “Mắt và các dụng cụ quang học” lớp 11 trường THPT nhằm phát huy tính tích cực, tự lực học tập của HS với sự hỗ trợ của máy vi tính. 4. Giả thuyết khoa học: Nếu thiết kế được tiến trình dạy học với sự hỗ trợ của máy vi tính một cách phù hợp thì sẽ phát huy được tính tích cực, tự lực học tập của HS, đồng thời rèn luyện cho HS khả năng liên hệ thực tế trong quá trình học tập, biết sử dụng các phương tiện truyền thông, phương tiện học tập một cách chủ động, hiệu quả và có khả năng xử lý thông tin phù hợp. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục tiêu trên, đề tài có những nhiệm vụ cơ bản sau: - Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc dạy học vật lí nhằm tìm hiểu những biện pháp phát huy tính tích cực, tự lực học tập của HS trong dạy học vật lý với sự hỗ trợ của máy vi tính 11
và vận dụng vào việc dạy học các kiến thức cụ thể của chương “Mắt và các dụng cụ quang học” - Vật lý lớp 11 nâng cao. - Phân tích cấu trúc và kiến thức cần dạy của chương “Mắt và các dụng cụ quang học” - Vật lý lớp 11 nâng cao. - Tìm hiểu thực tế dạy học các kiến thức chương “Mắt và các dụng cụ quang học” - Vật lý lớp 11 nâng cao ở các trường THPT. Thông qua đó, tìm hiểu nguyên nhân của những khó khăn, sai lầm và sơ bộ đề ra hướng khắc phục. - Soạn thảo tiến trình dạy học chương “Mắt và các dụng cụ quang học” – Vật lý lớp 11 nâng cao theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực học tập của HS với sự hỗ trợ của máy vi tính. - Thiết kế bài giảng điện tử cho từng bài cụ thể của chương “Mắt và các dụng cụ quang học” – Vật lý lớp 11 nâng cao. - Soạn thảo phiếu học tập, giao nhiệm vụ tìm hiểu, mở rộng kiến thức qua mạng internet. GV và HS có thể tương tác và trao đổi ý kiến qua thư điện tử. - Soạn thảo câu hỏi trắc nghiệm để kiểm tra kết quả học tập HS đạt được sau khi học chương “Mắt và các dụng cụ quang học” lớp 11 nâng cao bằng phần mềm Hot Potatoes hoặc Quiz Pro. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm ở trường THPT nhằm xác định mức độ phù hợp, tính khả thi và tín hiệu quả khi vận dụng những biện pháp cơ bản nhằm phát huy tính tích cực, tự lực học tập của HS với sự hỗ trợ của máy vi tính. - Nhận xét và đề xuất ý kiến. 6. Phương pháp nghiên cứu: 6.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận: - Nghiên cứu các tài liệu lí luận dạy học hiện đại, phương pháp dạy học vật lí ở trường phổ thông, tâm lí dạy học,… nhằm tìm hiểu những phương hướng dạy học mới nhằm phát huy tính tích cực, tự lực học tâp của HS trong dạy học vật lý với sự hỗ trợ của máy vi tính. - Nghiên cứu chương trình, SGK, sách GV, sách bài tập nhằm nắm cấu trúc chương, nội dung kiến thức mà HS cần nắm vững, từ đó thiết kế tiến trình dạy học phù hợp. - Nghiên cứu những tài liệu hướng dẫn sử dụng công nghệ thông tin trong dạy học, cụ thể là thiết kế bài giảng điện tử , thiết kế Website (nếu có thể) (Macro Dreamwear), phần 12
mềm trắc nghiệm Hot Potatose hoặc Quiz Pro, tìm kiếm thông tin, khai thác dữ liệu từ internet, cách sử dụng thư điện tử (email) để thể hiện sự tương tác giữa GV và HS. 6.2. Phương pháp điều tra: Tìm hiểu thực tế dạy học chương “Mắt và các dụng cụ quang học” lớp 11 nâng cao trường THPT thông qua việc sử dụng phiếu điều tra ở một số trường THPT phạm vi tỉnh Ninh Thuận, phân tích kết quả và sơ bộ nắm được nguyên nhân của những khó khăn, sai lầm và hướng khắc phục. 6.3. Phương pháp nghiên cứu thực nghiệm sư phạm: - Vận dụng các tiến trình dạy học đã được thiết kế vào quá trình dạy học cho HS lớp 11 trường THPT Chu Văn An tỉnh Ninh Thuận. - Phân tích diễn biến cụ thể diễn ra trước, trong và sau giờ học. - Phân tích kết quả bài kiểm tra. - Xử lý kết quả từ những phân tích trên để đánh giá quá trình học tập. - Đề xuất những nhận xét sau thực nghiệm sư phạm. - Đánh giá mức độ phù hợp, tính khả thi của tiến trình. Phân tích ưu, nhược điểm và điều chỉnh lại cho thật phù hợp nếu cần thiết. 7. Giới hạn nghiên cứu: Nghiên cứu việc xây dựng tiến trình dạy học các bài học của chương “Mắt và các dụng cụ quang học” - vật lý lớp 11 nâng cao với sự hỗ trợ của máy tính và tiến trình thực nghiệm ở trường THPT Chu Văn An tỉnh Ninh Thuận. Thực nghiệm sư phạm này chỉ tiến hành thực giảng trên đối tượng HS khá, giỏi, các em HS trong lớp khá đều nhau. 8. Cấu trúc của luận văn: Luận văn bao gồm 128 trang, với 2 phần: - Phần chính văn: 111 trang MỞ ĐẦU NỘI DUNG Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MÁY VI TÍNH. Chương 2: THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC CÁC BÀI HỌC CỦA CHƯƠNG “MẮT VÀ CÁC DỤNG CỤ QUANG HỌC” VẬT LÝ 11 NÂNG CAO THEO HƯỚNG 13
PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MÁY VI TÍNH. Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM. KẾT LUẬN CỦA LUẬN VĂN TÀI LIỆU THAM KHẢO - Phần phụ lục gồm 14 trang. 14
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MÁY VI TÍNH 1.1. PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HS: 1.1.1. Phát huy tính tích cực tự lực của HS 1.1.1.1. Bản chất của quá trình dạy học [13][15] Quá trình dạy học là một hệ thống gồm nhiều yếu tố có quan hệ mật thiết và tác động qua lại với nhau, nhằm trang bị cho HS hệ thống tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, phát triển năng lực hoạt động trí tuệ và hình thành thế giới quan khoa học, giáo dục phẩm chất tốt đẹp cho HS. Bản chất quá trình dạy học là quá trình nhận thức độc đáo của người học. Hoạt động nhận thức được tiến hành trong quá trình dạy học với những điều kiện sư phạm nhất định, có sự hướng dẫn, tổ chức và điều khiển của GV. Quá trình dạy học gồm hai hoạt động đặc trưng cơ bản là hoạt động dạy của GV và hoạt động học của HS. Hai hoạt động này đều có chung mục đích cuối cùng là làm cho HS lĩnh hội nội dung học, đồng thời phát triển được nhân cách, năng lực của mình.  Đặc điểm của hoạt động dạy Mục đích hoạt động dạy là làm cho HS lĩnh hội được kiến thức, kĩ năng, kinh nghiệm xã hội, đồng thời hình thành và phát triển phẩm chất và năng lực cho người học. Hoạt động dạy là hoạt động của GV. GV có nhiệm vụ tổ chức, hướng dẫn, tạo điều kiện cho HS thực hiện thành công các hoạt động học của họ. Như vậy người thầy đóng vai trò là chủ thể. Dạy học không phải là giảng giải, minh họa cho HS hiểu các khái niệm, định luật vật lí, uốn nắn họ thực hiện đúng những kĩ năng của nhà nghiên cứu vật lí, nhồi nhét vào đầu HS những kinh nghiệm xã hội đã được đúc kết hoàn chỉnh, như quan niệm cổ truyền về dạy học [20, tr 38]. Ở đây, nhiệm vụ chủ yếu của GV là tổ chức quá trình tái tạo tri thức của HS, vì nhận thức học tập của HS là nhận thức cái mà nhân loại đã biết. Muốn thực hiện điều này, cái cốt lõi trong hoạt động dạy là làm sao tạo ra được tính tích cực, tự giác học tập trong hoạt động học của HS. 15
Người GV không phải là người mang tri thức của nhân loại đến áp đặt đến mỗi HS, mà là người trao phương tiện nghiên cứu cho HS. Nếu người GV rèn luyện cho HS phương pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học, biết linh hoạt vận dụng những điều đã học vào tình huống mới thì sẽ tạo cho HS sự hứng thú, lòng ham học hỏi, khơi dậy tiềm năng vốn có trong mỗi người học, góp phần làm cho kết quả học tập cũng tăng lên và dần thích nghi cuộc sống cộng đồng. Do đó, dạy học có vai trò quan trọng. Muốn thực hiện các nhiệm vụ trên thì người GV phải đổi mới phương pháp giảng dạy, sử dụng các biện pháp khác nhau như: logic hóa nội dung kiến thức bài học thích hợp, xây dựng tình huống có vấn đề, tiến hành các thí nghiệm trực quan, tổ chức quá trình học tập với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin… Tuy nhiên, không phải trường nào cũng được trang bị đầy đủ các dụng cụ thí nghiệm trực quan hiện đại, hay với điều kiện tiến hành thí nghiệm đạt chuẩn. Để khắc phục tình trạng này, GV cần sử dụng máy vi tính và các tình huống học tập để bù lại sự thiếu hụt đó nhưng vẫn đảm bảo được nhiệm vụ phát huy tính tích cực, tự lực học tập của học sinh.  Đặc điểm hoạt động học Hoạt động học là hoạt động đặc thù của con người được điều khiển bởi mục đích tự giác nhằm tiếp thu những tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, kinh nghiệm mà loài người đã tích lũy được, đồng thời phát triển thành năng lực, nhân cách của người học. Việc tiếp thu tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, kinh nghiệm nhằm sử dụng chúng trong hoạt động thực tiễn của mình, cách tốt nhất là làm, tái tạo ra chúng để hiểu. Như vậy, việc học thụ động mà cách dạy học truyền thống là không đáp ứng được. Do đó người học phải thông qua hoạt động tự lực của bản thân mà tái tạo và chiếm lĩnh chúng. Hoạt động học làm thay đổi hay nói cách khác là tác động lên chính bản thân người học. Kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, kinh nghiệm xã hội không có gì mới với nhân loại, nhưng đối với bản thân người học chúng lại có khả năng hình thành phẩm chất và năng lực người học, dần dần hoàn thiện bản thân. Đó chính là những thành tựu mới, chúng là tiền đề giúp người học sau này sáng tạo ra những giá trị mới. Hoạt động học là hoạt động có ý thức nhằm tiếp thu tri thức, kĩ năng, kĩ xảo. Những tri thức đó đòi hỏi tính tự giác người học. Nhờ tính tự giác học tập mà người học luôn có ý thức cố gắng tìm tòi tri thức mới và áp dụng chúng vào thực tiễn. Người GV là người có chức năng hướng dẫn, phải cố gắng tìm mọi cách nhằm phát huy những tiềm năng có sẵn của HS, giúp HS phát huy năng lực tự học, tự lực. Có như vậy 16
việc học không bị nhàm chán, gây hứng thú cho HS trong quá trình chiếm lĩnh tri thức và biến tri thức của loài người thành tri thức của riêng HS, và đó cũng là tiền đề cho phát triển năng lực sáng tạo của HS trong tương lai. 1.1.1.2. Tính tích cực học tập: [11],[24],[30, tr 463-473]  Khái niệm: Albert Einstein viết: “Khoa học không phải là sự sưu tập các định luật, sự tổng hợp các hiện tượng không liên hệ với nhau. Nó là sự sáng tạo của trí tuệ con người bằng những tư tưởng và khái niệm được phát minh một cách tự do.” [3, tr 1]. Việc dạy học cũng không phải là sự sưu tập các kiến thức của HS mà người thầy đưa ra trong quá trình dạy học, mà chính là sự tự tìm tòi, tiếp thu có chọn lọc các tri thức của loài người, biến chúng thành tri thức của bản thân. Tính tích cực là một phẩm chất của con người trong đời sống xã hội, là sự biến đổi tâm lý bên trong mỗi người và được thể hiện bên ngoài bằng hiệu quả và chất lượng công việc. Tính tích cực bao hàm cả tính tự giác trong hành động của chủ thể. Như vậy, tính tích cực học tập - nhận thức là thái độ cải tạo của chủ thể đối với khách thể thông qua huy động ở mức độ cao các chức năng tâm lí nhằm giải quyết các vấn đề học tập – nhận thức. Nó vừa là mục đích hoạt động, vừa là phương tiện, điều kiện để đạt được mục đích, kết quả của hoạt động. Tính tích cực của HS thể hiện ở sự chủ động, độc lập trong việc tiếp thu kiến thức và giải quyết các vấn đề nảy sinh, các nhệm vụ trong học tập. HS có tính tích cực trong hoạt động học tập luôn có ý thức chủ động tìm kiếm, vận dụng kiến thức nhằm nâng cao trình độ và khả năng hiểu biết của mình. HS sẽ luôn hứng thú trong học tập, luôn có ý chí, quyết tâm vượt qua khó khăn.  Những dấu hiệu của tính tích cực và cấp độ biểu hiện : Những dấu hiệu thể hiện tính tích cực: * Dấu hiệu bên ngoài: - HS khao khát tự nguyện tham gia trả lời các câu hỏi của GV, bổ sung câu trả lời của bạn, thích phát biểu ý kiến của mình về các vấn đề được nêu ra. - HS thường hay nêu thắc mắc, mong muốn đóng góp với thầy, với bạn những thông tin mới lấy từ các nguồn khác nhau, có khi vượt ra ngoài phạm vi bài học, môn học. 17
- HS hoàn thành nhiệm vụ được giao, ghi nhớ tốt những điều đã học, có thể trình bày nội dung đã học theo ngôn ngữ riêng. - HS chủ động vận dụng linh hoạt kiến thức, kĩ năng đã học để nhận thức các vấn đề mới. * Dấu hiệu bên trong: - Ngoài những biểu hiện dễ nhận thấy, còn có những biểu hiện cảm xúc khó nhận thấy hơn: thờ ơ hay hào hứng, chăm chú hay lơ đãng… trong giờ học. * Các cấp độ biểu hiện: Dựa vào những dấu hiệu biểu hiện, ta có thể chia tính tích cực thành ba cấp độ: - Bắt chước: làm theo GV hoặc bạn bè, có thể hiện ở sự cố gắng ý chí và sức lực. - Tìm tòi: trước các vấn đề đưa ra, HS tự tìm cách giải quyết khác nhau và lựa chọn cách giải quyết tối ưu nhất. - Sáng tạo: HS tự tìm cách giải quyết vấn đề bằng cách mới, độc đáo hơn, tự thiết kế ra phương án thí nghiệm kiểm chứng cho kiến thức nào đó hoặc đặt ra những vấn đề mới bên cạnh những vấn đề đang học. 1.1.1.3. Tính tự lực học tập: [24],[30, tr 507-534] “Chúng ta không thể dạy cho người ta bất cứ điều gì. Chúng ta chỉ có thể giúp họ phát hiện ra điều gì đó ngay trong chính bản thân họ” – Galileo [3, tr 8]. Tính tự lực là một trong những phẩm chất trung tâm của nhân cách, thể hiện ở sự tự làm lấy, tự giải quyết lấy vấn đề, không a dua, không ỷ lại, nhờ vả người khác. Tự lực học tập là sự sẵn sàng về mặt tâm lí để chuẩn bị cho sự tự học tập – nhận thức, tự tìm tòi, nghiên cứu. Trong tự lực học tập – nhận thức, bước đầu có nhiều lúng túng nhưng nếu ta vượt qua được sẽ giúp HS ngày càng trưởng thành hơn. Muốn vậy, HS cần có: - Động cơ học tập – nhận thức: thể hiện ở nhu cầu, hứng thú nhận thức, động cơ có tính chất xã hội và thế giới quan  GV cần đưa ra các tình huống có vấn đề, yêu cầu học tập, nhận thức. - HS ý thức được mục đích học tập và thực hiện được mục đích đó sẽ thỏa mãn nhu cầu nhận thức của mình. Suy nghĩ và đánh giá đúng điều kiện hoạt động học tập của bản thân. Vận dụng tích cực các kiến thức, kinh nghiệm đã có vào giải quyết nhiệm vụ học tập. Năng lực học tập: thể hiện ở tri thức, kĩ năng, kĩ xảo vững vàng, làm chỗ dựa cho hoạt động nhận thức, bằng sự phát triển trí tuệ, phương pháp, suy nghĩ. HS xác định được nhiệm vụ 18
nhận thức và cách thay đổi hành động phù hợp với hoàn cảnh mới, đánh giá đúng những yêu cầu và nhiệm vụ đề ra. - Lập kế hoạch hoạt động và kiểm tra: là sự thống nhất giữa phương pháp suy nghĩ và phương pháp lao động chung của hoạt động tự lực học tập – nhận thức. Qua đó HS hình thành kĩ năng, kĩ xảo để đạt được kết quả và phát triển hứng thú học tập, kích thích nhu cầu hiểu sâu và hiểu rộng hơn về kiến thức, tự kiểm tra cũng thể hiện năng lực tự học tập của HS. - Tuy nhiên con đường chiếm lĩnh tri thức, kĩ năng, kĩ xảo không phải lúc nào cũng dễ dàng, phải trải qua nhiều thách thức. Do đó cần có ý chí, sự quyết tâm, kiên trì hành động, tinh thần khắc phục khó khăn nhằm thực hiện có kết quả nhiệm vụ học tập, tự kiểm tra cũng là một trong những điều kiện quan trọng để rèn luyện ý chí và tính cách của HS, tạo cho HS tự tin vào khả năng của mình.  Mối liên hệ giữa tính tích cực và tự lực học tập: - Tính tích cực học tập – nhận thức là điều kiện của tính tự lực học tập - nhận thức, không thể có tính tự lực mà không có tính tích cực. - Tính tích cực học tập - nhận thức là kết quả và biểu hiện của sự nảy sinh tính tự lực học tập – nhận thức. - Trong tính tự lực học tập – nhận thức đã thể hiện tính tích cực học tập – nhận thức. Trong hoạt động nhận thức mang tính tích cực cũng đã có tác dụng hướng người học đến tích tự lực học tập – nhận thức ở mức độ cao hơn. 1.1.2. Những điều cần lưu ý để phát huy tính tích cực, tự lực học tập của HS [27, tr 7-8] Để phát huy được tính tích cực, tự lực học tập – nhận thức của HS, GV cần lưu ý đến một số biện pháp sau: - GV cần thực hiện chức năng mới của mình: là người thực hiện chỉ đạo hoạt động (xác định mục đích của giờ học), tư vấn cho HS với chức năng quan trọng là tổ chức tình huống học tập, kiểm tra, định hướng hoạt động học cho HS. - GV phải luôn tạo ra và duy trì không khí lớp học, tạo ra môi trường sư phạm thuận lợi. GV phải biết chờ đợi, động viên, giúp đỡ, khuyến khích các em bày tỏ quan điểm của mình. GV phải biết thừa nhận, tôn trọng, đồng cảm nhu cầu, lợi ích, mục đích của cá nhân HS để đạt được sự tin cậy, sự thu hút, kích thích động cơ bên trong HS. 19
- GV cần có những gợi ý khéo léo, điều khiển hoạt động nhận thức đúng lúc để hoạt động nhận thức diễn ra tự nhiên và hiệu quả. - Tạo cho HS tính năng động, tích cực, sáng tạo, có tư duy độc lập, vừa đẩy mạnh quá trình tự học vừa rèn luyện phẩm chất đáng quý của công dân trong thời đại mới. Tăng cường rèn luyện cho HS các thao tác chân tay và thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa… - Tổ chức các buổi học nói chuyện chuyên đề về các thành tựu và ứng dụng vật lí vào khoa học kĩ thuật và đời sống. - Dựa trên sự hiểu biết HS và nội dung kiến thức ta nên sử dụng các biện pháp khác nhau: tiến hành thực nghiệm, sử dụng các phương tiện trực quan, tổ chức các tình huống học tập kết hợp với việc sử dụng công nghệ thông tin… - Tuy nhiên, do sự hạn chế về cơ sở vật chất, số lượng dụng cụ thí nghiệm, thời gian và hiệu quả giảng dạy, biện pháp tiến hành thí nghiệm trực quan không thể hiện được vai trò phát huy tính tích cực, tự lực học tập của HS một cách rõ rệt. Chính vì vậy, thông qua sự hỗ trợ của máy vi tính, nhằm tạo mâu thuẫn nhận thức, gợi động cơ hứng thú, tìm tòi cái mới, kích thích HS cố gắng vươn lên tìm một giải pháp mới, kiến thức mới. - Tăng cường học tập cá thể, phối hợp học tập hợp tác. GV cần tổ chức các hoạt động nhóm, thuyết trình, xây dựng các nhóm học tập để có thể khuyến khích mỗi cá nhân bộc lộ quan điểm của riêng mình. Đồng thời thông qua sự hợp tác, HS có thể xây dựng tinh thần đoàn kết, giúp đỡ nhau trong học tập. 1.2. SỬ DỤNG MÁY VI TÍNH TRONG DẠY HỌC NHẰM PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC HỌC TẬP CỦA HS [3] [27],[29] “Tất cả công nghệ trong giáo dục trong trường học ngày nay sẽ không có giá trị nếu giáo viên không biết sử dụng chúng một cách có hiệu quả. Máy tính không kỳ diệu, chính các giáo viên mới đem lại sự kỳ diệu” – Craig Barrett [3, tr 119] 1.2.1. Vai trò của máy vi tính trong dạy học vật lí: Sự ra đời máy vi tính đã tạo nên một bước ngoặc trong lịch sử phát triển của xã hội loài người. Máy vi tính là một phương tiện kĩ thuật được sử dụng rộng rãi phục vụ cho nhiều lĩnh vực khác nhau của xã hội: kinh tế, quốc phòng, nghiên cứu khoa học... Trong lĩnh 20