Lược sử xã hội học tôn giáo: Trường phái cấu trúc, chức năng - Nguyễn Nguyên Hồng

Trao ®æi nghiÖp vô Xã hội học, số 2(110), 2010 67<br /> <br /> <br /> <br /> L¦îC Sö X· HéI HäC T¤N GI¸O<br /> TR¦êNG PH¸I CÊU TRóC - CHøC N¡NG<br /> <br /> NguyÔn Nguyªn Hång * F<br /> 0<br /> P<br /> T<br /> 7<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1. G¾n liÒn víi tªn tuæi cña c¸c nhµ s¸ng lËp nh­ M. Weber, E. Durkheim,<br /> G. Simmel,… , sù ra ®êi cña x· héi häc t«n gi¸o lµ kÕt qu¶ cña sù vËn ®éng mang<br /> tÝnh tÊt yÕu diÔn ra m¹nh mÏ trong khoa häc hiÖn ®¹i tõ thÕ kû XIX: mét mÆt,<br /> chuyªn biÖt ho¸ ®èi t­îng nghiªn cøu; mÆt kh¸c, tÝch - tæng hîp, liªn ngµnh lý<br /> thuyÕt vµ ph­¬ng ph¸p. Víi t­ c¸ch lµ mét khoa häc liªn ngµnh gi÷a hai dßng<br /> nghiªn cøu: X· héi häc vµ t«n gi¸o häc, vµo thêi ®iÓm khi mµ khoa x· héi häc non<br /> trÎ b¾t ®Çu qu¸ tr×nh chuyªn biÖt ho¸ vµ t«n gi¸o häc t×m ®­êng tho¸t ra khái chiÕc<br /> ¸o triÕt häc t«n gi¸o ®· trë nªn qu¸ chËt, x· héi häc t«n gi¸o ®· ®em l¹i mét c¸ch<br /> nh×n, c¸ch tiÕp cËn míi, nhê ®ã cã thÓ dÇn lÊp ®Çy nh÷ng kho¶ng trèng tri thøc vÒ<br /> kh¸ch thÓ mµ tr­íc ®ã t«n gi¸o häc kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc v× sù giíi h¹n vÒ ph¹m vi<br /> ®èi t­îng vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu.<br /> Mét trong nh÷ng ®ãng gãp quan träng cña x· héi häc t«n gi¸o lµ nh÷ng kh¸m<br /> ph¸ tõ ph­¬ng diÖn cÊu tróc - chøc n¨ng mµ ®¹i diÖn tiªu biÓu cña nã kh«ng ai<br /> kh¸c chÝnh lµ Emile Durkheim - nhµ x· héi häc næi tiÕng ng­êi Ph¸p. T­ t­ëng<br /> t­¬ng tù vÒ c¸ch tiÕp cËn nµy vÒ sau ®­îc Radcliffe Brown, Bronislaw Malinowsky<br /> vµ ®Æc biÖt lµ Talcott Parsons vµ Robert Merton ph¸t triÓn.<br /> Theo c¸c nhµ cÊu tróc - chøc n¨ng, x· héi gièng nh­ mét c¬ thÓ sèng vµ lµ hÖ<br /> thèng - cÊu tróc cã thø bËc, ®­îc t¹o nªn tõ v« sè c¸c tiÓu hÖ thèng (t«n gi¸o, luËt<br /> ph¸p, kinh tÕ v.v.). Mçi mét tiÓu hÖ thèng trong sè ®ã ®Òu ®¶m b¶o nh÷ng chøc<br /> n¨ng nhÊt ®Þnh nh»m duy tr× ho¹t ®éng vµ sù bÒn v÷ng cña hÖ thèng. §Õn l­ît nã,<br /> mçi tiÓu hÖ thèng trong sè ®ã l¹i bao gåm c¸c hÖ thèng kh¸c nhá h¬n… Trung t©m<br /> chó ý cña c¸c nhµ cÊu tróc - chøc n¨ng lµ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ mèi liªn kÕt, sù thèng<br /> thÊt, sù c©n b»ng, æn ®Þnh, sù thay ®æi, sù ph©n ho¸… vµ c¸c ®Þnh chÕ, vai trß,<br /> chuÈn mùc cña c¸c tiÓu hÖ thèng trong mèi t­¬ng quan lÉn nhau vµ víi hÖ thèng<br /> nãi chung.<br /> T«n gi¸o ®­îc coi lµ mét tiÓu hÖ thèng x· héi nh­ vËy, cã cÊu tróc phøc t¹p,<br /> chiÕm mét ®Þa vÞ nµy hay kh¸c vµ thùc hiÖn hµng lo¹t c¸c chøc n¨ng, ¶nh h­ëng<br /> ®Õn c¸c tiÓu hÖ thèng kh¸c vµ toµn x· héi.<br /> 2. Emile Durkheim (1858 - 1917) lµ ng­êi ®i tiªn phong trong viÖc t¹o lËp vµ<br /> vËn dông c¸ch tiÕp cËn cÊu tróc - chøc n¨ng trong x· héi häc t«n gi¸o. Coi t«n gi¸o<br /> lµ “sù kiÖn” (b»ng chøng, sù vËt) x· héi - tøc lµ c¸i tån t¹i kh«ng phô thuéc vµo ý<br /> muèn chñ quan cña con ng­êi, Durkheim t×m c¸ch lý gi¶i t«n gi¸o tõ gãc ®é cÊu<br /> tróc vµ kh¸m ph¸ chøc n¨ng cña nã.<br /> <br /> <br /> *<br /> TS, ViÖn X· héi häc, Häc viÖn CT- HCQG Hå ChÝ Minh.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 68 Lược sử xã hội học Tôn giáo…..<br /> <br /> <br /> ChÞu ¶nh h­ëng cña thuyÕt tiÕn ho¸, Durkheim quan niÖm r»ng c¸c t«n<br /> gi¸o phøc t¹p ®Òu lµ s¶n phÈm tiÕn ho¸ cña c¸c tÝn ng­ìng cæ x­a, nguyªn thuû,<br /> vµ viÖc kh¸m ph¸ c¸c thµnh tè tÊt yÕu, c¬ b¶n cña bÊt cø t«n gi¸o nµo trong<br /> nh÷ng t«n gi¸o phøc t¹p cã thÓ gÆp khã kh¨n v× nh÷ng yÕu tè t¹m thêi, ph¸i<br /> sinh, thø yÕu che lÊp. V× vËy, «ng t×m ®Õn víi hÖ thèng tÝn ng­ìng T«tem cña<br /> c¸c d©n ch©u óc nh­ lµ mét h×nh thøc s¬ khai vµ nguyªn b¶n cña t«n gi¸o, tõ ®ã<br /> x¸c ®Þnh c¸c thµnh tè cÊu tróc cña nã trong hai ph¹m trï: tÝn ng­ìng vµ nghi lÔ.<br /> TÝn ng­ìng lµ tr¹ng th¸i ®Æc biÖt cña ý thøc vµ ®­îc thÓ hiÖn cô thÓ th«ng qua<br /> c¸c biÓu t­îng; nghi lÔ lµ ph­¬ng thøc hµnh ®éng x¸c ®Þnh. Theo Durkheim, t«n<br /> gi¸o lµ “ hÖ thèng thèng nhÊt nh÷ng tÝn ng­ìng vµ nghi lÔ cã liªn quan ®Õn c¸c<br /> sù vËt thiªng, tøc lµ nh÷ng sù vËt bÞ t¸ch riªng ra, bÞ cÊm ®o¸n; ®ã lµ hÖ thèng<br /> tÝn ng­ìng vµ nghi lÔ liªn kÕt tÊt c¶ nh÷ng ai tin theo thµnh mét céng ®ång tinh<br /> thÇn gäi lµ Gi¸o héi ” 1 .1F<br /> P<br /> 7T 7T<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §iÒu ®¸ng chó ý lµ, mÆc dï cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm vµ ®Þnh nghÜa kh¸c nhau<br /> vÒ b¶n chÊt cña t«n gi¸o, song c¸ch hiÓu cña Durkheim ®­îc thõa nhËn kh¸ phæ<br /> biÕn vµ tá ra lµ c«ng cô h÷u hiÖu gióp c¸c nhµ x· héi häc dÔ nhËn diÖn ®èi t­îng<br /> khi tiÕn hµnh nghiªn cøu.<br /> Víi quan ®iÓm cÊu tróc - chøc n¨ng, Durkheim dµnh mét vÞ trÝ xøng ®¸ng cho<br /> t«n gi¸o khi «ng coi ®ã lµ mét thµnh tè quan träng nhÊt trong hÖ thèng biÓu tr­ng<br /> cña x· héi, nhiÖm vô cña hÖ thèng nµy lµ thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng nhÊt ®Þnh cã ý<br /> nghÜa sèng cßn ®èi víi hÖ thèng lín (x· héi). Nghiªn cøu c¬ chÕ vµ sù ¶nh h­ëng<br /> cña t«n gi¸o ®èi víi x· héi, Durkheim cho r»ng t«n gi¸o cã nhiÖm vô thiÕt lËp vµ<br /> cñng cè sù ®oµn kÕt x· héi, coi ®ã lµ chøc n¨ng c¬ b¶n nhÊt - ®iÒu mµ vÒ sau ®­îc<br /> R. Merton cô thÓ ho¸ mét c¸ch chÝnh x¸c h¬n. Theo Durkheim, nghi lÔ thê cóng<br /> cña t«n gi¸o lµm cho céng ®ång tÝn ®å trë thµnh mét thÓ thèng nhÊt, bëi lÏ chóng<br /> ®­îc c¸c thµnh viªn cña mét nhãm c«ng khai thõa nhËn víi tÝnh c¸ch lµ c«ng viÖc<br /> chung cña nhãm. Chóng kh¬i dËy, duy tr× hoÆc phôc håi tr¹ng th¸i cña nhãm vµ<br /> t¹o ra sù thèng nhÊt cña nhãm. C¸c c¸ thÓ thµnh viªn cña nhãm c¶m thÊy cã mèi<br /> liªn hÖ gi÷a hä víi nhau bëi hä ®Òu cã niÒm tin vµ ý niÖm gièng nhau vÒ mét thÕ<br /> giíi linh thiªng, vÒ mèi quan hÖ gi÷a thÕ giíi nµy víi thÕ giíi thùc t¹i vµ biÓu lé ý<br /> niÖm chung ®ã trong nh÷ng hµnh ®éng gièng nhau.<br /> Durkheim còng ®Æc biÖt nhÊn m¹nh chøc n¨ng x· héi ho¸ cña t«n gi¸o, mÆc<br /> dï «ng kh«ng sö dông kh¸i niÖm x· héi ho¸. ¤ng cho r»ng, t«n gi¸o ®­a c¸ thÓ con<br /> ng­êi ®Õn víi ®êi sèng x· héi, gi¸o dôc vµ rÌn luyÖn sù phôc tïng th«ng qua viÖc<br /> thùc hµnh nghi lÔ vµ nh÷ng ®iÒu cÊm ®o¸n cã tÝnh chÊt b¾t buéc, nhê ®ã mµ tiÕp<br /> nhËn c¸c gi¸ trÞ, chuÈn mùc x· héi vµ trë thµnh con ng­êi x· héi.<br /> Radcliffe Brown (1881 - 1955) - nhµ d©n téc häc Anh, lµ ng­êi quan niÖm x·<br /> héi nh­ mét chØnh thÓ - hÖ thèng, cã nhu cÇu, môc ®Ých, quyÒn lîi vµ nh÷ng thiÕt<br /> chÕ ®­îc thiÕt lËp, h¬n n÷a, lµ hÖ thèng cã sù thèng nhÊt x¸c ®Þnh - thèng nhÊt<br /> <br /> 1<br /> Durkheim. C¸c h×nh thøc s¬ ®¼ng cña t«n gi¸o. Paris, 1912, tr.65. DÉn theo Komarova N. A. T«n gi¸o<br /> nh©n b¶n vµ t«n gi¸o quyÒn uy. Kiev, 1999, tr 19.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Nguyễn Nguyên Hồng 69<br /> <br /> <br /> chøc n¨ng. §ã lµ tr¹ng th¸i khi tÊt c¶ c¸c bé phËn cña hÖ thèng x· héi ho¹t ®éng,<br /> vËn hµnh cïng nhau víi sù nhÞp nhµng hµi hoµ hay lµ cã sù ®ång thuËn bªn trong,<br /> nghÜa lµ kh«ng lµm n¶y sinh nh÷ng xung ®ét nghiªm träng mµ kh«ng cã kh¶ n¨ng<br /> gi¶i quyÕt hay ®iÒu chØnh. §©y chÝnh lµ c¸i mµ «ng gäi lµ “®Þnh ®Ò thèng nhÊt chøc<br /> n¨ng”. Theo ®ã, t«n gi¸o lµ sù biÓu hiÖn c¶m gi¸c lÖ thuéc cña con ng­êi vµo hÖ<br /> thèng ®¹o ®øc “siªu c¸ thÓ” cña x· héi. §iÒu c¬ b¶n trong t«n gi¸o lµ hµnh ®éng<br /> nghi lÔ, chøc n¨ng cña nã lµ buéc c¸c thµnh viªn cña nhãm ph¶i tr¶i nghiÖm nh÷ng<br /> sî h·i vµ nh÷ng hy väng chung, vµ nhê ®ã cñng cè c¸c mèi liªn hÖ x· héi. Theo sù<br /> lý gi¶i cña «ng th×, sî h·i khiÕn con ng­êi tr¸nh xa téi lçi - còng chÝnh lµ tr¸nh<br /> ®­îc mèi nguy ®Èy c¶ x· héi tíi chç hçn lo¹n, diÖt vong. Tõ ®©y, R. Braun ®i tíi<br /> nhËn ®Þnh g©y tranh c·i r»ng, chøc n¨ng x· héi cña t«n gi¸o kh«ng phô thuéc vµo<br /> tÝnh ch©n lý hay gi¶ dèi cña nã, r»ng t«n gi¸o - c¸i mµ chóng ta cho lµ sai lÇm hay<br /> thËm chÝ lµ nh¶m nhÝ - cã thÓ lµ bé phËn kh«ng thÓ t¸ch rêi cña bé m¸y x· héi. Mçi<br /> mét t«n gi¸o, mÆc dï theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, ®Òu t­¬ng xøng víi nh÷ng ®iÒu<br /> kiÖn thùc tÕ cña tån t¹i con ng­êi vµ lµ ph­¬ng tiÖn cã ý nghÜa nhÊt ®Þnh trong sù<br /> tiÕn ho¸ cña nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i! 2. F<br /> 2<br /> P<br /> T<br /> 7 T<br /> 7<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bronislaw Malinowsky (1884 - 1942) - nhµ x· héi häc ng­êi Ba Lan, chñ<br /> tr­¬ng x©y dùng t­ t­ëng nh©n häc x· héi trªn ph­¬ng diÖn chøc n¨ng, mµ néi<br /> dung cèt lâi lµ nghiªn cøu vai trß cña c¸c hiÖn t­îng v¨n ho¸ - x· héi trong x· héi,<br /> h­íng tíi viÖc gi¶i thÝch c¸c sù kiÖn nh©n häc trªn tÊt c¶ mäi møc ®é ph¸t triÓn<br /> chøc n¨ng, bëi vai trß mµ chóng ®¶m ®­¬ng còng nh­ ph­¬ng thøc liªn hÖ lÉn<br /> nhau cña chóng bªn trong hÖ thèng.<br /> Chñ nghÜa duy lý trªn b×nh diÖn chøc n¨ng khiÕn Malinowsky trë thµnh<br /> ng­êi ®Çu tiªn thiÕt lËp ®Þnh ®Ò thuyÕt chøc n¨ng tæng qu¸t vµ tÝnh tÊt yÕu. Theo<br /> ®ã, mçi hiÖn t­îng v¨n ho¸, x· héi trong hÖ thèng x· héi ®Òu mang tÝnh chøc n¨ng<br /> vµ tÝnh tÊt yÕu. ¤ng viÕt: “ë bÊt kú d¹ng nµo cña nÒn v¨n minh, bÊt cø kh¸ch thÓ<br /> vËt chÊt, phong tôc, t­ t­ëng hay tÝn ng­ìng nµo còng ®Òu thùc hiÖn mét sè chøc<br /> n¨ng ®êi sèng, ®Òu gi¶i quyÕt mét vµi nhiÖm vô. Chóng lµ mét phÇn tÊt yÕu bªn<br /> trong c¸i toµn thÓ hiÖn thùc. Nguyªn nh©n tÝnh tÊt yÕu cña t«n gi¸o lµ ë chç: c¸c<br /> thµnh viªn cña x· héi ®Òu cã chung mét sè môc tiªu vµ gi¸ trÞ cao c¶. MÆc dï<br /> nh÷ng môc tiªu vµ gi¸ trÞ nµy lµ chñ quan, nh­ng chóng ¶nh h­ëng ®Õn hµnh vi,<br /> vµ tÝnh liªn kÕt cña chóng lµm cho viÖc ®¶m b¶o chøc n¨ng cña x· héi nh­ mét hÖ<br /> thèng thèng nhÊt trë nªn cã thÓ” 3. F<br /> 3<br /> P<br /> T<br /> 7 T<br /> 7<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VÒ chøc n¨ng cña t«n gi¸o, Malinowsky kh¼ng ®Þnh: Trong c¸c x· héi rÊt ph¸t<br /> triÓn, ®­îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng cña khoa häc c«ng nghÖ, giíi tu sÜ dÇn dÇn ®¸nh<br /> mÊt vÞ thÕ cña hä, vµ truyÒn thèng thÇn th¸nh ph¶i lïi vÒ ®»ng sau. Tuy vËy,<br /> kh«ng mét x· héi ph¸t triÓn nµo cã thÓ ®¹t ®Õn møc ®é hoµn toµn ®¸nh mÊt lßng<br /> tin vµo nh÷ng môc ®Ých siªu nghiÖm. Bao giê trong x· héi còng ph¶i tån t¹i mét<br /> vµi hÖ thèng cã chøc n¨ng liªn kÕt nh÷ng gi¸ trÞ cao c¶, nh»m thÓ hiÖn chóng theo<br /> <br /> 2<br /> Iablokov I. N. T«n gi¸o häc. Nhµ s¸ch Tæng hîp. Matxc¬va, 2001, tr. 256<br /> 3<br /> Iablokov I. N. S¸ch ®· dÉn, tr.257<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 70 Lược sử xã hội học Tôn giáo…..<br /> <br /> <br /> nghi thøc vµ lµm cho t©m tr¹ng cña c¸ thÓ - tr¹ng th¸i tinh thÇn liªn quan ®Õn<br /> nh÷ng sù thÊt väng, sù bÊt h¹nh hay linh c¶m c¸i chÕt- cã thÓ thÝch nghi víi hiÖn<br /> thùc. Do vËy, trong bÊt cø d©n téc nµo, vµ trong bÊt cø giai ®o¹n ph¸t triÓn nµo<br /> còng ®Òu cã sù hiÖn diÖn cña t«n gi¸o.<br /> Robert Merton (1910- ) - nhµ x· héi häc Mü, t¸c gi¶ cña c¸c c«ng tr×nh næi<br /> tiÕng “Lý thuyÕt x· héi vµ cÊu tróc x· héi”, “Ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn nghiªn cøu cÊu<br /> tróc x· héi” v.v. lµ ng­êi ®· tiÕn xa h¬n c¸c nhµ cÊu tróc - chøc n¨ng tiÒn bèi khi<br /> chØ ra nh÷ng khiÕm khuyÕt cña c¸i mµ «ng gäi lµ ba “gi¸o ®iÒu cña lßng tin” (sù<br /> thèng nhÊt chøc n¨ng cña x· héi; thuyÕt chøc n¨ng tæng qu¸t; tÝnh tÊt yÕu). Theo<br /> «ng, viÖc kh¼ng ®Þnh r»ng, tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng x· héi hay c¸c thµnh tè v¨n ho¸:1)<br /> lµ chøc n¨ng ®èi víi toµn bé hÖ thèng v¨n ho¸ hay x· héi; 2) thùc hiÖn c¸c chøc<br /> n¨ng x· héi thùc chøng; 3) lµ tÊt yÕu, v.v. chØ phï hîp víi c¸c x· héi tiÒn ch÷ viÕt<br /> nh­ng sai lÇm trong c¸c x· héi ph¸t triÓn cã cÊu tróc phøc t¹p. ¤ng ph¶n b¸c luËn<br /> ®iÓm vÒ sù thèng nhÊt chøc n¨ng vµ cho r»ng, mét hiÖn t­îng v¨n ho¸ hay x· héi<br /> cô thÓ (nh­ phong tôc, chuÈn mùc hµnh vi, thiÕt chÕ) cã thÓ g©y nh÷ng hÖ qu¶<br /> kh¸c nhau ®èi víi c¸c nhãm x· héi hay c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau, r»ng møc ®é liªn kÕt<br /> cña chóng lµ kh¸c nhau, vµ kh«ng thÓ cã mét sù liªn kÕt hoµn toµn cña c¸c x· héi.<br /> MÆt kh¸c, nhÊt thiÕt ph¶i thõa nhËn r»ng, mét hiÖn t­îng v¨n ho¸ cã thÓ lµ chøc<br /> n¨ng hay ph¶n chøc n¨ng, hoÆc lµ chøc n¨ng ®èi víi nhãm nµy nh­ng l¹i lµ ph¶n<br /> chøc n¨ng víi nhãm kh¸c. ¤ng kh¼ng ®Þnh: “BÊt cø hiÖn t­îng v¨n ho¸ hoÆc cÊu<br /> tróc x· héi nµo còng cã thÓ cã chøc n¨ng, song kh«ng thÓ tuyªn bè r»ng, bÊt cø<br /> hiÖn t­îng v¨n ho¸ nµo còng mang tÝnh chøc n¨ng. Ngoµi ra, mét hiÖn t­îng cã<br /> thÓ cã v« sè chøc n¨ng, vµ mét chøc n¨ng còng cã thÓ ®­îc thùc hiÖn bëi nhiÒu hiÖn<br /> t­îng kh¸c nhau”. 4 4F<br /> P<br /> 7T 7T<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §iÓm kh¸c biÖt trong quan ®iÓm chøc n¨ng cña Merton lµ ë chç, viÖc ph©n<br /> tÝch chøc n¨ng vµ ph¶n chøc n¨ng cho phÐp chØ ra kh«ng chØ c¬ së cña æn ®Þnh x·<br /> héi mµ c¶ nh÷ng nguån gèc tiÓm tµng cña biÕn ®æi x· héi. Ngoµi ra, «ng còng lµ<br /> ng­êi ®Çu tiªn ph©n biÖt hai d¹ng chøc n¨ng: mét lµ, chøc n¨ng - d¹ng hµnh vi x·<br /> héi ®­îc nhËn thøc, cã chñ ®Þnh vµ kÕt qu¶ cña nã mang l¹i sù ®iÒu chØnh, thÝch<br /> nghi cña hÖ thèng x· héi; hai lµ, chøc n¨ng - d¹ng hµnh vi mµ kÕt qu¶ cña nã<br /> kh«ng ®­îc nhËn thøc vµ kh«ng cã chñ ®Þnh tr­íc. ViÖc ph©n biÖt hai d¹ng chøc<br /> n¨ng nµy cho phÐp hiÓu ®­îc nh÷ng hµnh vi tÝn ng­ìng, t«n gi¸o mµ tho¹t nh×n cã<br /> vÎ nh­ phi lý. VÝ dô, hµnh vi cã tÝnh ma thuËt nh­ thuËt cÇu ®¶o (gäi m­a) cã thÓ<br /> thùc hiÖn chøc n¨ng hoµn toµn kh¸c víi môc ®Ých cã chñ ®Þnh tr­íc. ViÖc gäi m­a<br /> cã thÓ kh«ng ®em ®Õn m­a, nghi lÔ kh«ng cã ý nghÜa kü nghÖ v× môc ®Ých vµ kÕt<br /> qu¶ cña hµnh vi kh«ng trïng khíp. Tuy nhiªn, kh¸i niÖm chøc n¨ng kh«ng chñ<br /> ®Þnh cho phÐp ph©n tÝch sù t¸c ®éng cña nghi thøc kh«ng ph¶i nh»m vµo thÇn m­a<br /> hay c¸c hiÖn t­îng thêi tiÕt, mµ lµ nh»m vµo chÝnh nhãm ng­êi thùc hiÖn cÇu ®¶o.<br /> ViÖc cÇu ®¶o (còng nh­ mét sè nh÷ng nghi lÔ kh¸c) thùc hiÖn chøc n¨ng kh«ng chñ<br /> ®Þnh, cñng cè sù ®oµn kÕt nhãm x· héi, chuÈn bÞ cho c¸c thµnh viªn cña nhãm<br /> <br /> 4<br /> Iablokov I. N. S¸ch ®· dÉn, tr. 267<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Nguyễn Nguyên Hồng 71<br /> <br /> <br /> (hoÆc x· héi) tham gia c¸c ho¹t ®éng chung mét c¸ch ®Þnh kú. B»ng c¸ch ®ã, cã thÓ<br /> nhËn thÊy hµnh vi phi lý tÝnh cã chñ ®Þnh l¹i mang tÝnh kh¼ng ®inh - chøc n¨ng<br /> ®èi víi nhãm.<br /> Thªm vµo ®ã, khi ph©n tÝch chøc n¨ng liªn kÕt x· héi cña t«n gi¸o theo quan<br /> ®iÓm cña Malinowsky, Merton cho r»ng ®iÒu ®ã chØ ®óng víi c¸c x· héi tiÒn ch÷<br /> viÕt, víi t«n gi¸o ®éc thÇn. Theo nguyªn t¾c, trong c¸c x· héi tiÒn ch÷ viÕt chØ cã<br /> mét hÖ thèng t«n gi¸o quèc gia. Trong hÖ thèng x· héi d¹ng nµy, tèng thÓ c¸c gi¸<br /> trÞ t«n gi¸o ®Þnh h­íng chung cho tÊt c¶ mäi ng­êi sÏ lµm t¨ng c­êng sù ®oµn kÕt<br /> x· héi. Nh­ng ®iÒu nµy kh«ng thÓ ¸p dông cho c¸c d¹ng kh¸c cña x· héi, v× lÞch sö<br /> c¸c cuéc chiÕn tranh t«n gi¸o, sù xung ®ét gi÷a c¸c nhãm t«n gi¸o sÏ chøng minh<br /> ®iÒu ng­îc l¹i: t«n gi¸o nhiÒu khi lµ nguyªn nh©n cña xung ®ét vµ chiÕn tranh ë<br /> c¸c x· héi ®a t«n gi¸o. T­¬ng tù nh­ vËy, t«n gi¸o còng kh«ng ®em ®Õn lîi Ých<br /> trong viÖc cè kÕt x· héi, nÕu néi dung c¸c gi¸ trÞ cña nã m©u thuÉn víi néi dung<br /> cña c¸c gi¸ trÞ phi t«n gi¸o kh¸c.<br /> Ngoµi c¸c nhµ cÊu tróc - chøc n¨ng tiªu biÓu nãi trªn trong x· héi häc t«n<br /> gi¸o, cßn ph¶i kÓ ®Õn mét ®¹i biÓu kh¸c lµ Talcott Parsons - ng­êi ®ång h­¬ng víi<br /> Merton - mét trong nh÷ng lý thuyÕt gia næi tiÕng tõng kh¼ng ®Þnh r»ng, “…x· héi<br /> häc nghiªn cøu chØ mét khÝa c¹nh, chñ yÕu lµ khÝa c¹nh chøc n¨ng cña c¸c hÖ<br /> thèng x· héi, còng chÝnh lµ nghiªn cøu c¸c cÊu tróc vµ qu¸ tr×nh cã liªn quan ®Õn<br /> sù liªn kÕt c¸c hÖ thèng nµy”. 5 5F<br /> P<br /> 7T 7T<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Kh¸c víi chñ nghÜa chøc n¨ng cña Merton, Parsons ®· xuÊt ph¸t tõ bèn hÖ<br /> biÕn vÞ chøc n¨ng mµ «ng quan niÖm sù tån t¹i cña bÊt kú hÖ thèng x· héi nµo<br /> còng ®Òu tu©n thñ - thÝch nghi, ®Þnh h­íng môc ®Ých, liªn kÕt vµ duy tr× kiÓu mÉu<br /> (hÖ thèng AGIL), trong ®ã, t«n gi¸o ®­îc coi lµ thµnh tè c¬ b¶n nhÊt cña hÖ thèng<br /> g×n gi÷ biÓu tr­ng cã nhiÖm vô duy tr× sù liªn kÕt cña hÖ thèng x· héi. §iÓm ®Æc<br /> biÖt ®¸ng chó ý ë Parsons lµ «ng liªn hÖ kh¸i niÖm liªn kÕt víi c¸c kh¸i niÖm æn<br /> ®Þnh vµ biÕn ®æi, cho r»ng sù æn ®Þnh cña hÖ thèng phô thuéc vµo kÕt qu¶ ho¹t<br /> ®éng cña c¸c tiÓu hÖ thèng, vµ mçi tiÓu hÖ thèng chÞu ¶nh h­ëng chøc n¨ng cña c¸c<br /> tiÓu hÖ thèng cßn l¹i, vµ sù t­¬ng t¸c lÉn nhau cña chóng ®­îc thùc hiÖn th«ng qua<br /> c¸c trung gian biÓu tr­ng. C¸c qu¸ tr×nh ®i ng­îc l¹i sù æn ®Þnh, c©n b»ng, lµ c¸i<br /> dÉn ®Õn sù biÕn ®æi c¬ cÊu. §ã lµ lý do «ng ®ång nhÊt 6 quan ®iÓm víi M. Weber -<br /> F<br /> 6<br /> P<br /> T<br /> 7 T<br /> 7<br /> P<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ng­êi ®· nhËn thÊy ý nghÜa cña c¸c phong trµo t«n gi¸o trong sù biÕn ®æi x· héi,<br /> ®Æc biÖt nhÊn m¹nh sù ®ãng gãp mµ «ng cho lµ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi sù<br /> ph¸t triÓn cña c¸c x· héi c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i trong tr­êng hîp cña ®¹o Tin lµnh.<br /> 3. Cã thÓ nãi, x· héi häc t«n gi¸o tr­êng ph¸i cÊu tróc - chøc n¨ng ®· ®Ó l¹i<br /> dÊu Ên kh¸ ®Ëm nÐt vµ lµ mét ®ãng gãp ®¸ng kÓ trong t«n gi¸o häc - ngµnh khoa<br /> häc vèn ®· cã sù gãp søc cña nhiÒu bé m«n khoa häc x· héi kh¸c nh­ T©m lý häc,<br /> §¹o ®øc häc, V¨n ho¸ häc, D©n téc häc, Nh©n häc v.v. ViÖc ®i s©u t×m hiÓu c¸c khÝa<br /> c¹nh cÊu tróc - chøc n¨ng cho phÐp chØ ra r»ng, t«n gi¸o tÝn ng­ìng lµ hiÖn t­îng<br /> <br /> 5<br /> Parsons T. Tæng quan // X· héi häc Mü. Matxc¬va, 1972, tr.365.<br /> 6<br /> Parsons T. S¸ch ®· dÉn, tr.388.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 72 Lược sử xã hội học Tôn giáo…..<br /> <br /> <br /> x· héi phøc t¹p, cã ¶nh h­ëng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng x·<br /> héi. Thªm vµo ®ã, t«n gi¸o ®­îc nh×n nhËn kh«ng ph¶i víi t­ c¸ch lµ mét tån t¹i<br /> “lÖch chuÈn” mµ lµ mét phÇn cña cÊu tróc x· héi, mÆc cho ý thøc t«n gi¸o vÉn ®­îc<br /> xem lµ sù ph¶n ¸nh thùc tiÔn mét c¸ch hoang ®­êng, h­ ¶o. §Ó tr¸nh nh÷ng kÕt<br /> luËn ®¬n gi¶n ho¸, mét chiÒu vÒ c¸c hiÖn t­îng t«n gi¸o, tÝn ng­ìng, cÇn ph¶i<br /> nghiªn cøu chóng th«ng qua nhiÒu b­íc (thao t¸c) trung gian cÇn thiÕt ®Ó läc bá<br /> nh÷ng yÕu tè g©y “nhiÔu”. Ph¸t hiÖn cña Merton vÒ mèi liªn hÖ gi÷a hµnh vi t«n<br /> gi¸o (cÇu ®¶o) vµ ý nghÜa x· héi cña chóng (sù æn ®Þnh, liªn kÕt) lµ mét vÝ dô ®iÓn<br /> h×nh vÒ mét nghiªn cøu x· héi häc t«n gi¸o theo kiÓu “b¾c cÇu”.<br /> - KÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ cÊu tróc - chøc n¨ng còng chØ ra r»ng, t«n<br /> gi¸o, tÝn ng­ìng kh«ng chØ lµ ph­¬ng tiÖn tho¶ m·n nhu cÇu ®Òn bï h­ ¶o tr­íc<br /> nçi sî h·i, bÊt lùc hay c¸i chÕt mµ cßn thùc hiÖn hµng lo¹t nh÷ng chøc n¨ng kh¸c<br /> nh­: nhËn thøc, x· héi ho¸, giao tiÕp, kiÓm so¸t (x· héi, nhãm, c¸ nh©n) v.v. L«gÝc<br /> cña vÊn ®Ò (vµ thùc tÕ còng ®· phÇn nµo chøng minh) lµ, t«n gi¸o sÏ mÊt dÇn vai<br /> trß vµ ý nghÜa x· héi cña nã, mét khi c¸c chøc n¨ng mµ nã ®¶m nhiÖm ®­îc di<br /> chuyÓn vµo c¸c thiÕt chÕ x· héi thÕ tôc kh¸c (nh­ khoa häc, luËt ph¸p, v¨n ho¸ -<br /> gi¸o dôc, v.v.). Sù tån t¹i vµ xu h­íng vËn ®éng, biÕn ®æi cña t«n gi¸o ch¾c ch¾n<br /> tuú thuéc vµo n¨ng lùc ®¶m b¶o chøc n¨ng cña c¸c thiÕt chÕ x· héi nµy.<br /> - MÆc dï thuyÕt cÊu tróc - chøc n¨ng ®· më ra mét h­íng tiÕp cËn míi, gióp<br /> ®em l¹i c¸ch nh×n tæng quan c¸c vÊn ®Ò x· héi vÜ m«, song nã còng gÆp ph¶i nh÷ng<br /> h¹n chÕ kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®­îc trong c¸c x· héi ®a t«n gi¸o, ®a/phiÕm thÇn nh­<br /> Merton ®· chØ râ ë trªn. V× vËy, c¸ch tiÕp cËn nµy chØ cã thÓ vËn dông trong ®iÒu<br /> kiÖn ph¶i tÝnh ®Õn quan ®iÓm lÞch sö - cô thÓ cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin. §iÒu ®ã<br /> cã nghÜa lµ, ph¶i khu biÖt ph¹m vi vÊn ®Ò ®­îc xem xÐt trong giíi h¹n cña mét x·<br /> héi (hay nhãm) cô thÓ, trong ®ã c¸c thµnh viªn ®Òu ph¶i cã chung mét niÒm tin vµ<br /> së thuéc mét tæ chøc t«n gi¸o nhÊt ®Þnh. ChØ trong tr­êng hîp ®ã, viÖc vËn dông lý<br /> thuyÕt nµy míi ®ãng vai trß ®¸ng kÓ.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Nguyễn Nguyên Hồng 73<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> <br /> 1. Iablokov I. N. T«n gi¸o häc. Nhµ s¸ch Tæng hîp. Matxc¬va, 2001.<br /> 2. Komarova N. A. T«n gi¸o nh©n b¶n vµ t«n gi¸o quyÒn uy. Kiev, 1999.<br /> 3. Parson T. Tæng quan // X· héi häc Mü. Matxc¬va, 1972.<br /> 4. NguyÔn Kim HiÒn. Mét sè nÐt ®¹i c­¬ng vÒ x· héi häc t«n gi¸o ë Ph­¬ng T©y.<br /> T¹p chÝ Nghiªn cøu t«n gi¸o sè 3 (2001).<br /> 5. Weber Max. §¹o ®øc Tin Lµnh vµ tinh thÇn cña chñ nghÜa t­ b¶n. Nxb §µ<br /> N½ng, 2008.<br /> 6. Sabino Acquaviva (Lª Diªn dÞch). X· héi häc t«n gi¸o Nxb Khoa häc X· héi.<br /> HN, 1998.<br /> 7. Jean Paul Wellaime. (NguyÔn V¨n KiÖm dÞch). K.Marx vµ F. Enghels víi vÊn ®Ò<br /> x· héi häc t«n gi¸o. T¹p chÝ Nghiªn cøu t«n gi¸o, sè 1 (2002).<br /> 8. NguyÔn Xu©n NghÜa. Phô n÷, t«n gi¸o vµ vÊn ®Ò ph¸t triÓn. T¹p chÝ Nghiªn cøu<br /> t«n gi¸o, sè 6 (2005).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />