Lý thuyết đặt cơ sở trên dữ kiện thực địa: trình bày và so sánh với một số tiếp cận định tính khác

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/329905589<br /> <br /> LÝ THUYẾT ĐẶT CƠ SỞ TRÊN DỮ KIỆN THỰC ĐỊA: TRÌNH BÀY VÀ SO SÁNH<br /> VỚI MỘT SỐ TIẾP CẬN ĐỊNH TÍNH KHÁC (Introduction to grounded theory<br /> and comparison with some other qualitative appro...<br /> Article · December 2018<br /> CITATIONS<br /> <br /> READS<br /> <br /> 0<br /> <br /> 222<br /> <br /> 1 author:<br /> Nguyen Xuan Nghia<br /> Ho Chi Minh City Open University<br /> 59 PUBLICATIONS   29 CITATIONS   <br /> SEE PROFILE<br /> <br /> Some of the authors of this publication are also working on these related projects:<br /> <br /> Environmental Education View project<br /> <br /> Social Theory View project<br /> <br /> All content following this page was uploaded by Nguyen Xuan Nghia on 25 December 2018.<br /> <br /> The user has requested enhancement of the downloaded file.<br /> <br /> TAÏP CHÍ KHOA HOÏC XAÕ HOÄI SOÁ 9(145)-2010<br /> <br /> 9<br /> <br /> KINH TEÁ HOÏC - XAÕ HOÄI HOÏC<br /> <br /> LÝ THUYẾT ĐẶT CƠ SỞ TRÊN DỮ KIỆN<br /> THỰC ĐỊA: TRÌNH BÀY VÀ SO SÁNH VỚI<br /> MỘT SỐ TIẾP CẬN ĐỊNH TÍNH KHÁC<br /> NGUYỄN XUÂN NGHĨA<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Lý thuyết đặt cơ sở trên dữ kiện thực địa<br /> (grounded theory) là một trong các các lối<br /> tiếp cận chính của nghiên cứu định tính.<br /> Ngày nay nó được sử dụng rộng rãi trong<br /> các bộ môn khoa học xã hội, nhân văn, cả<br /> trong y khoa và công nghệ thông tin. Bài<br /> viết trình bày nguồn gốc lý thuyết, phương<br /> pháp luận, các qui trình của lý thuyết. Đặc<br /> biệt một số tương đồng và khác biệt của lý<br /> thuyết trên với một số tiếp cận định tính<br /> khác cũng được đặt ra. Kết luận bài viết đề<br /> cập đến vài hạn chế và đóng góp của lối<br /> tiếp cận này.<br /> Các phương pháp trong nghiên cứu định<br /> tính được đề cập đến thường bao gồm: qui<br /> nạp phân tích (analytic induction), dân tộc<br /> học mô tả, phương pháp hiện tượng luận<br /> và lý thuyết đặt cơ sở trên dữ kiện thực địa<br /> (grounded theory)(1). Lý thuyết đặt cơ sở<br /> trên dữ kiện thực địa là một phương pháp<br /> do hai nhà xã hội học Mỹ Glaser và<br /> Strauss đưa ra trong tác phẩm Khám phá<br /> lý thuyết đặt cơ sở trên dữ kiện thực địa.<br /> Nguyễn Xuân Nghĩa. Tiến sĩ. Trường Đại học<br /> Mở Thành phố Hồ Chí Minh.<br /> <br /> Các chiến lược cho nghiên cứu định tính)<br /> ([1967], 2009). Hai ông đã dần hình thành<br /> lý thuyết từ cuộc nghiên cứu năm 1965,<br /> Nhận thức về sự hấp hối (1965). Lý thuyết<br /> này dần dần được ứng dụng trong các lãnh<br /> vực y tế, tiếp thị, giáo dục, tâm lý học, phát<br /> triển nguồn nhân lực, nghiên cứu tổ chức<br /> và các lãnh vực khác như hệ thống thông<br /> tin (Fernandez, 2004). Số lượng nghiên<br /> cứu ứng dụng lối tiếp cận này càng ngày<br /> càng gia tăng, lấy thí dụ trong lãnh vực sức<br /> khỏe, điều dưỡng, Benoliel đã thống kê,<br /> năm 1980 có 5 nghiên cứu dựa trên lý<br /> thuyết này, năm 1984: 225 nghiên cứu,<br /> năm 1995: 1997 nghiên cứu (Egen, 2002,<br /> tr. 279). Cuốn sách nêu trên của Glaser và<br /> Strauss (1967) được trích dẫn trong 21.201<br /> bài viết; cuốn sách của Strauss và Corbin<br /> (1990) được trích dẫn trên 14.438 bài<br /> viết(2).<br /> 1. NGUỒN GỐC LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG<br /> PHÁP LUẬN<br /> Mặc dù có những tương đồng với nhân học<br /> xã hội là nhằm làm rõ cơ cấu, tính qui luật<br /> của các hiện tượng xã hội, nhưng trong khi<br /> nhân học xã hội đặt ưu tiên vào việc mô tả,<br /> lý thuyết đặt cơ sở trên dữ kiện thực địa có<br /> mục đích xây dựng một lý thuyết từ những<br /> <br /> 10<br /> <br /> NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – LYÙ THUYEÁT ÑAËT CÔ SÔÛ TREÂN DÖÕ KIEÄN…<br /> <br /> dữ kiện thực địa. Nguồn gốc của lý thuyết<br /> này xuất phát từ những trào lưu tư tưởng<br /> lớn của hai trường đại học Mỹ là đại học<br /> Columbia, nơi tốt nghiệp của B. G. Glaser<br /> và ông rất gần gũi với P. Lazarsfeld, và đại<br /> học Chicago nơi A. Strauss được đào tạo.<br /> Do vậy lý thuyết đặt cơ sở trên dữ kiện<br /> thực địa không hoàn toàn độc đáo, bởi lẽ<br /> nó hệ thống và triển khai một số qui tắc của<br /> trường phái Chicago. Người ta nhận thấy<br /> có nhiều nét thân thuộc giữa phương<br /> pháp này với các lối tiếp cận trước đó<br /> như lý thuyết tương tác biểu tượng, qui<br /> nạp phân tích. Phương pháp này được<br /> sử dụng phối hợp với các phương pháp<br /> khác như dân tộc học, nghiên cứu tiểu sử<br /> (life history) hay phương pháp luận dân dã<br /> (ethnomethodology).<br /> Phương pháp này nhằm xây dựng các lý<br /> thuyết có cơ sở thực nghiệm từ các hiện<br /> tượng xã hội. Như vậy, nó được xem như<br /> là một phản ứng chống lại sự tư biện lý<br /> thuyết tách rời khỏi thực tại, đồng thời<br /> chống lại trào lưu định lượng thực chứng<br /> mà C. Mills đã phê bình, bởi lẽ trào lưu này<br /> không có ý nghĩa lý thuyết, thiếu nghiêm<br /> cẩn trong việc giải thích các dữ kiện và<br /> không lý giải được ý nghĩa xã hội học của<br /> các kết quả nghiên cứu. Glaser và Strauss<br /> muốn hình thành một phương pháp nhằm<br /> xây dựng các lý thuyết phản ánh tính đa<br /> dạng, phong phú của xã hội đồng thời cho<br /> ra đời những nghiên cứu có giá trị và được<br /> kiểm nghiệm cách hệ thống bằng các mẫu<br /> thâu thập dữ kiện chặt chẽ.<br /> Phương pháp luận của lý thuyết đặt cơ sở<br /> trên dữ kiện thực địa còn bắt nguồn từ lý<br /> thuyết thực dụng (pragmatism) Mỹ và triết<br /> học hiện tượng luận. Các tác giả của lý<br /> thuyết này thấy sự cần thiết phải cắm chặt<br /> <br /> lý thuyết trong thực tiễn để đẩy mạnh các<br /> bộ môn khoa học và nhận thức được tầm<br /> quan trọng của quan sát thực địa trong việc<br /> thấu hiểu các hiện tượng xã hội. Việc quan<br /> sát này chú trọng đến những biến đổi,<br /> những quá trình và tính đa dạng của thực<br /> tại xã hội (Strauss và Cobin, 1990, 25). Với<br /> hiện tượng luận, lý thuyết đặt cơ sở trên dữ<br /> kiện thực địa chịu ảnh hưởng nguyên tắc<br /> giản hóa (reduction), có nghĩa là đặt qua<br /> một bên những khái niệm có sẵn về hiện<br /> tượng, để chính hiện tượng tự bộc lộ mình.<br /> Lý thuyết này không chấp nhận việc kiến<br /> tạo trước các khái niệm hay giả thiết về<br /> hiện tượng nghiên cứu. Chúng chỉ được<br /> xây dựng và kiểm chứng dần dần theo tiến<br /> độ cuộc nghiên cứu trên thực địa. Lối tiếp<br /> cận này nằm trong một quan điểm nhận<br /> thức luận lớn hơn vốn chủ trương rằng xã<br /> hội không phải là dữ kiện có sẵn như quan<br /> niệm của thuyết duy thực chứng, mà được<br /> kiến tạo liên tục bởi những tác nhân xã hội.<br /> Nhấn mạnh tầm quan trọng của tác nhân<br /> xã hội, nhưng lý thuyết này không quên<br /> lãng bối cảnh xã hội trong đó hình thành<br /> các hành động của các tác nhân (Strauss,<br /> Cobin, 1990).<br /> Cho dù, sau này có một số khác biệt giữa<br /> Glaser và Strauss, qui trình nghiên cứu của<br /> hai ông đều đi qua các bước: xác định đối<br /> tượng nghiên cứu, thâu thập dữ kiện, mã<br /> hoá, so sánh, hình thành khái niệm, chọn<br /> mẫu theo lý thuyết, phát triển chủ đề cốt lõi<br /> (core category), đưa ra lý thuyết (Walker,<br /> Myrick, 2006, tr. 550).<br /> 2. CÁC QUY TRÌNH CỦA LÝ THUYẾT<br /> ĐẶT CƠ SỞ TRÊN DỮ KIỆN THỰC ĐịA<br /> 2.1. Xác định đối tượng nghiên cứu<br /> Đối tượng nghiên cứu của lý thuyết này là<br /> một hiện tượng xã hội mà ta muốn đào sâu<br /> <br /> NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – LYÙ THUYEÁT ÑAËT CÔ SÔÛ TREÂN DÖÕ KIEÄN…<br /> <br /> phân tích lý thuyết. Đối tượng này có thể<br /> xác định từ những quan tâm lý thuyết hay<br /> ứng dụng – ví như quá trình hình thành các<br /> quan hệ liên tộc người, việc thực hiện các<br /> chính sách nhằm hội nhập những người di<br /> dân. Điều quan trọng chính là đối tượng<br /> này liên quan đến các quá trình, có nghĩa<br /> là tìm hiểu sự biến đối của một hiện tượng.<br /> Hơn nữa, lúc khởi đầu đối tượng nghiên<br /> cứu có thể được xác định rộng hay hẹp là<br /> do cách thức phân tích tập trung vào việc<br /> xây dựng các khái niệm cho phép hiểu rõ<br /> hiện tượng nghiên cứu, vì vậy một cách<br /> nào đó đối tượng nghiên cứu không có<br /> ranh giới. Thí dụ việc tìm hiểu các dịch vụ y<br /> tế có thể đòi hỏi việc hiểu sâu tổ chức tổng<br /> quát các chăm sóc y tế (Hennebo N.<br /> 2009).Việc tìm hiểu một hiện tượng xã hội<br /> đôi lúc đòi hỏi việc hiểu toàn bộ hệ thống<br /> xã hội. Hơn nữa một trong những đặc điểm<br /> của phương pháp này là đối chiếu với<br /> những tình huống tương tự nhưng có điểm<br /> tương phản.<br /> Việc xác định đối tượng nghiên cứu có vẻ<br /> không rõ ràng trong lý thuyết này thường<br /> gây nghi ngờ cho những người chỉ quen<br /> thuộc với lối nghiên cứu định lượng.<br /> 2.2. Chọn lựa địa điểm, tình huống hay<br /> nhóm cuộc nghiên cứu nhắm tới<br /> Việc chọn lựa địa điểm, tình huống hay<br /> nhóm nào tùy thuộc câu hỏi nghiên cứu và<br /> đặc biệt tùy thuộc tính phù hợp lý thuyết<br /> của câu hỏi này. Lấy thí dụ, để nghiên cứu<br /> các quan hệ liên tộc người, ta có thể chọn<br /> nghiên cứu ở các trường công lập vì đó là<br /> nơi có sự chung sống giữa các nhóm tộc<br /> người; tiếp theo, trong nội bộ trường, ta có<br /> thể tập trung nghiên cứu thanh thiếu niên vì<br /> các em đang ở độ tuổi quan trọng có liên<br /> <br /> 11<br /> <br /> quan đến việc hình thành căn tính xã hội.<br /> Tóm lại việc chọn một tình huống, một<br /> nhóm nghiên cứu tùy thuộc khả năng<br /> chúng làm sáng tỏ hiện tượng ta muốn<br /> nghiên cứu. Mẫu nghiên cứu khởi đầu này<br /> có thể thay đổi tùy theo nhu cầu trong quá<br /> trình phát triển lý thuyết.<br /> Đại bộ phận nghiên cứu được tiến hành<br /> theo phương pháp này dựa trên những dữ<br /> kiện thực địa như quan sát, phỏng vấn,<br /> nhưng cũng có thể sử dụng các loại dữ<br /> kiện khác như dữ kiện định lượng, tư liệu<br /> các loại, hình ảnh và ngay cả các phân tích<br /> dữ kiện thực địa đã được thực hiện nếu<br /> chúng có thể cho phép xây dựng hệ thống<br /> một lý thuyết có thể kiểm chứng được.<br /> 2.3. Xây dựng các chủ đề khái niệm<br /> (conceptual categories)<br /> Mục tiêu chính của lý thuyết đặt cơ sở trên<br /> dữ kiện thực địa là xây dựng lý thuyết và<br /> đơn vị căn bản phân tích của phương pháp<br /> này là các khái niệm. Khái niệm không phải<br /> là sự kiện hay biến cố (các tác giả Glaser<br /> và Strauss dùng thuật ngữ incidents) mà là<br /> cái biểu trưng cho các sự kiện, biến cố này.<br /> Thí dụ trong nghiên cứu của Laperrière về<br /> quan hệ liên tộc người, một vài sự kiện cho<br /> thấy các thanh niên Ý ở Québec đã Pháp<br /> hóa tên của mình, từ bỏ những nét truyền<br /> thống Ý rõ ràng. Các sự kiện này được xếp<br /> vào khái niệm “phủ định sự khác biệt”<br /> (Laperrière, 1997). Thí dụ khác, trong<br /> nghiên cứu của Glaser và Strauss đã nêu<br /> trên, những nhận định đánh giá về cái chết<br /> của bệnh nhân như “anh ta trẻ quá”, “Nếu<br /> không có cô, các con của cô sẽ làm gì<br /> đây?”, “Thật là một mất mát cho xã hội!”,<br /> được liệt kê vào khái niệm “mất mát xã<br /> hội”. Tiếp theo, những khái niệm thuộc về<br /> <br /> 12<br /> <br /> NGUYEÃN XUAÂN NGHÓA – LYÙ THUYEÁT ÑAËT CÔ SÔÛ TREÂN DÖÕ KIEÄN…<br /> <br /> cùng một lãnh vực được tập hợp lại trong<br /> một chủ đề khái niệm (hay khái niệm<br /> chính). Trở lại nghiên cứu của Lapenière,<br /> các khái niệm “phủ định sự khác biệt”, và<br /> khái niệm “tâm lý hóa sự khác biệt” (qui<br /> chiếu việc chọn bạn thân cùng một tộc<br /> người là do tính cách của cá nhân) được<br /> tập hợp lại trong chủ đề khái niệm “che<br /> giấu sự khác biệt”.<br /> Các chủ đề khái niệm phải bám vào thực<br /> tiễn nghiên cứu, vì phương pháp này còn<br /> được gọi là phương pháp lập thuyết từ<br /> những dữ kiện thực địa (ancrer la théorie<br /> dans les faits, neo lý thuyết vào các sự<br /> kiện). Từ các quan sát càng lúc càng<br /> được tinh tế do được đối chiếu liên tục,<br /> người ta làm rõ các chủ đề và giả thiết.<br /> Các dữ kiện không chỉ là chỉ báo của các<br /> khái niệm hay các chủ đề mà còn là công<br /> cụ để xác minh. Các chủ đề khái niệm<br /> được xây dựng lại cho đến khi nào không<br /> có dữ kiện mới đi ngược lại chúng - đây là<br /> nguyên tắc bão hòa (saturation) (Glaser,<br /> Strauss, 1967, tr. 61). Trở lại khái niệm<br /> “mất mát xã hội” trong nghiên cứu của<br /> Glaser và Strauss, khái niệm này tạo nên<br /> một chiều kích thích hợp cho việc quan sát<br /> hiện tượng nghiên cứu là các hành vi<br /> chăm sóc của bác sĩ, y tá và đồng thời nó<br /> cũng cho phép đưa ra các tiên đoán về<br /> chất lượng các chăm sóc.<br /> Sau khi đã xác định các chủ đề khái niệm,<br /> người nghiên cứu cố gắng đưa ra các<br /> thuộc tính, các đặc điểm của các chủ đề<br /> khái niệm. Động tác này đi qua hai bước<br /> nhỏ; bước thứ nhất, ta tối thiểu hóa các<br /> khác biệt quan sát được nhằm chi tiết hóa<br /> và củng cố nội dung các chủ đề khái niệm;<br /> bước thứ hai, tối đa hóa những khác biệt<br /> này với mục đích làm bật ra những điều<br /> <br /> kiện xuất hiện và biến đổi của hiện tượng<br /> nghiên cứu. Lấy thí dụ, người ta có thể chi<br /> tiết hóa nội dung của khái niệm “che giấu<br /> sự khác biệt tộc người” nêu trên và xem<br /> những ai (khi nào, thế nào, với ai, tại sao,<br /> kết quả thế nào) sử dụng chiến lược này<br /> (Strauss, Corbin, 1990, tr. 77). Sau đó liệt<br /> kê ra những đặc điểm của khái niệm đối<br /> nghịch “phô trương sự khác biệt tộc người”<br /> và so sánh hai tập hợp khái niệm để đi đến<br /> việc nhận ra những điều kiện xuất hiện của<br /> chiến lược này hay chiến lược kia.<br /> Sau đó, những đặc điểm của một chủ đề<br /> khái niệm được xem xét dưới những chiều<br /> kích của chúng. Trong ngôn ngữ của<br /> phương pháp này, khái niệm chiều kích chỉ<br /> việc định vị các đặc điểm trên một trục liên<br /> tục, thí dụ, trong tương quan với số lượng:<br /> ít/nhiều, trong tương quan với thời gian:<br /> sớm/trễ... Thí dụ, khái niệm “mất mát cho<br /> xã hội” được xét dưới chiều kích nhiều hay<br /> ít.<br /> Cuối cùng, qua việc quan sát tất cả các<br /> chiều kích của một khái niệm, ta có thể có<br /> cái nhìn tổng thể (dimensional profile) để từ<br /> đó tạo ra các loại hình hay khuôn mẫu<br /> (pattern) của hiện tượng nghiên cứu.<br /> 2.4. Quá trình mã hóa và các giai đoạn của<br /> phân tích đối chiếu liên tục<br /> Phương pháp đối chiếu là một trọng tâm<br /> của lý thuyết đặt cơ sở trên dữ kiện thực<br /> địa, nhằm làm bật ra những tương đồng, dị<br /> biệt giữa các dữ kiện hòng xác định được<br /> những đặc điểm, những quan hệ, các yếu<br /> tố chi phối các biến đổi (Glaser, Strauss,<br /> 1967, tr. 103-107).<br /> Sau khi việc thâu thập dữ kiện thực địa đầu<br /> tiên được thực hiện, việc mã hóa mở (open<br /> coding) được tiến hành ngay. Mã hóa mở<br /> <br />