Một số điểm cần chú ý trong xác định cỡ mẫu cho cuộc tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009

đầu. Trong trường hợp các cơ sở ở địa điều tra.<br /> phương không có trách nhiệm xử lý số liệu<br /> 5. Kết luận<br /> điều tra mẫu hoặc tổng điều tra, thì việc áp<br /> dụng công nghệ ICR phi tập trung là không Hệ thống ICR là công nghệ hiệu quả<br /> phù hợp. Ngược lại, nếu các cơ sở ở địa nhập số liệu đối với các cuộc điều tra mẫu<br /> phương có hệ thống công nghệ thông tin và lớn hoặc tổng điều tra. Nếu có thể đảm bảo<br /> có số liệu Tổng điều tra hoặc điều tra mẫu cung cấp phiếu điều tra với số liệu hợp lý,<br /> để xử lý, có thể hữu ích nếu lắp đặt máy kịp thời và có chất lượng, hệ thống sẽ cần ít<br /> quét tại đó. hơn sự can thiệp của con người so với nhập<br /> số liệu bằng biện pháp thủ công. Bởi vì<br /> v. Nếu công nghệ ICR được lựa chọn<br /> Tổng điều tra thu thập số liệu quy mô lớn,<br /> cho Tổng điều tra, hệ thống cần được thử<br /> hệ thống quét hình ảnh được lắp đặt sẽ có<br /> nghiệm với các cuộc điều tra mẫu cũng như<br /> hiệu quả phù hợp xử lý số liệu trong một<br /> với điều tra thử của Tổng điều tra trước khi<br /> khoảng thời gian theo yêu cầu. Đối với việc<br /> triển khai chính thức với Tổng điều tra. Tất<br /> đầu tư lớn như vậy, khả năng sử dụng công<br /> cả các vấn đề có thể xuất hiện, từ thiết kế<br /> nghệ này sau khi Tổng điều tra kết thúc cần<br /> phiếu đến xuất bản kết quả, và các khó khăn<br /> được cân nhắc.<br /> thường rất khác nhau giữa các quốc gia.<br /> Hơn nữa, việc quản lý và giám sát chữ viết Công nghệ ICR sẽ cho phép xử lý số<br /> tay của điều tra viên, cũng như vận chuyển, liệu trong thời gian ngắn hơn. Tuy nhiên,<br /> bảo quản và bàn giao phiếu điều tra là một số vấn đề cũng cần phải quan tâm.<br /> những công việc không dễ dàng. Các khó Chất lượng giấy in phiếu, chất lượng in,<br /> khăn nói trên cần được lường trước khi phân phối, bảo quản, bàn giao tài liệu cần<br /> quyết định áp dụng công nghệ đó cho Tổng đến sự quan tâm đúng mức<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> mét sè ®iÓm cÇn chó ý trong x¸c ®Þnh cì mÉu cho<br /> cuéc tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë n¨m 2009<br /> <br /> Phan Đắc Lộc(*)<br /> <br /> <br /> K ết hợp điều tra mẫu các chỉ tiêu<br /> về Lực lượng lao động và Biến<br /> động tự nhiên của dân số (sinh, chết) trong<br /> mẫu. Kết quả điều tra mẫu kết hợp trong các<br /> cuộc Tổng điều tra Dân số và nhà ở 1989,<br /> 1999 đã được tổng hợp, ước lượng suy<br /> các cuộc Tổng điều tra Dân số và nhà ở rộng cho cấp tỉnh, thành phố theo hai khu<br /> (TĐT) là một cách làm mang lại hiệu quả vực thành thị và nông thôn và đã được công<br /> thiết thực nhằm tiết kiệm kinh phí, tăng thêm bố sớm sau thời điểm TĐT thường là 1 năm,<br /> nội dung điều tra, nâng cao hơn chất lượng kịp thời cung cấp các thông tin cơ bản phục<br /> điều tra, giảm thiểu đáng kể các sai số phi vụ yêu cầu của lãnh đạo.<br /> <br /> (*)<br /> Chuyên viên chính Vụ Thống kê Dân số và Lao động<br /> <br /> 20 Th«ng tin Khoa häc Thèng kª<br />  Việc phân định địa bàn điều tra (ĐBĐT) điều tra về Lao động - Việc làm các năm<br /> trong TĐT theo qui mô “địa bàn chuẩn” với 2001-2005, điều tra Mức sống dân cư các<br /> số hộ bình quân trong mỗi địa bàn dao động năm 2002, 2004, 2006 và điều tra các chỉ<br /> trong khoảng 100 ± 20 hộ ứng vơi khoảng tiêu Nhân khẩu học và AIDS 2006.<br /> 500 (±100) nhân khẩu ở miền xuôi và qui<br /> Tuy nhiên, việc thiết kế cỡ mẫu trong<br /> mô 80 hộ (±20) ứng với khoảng 400 (±50)<br /> TĐT 1989 và 1999 thực tế đã thấp hơn so<br /> nhân khẩu ở miền núi, vùng sâu, vùng xa đã<br /> giúp thiết lập được một dàn mẫu là: “Danh với dự định thiết kế ban đầu là 5% số dân.<br /> sách các địa bàn điều tra” theo hai khu vực Tỷ lệ mẫu thực tế 1989 là 4,3% và 1999 là<br /> thành thị và nông thôn trong từng tỉnh, thành 3,2%. Do phạm vi mẫu nhỏ hơn dự tính nên<br /> phố. Mỗi tỉnh, thành phố có hai dàn mẫu, cả số sự kiện về người chết trong vòng 12<br /> nước có 128 dàn mẫu (2001). Các dàn mẫu tháng trước thời điểm điều tra thu được từ<br /> này thực sự đã giúp Tổng Cục Thống kê mẫu không đủ đại diện để tính được chỉ tiêu<br /> chọn ra các đơn vị mẫu chùm cấp 1 (ĐBĐT) kỳ vọng sống cho hai khu vực thành thị,<br /> cho các cuộc điều tra Biến động dân số - nông thôn của một số tỉnh/thành phố.<br /> KHHGĐ hàng năm giai đoạn sau TĐT từ<br /> 2001-2007. Kết hợp với sơ đồ ĐBĐT và bản Phạm vi điều tra mẫu trong TĐT 1989,<br /> Danh sách các hộ trong từng địa bàn (gọi là: 1999 và điều tra Biến động dân số - KHHGĐ<br /> Bảng kê số nhà, số hộ, số người”) chọn ra hàng năm từ 2001 - 2007 được nêu tóm tắt<br /> các đơn vị mẫu cấp 2 (hộ) cho các cuộc ở bảng 1 dưới đây:<br /> <br /> Bảng 1: Phạm vi điều tra mẫu qua các năm TĐT và sau TĐT<br /> SỐ HỘ ĐIỀU Qui mô ĐB<br /> TỔNG SỐ ĐBĐT SỐ ĐBĐT MẪU<br /> TRA MẪU<br /> Tỷ lệ<br /> mẫu (hộ)<br /> mẫu<br /> Thành Nông Thành Nông Thành Nông (%) Thành Nông<br /> thị thôn thị thôn thị thôn thị thôn<br /> Tổng điều tra<br /> TĐT 1989 21724 110117 2011 3610 4,3<br /> TĐT 1999 37384 128946 2540 2745 256151 259727 3,2 101 95<br /> Điều tra BĐDS<br /> 2001-2003 770 2830 83791 279662 2,2 109 99<br /> 2004-2007 1414 2426 140527 233254 2,3 99 96<br /> <br /> <br /> Trong cuộc TĐT Dân số và Nhà ở trong việc lựa chọn đơn vị mẫu từ danh<br /> 2009 tới, việc xây dựng được một dàn mẫu mục các đơn vị hành chính.<br /> giống như đã làm được trong cuộc TĐT<br /> Trong phần nghiên cứu đề xuất dưới<br /> 1999 là rất cần thiết và hữu ích, bởi vì qui<br /> đây về việc xác định cỡ mẫu trong cuộc TĐT<br /> mô các đơn vị hành chính cấp xã/phường<br /> 2009, chúng tôi giả định rằng đơn vị chọn<br /> và qui mô các đơn vị cấp dưới xã/phường<br /> là thôn/xóm/ấp/bản/tổ dân phố ở nước ta mẫu cấp 1 nên chọn là ĐBĐT (đơn vị mẫu<br /> khác biệt nhau khá nhiều, rất khó khăn chùm).<br /> <br /> <br /> chuyªn san tæng ®iÒu tra d©n sè n¨m 2009 21<br />  Giả sử mức tăng tương ứng giống thời ước tính tổng số dân số là 85894000<br /> kỳ 1989 – 1999; Ước tính tổng số ĐBĐT người), số lượng ĐBĐT mẫu được xác định<br /> trong cả nước năm 2009 là: 53044 ĐB tương ứng với các cỡ mẫu nghiên cứu như<br /> thành thị và 147775 ĐB nông thôn (ứng với sau:<br /> Bảng 2: Số ĐBĐT mẫu tương ứng với các cỡ mẫu nghiên cứu<br /> Số ĐBĐT mẫu Tỷ lệ mẫu (*)<br /> Ước Phạm vi mẫu cả<br /> Thành Nông Thành Nông<br /> nước 2009 TT/NT<br /> thị thôn thị thôn<br /> Mẫu như 1989 (4,3%) 4910 4845 9,3 3,3<br /> Mẫu như 1999 (3,2%) 3604 3146 6,8 2,1 3,2<br /> Mẫu 5% 5631 4915 10,6 3,3 3,2<br /> Mẫu 6% 6757 5898 12,7 4,0 3,2<br /> Mẫu 7% 7884 6882 14,9 4,7 3,2<br /> Mẫu 8% 9010 7865 17,0 5,3 3,2<br /> Mẫu 9% 10136 8848 19,1 6,0 3,2<br /> Mẫu 10% 11262 9831 21,2 6,7 3,2<br /> Mẫu 15% 16894 14746 31,8 10,0 3,2<br /> (*) Tỷ lệ mẫu thành thị, nông thôn trong cả nước áp dụng theo phương pháp phân bổ của<br /> chuyên gia LHQ, Tiến sĩ Tunner, chuyên gia chọn mẫu UNSD (1999).<br /> <br /> Việc xác định cỡ mẫu phù hợp trong quân thuộc khu vực thành thị thu được từ<br /> TĐT 2009 nhằm để ước lượng các chỉ tiêu các ĐBĐT mẫu khu vực thành thị (mỗi địa<br /> về lực lượng lao động, đặc biệt là tỷ lệ lao bàn điều tra 30 hộ) tương ứng với 5 mức<br /> động thất nghiệp thuộc khu vực thành thị độ tỷ lệ thất nghiệp (TLTN) khác nhau theo<br /> của từng tỉnh, thành phố. Ước lượng số phạm vi mẫu khác nhau được tính toán ở<br /> trường hợp lao động thất nghiệp bình bảng 3.<br /> <br /> Bảng 3: Ước lượng số trường hợp lao động thất nghiệp bình quân thuộc các ĐBĐT<br /> mẫu khu vực thành thị (mỗi ĐB điều tra 30 hộ)<br /> <br /> TLTN TLTN TLTN TLTN TLTN<br /> Phạm vi mẫu cả nước<br /> 4‰ 4,5 ‰ 5‰ 5,5 ‰ 6‰<br /> Mẫu như 1989 (4,3%) 39 44 48 53 58<br /> Mẫu như 1999 (3,2%) 28 32 35 39 43<br /> Mẫu 5% 44 50 55 61 67<br /> Mẫu 6% 53 60 67 73 80<br /> Mẫu 7% 62 70 78 85 93<br /> Mẫu 8% 71 80 89 98 106<br /> Mẫu 9% 80 90 100 110 120<br /> Mẫu 10% 89 100 111 122 133<br /> Mẫu 15% 133 150 166 183 200<br /> <br /> <br /> <br /> 22 Th«ng tin Khoa häc Thèng kª<br />  Hiệu quả thiết kế cỡ mẫu trong TĐT diện để ước lượng gián tiếp kỳ vọng sống<br /> 2009 cũng được nghiên cứu thông qua số của tập dân số cần nghiên cứu. Mặt khác,<br /> lượng các sự kiện sinh, chết trong vòng 12 khi nghiên cứu tỷ lệ chết thô (CDR) qua các<br /> tháng trước điều tra (đặc biệt là số sự kiện năm từ 2005 - 2007. Tỷ lệ chết thô ở các<br /> chết xuất hiện rất ít). Một mẫu đại diện cho tỉnh/thành phố đã giảm nhiều, dao động từ<br /> một khu vực thành thị/nông thôn của một 4,5‰ đến 6‰. Do vậy cần phải ước lượng<br /> tỉnh thành phố cần được xác định để thu số sự kiện chết thu được ở từng khu vực<br /> được khoảng 200 trường hợp chết. thành thị, nông thôn của từng tỉnh, thành<br /> Các thông tin cơ bản về người chết phố (64 tỉnh x 2 khu vực) theo các cỡ mẫu<br /> như giới tính, tuổi khi chết của một tập khác nhau và theo các tỷ lệ chết thô khác<br /> khoảng 200 trường hợp chết mới đủ đại nhau. Ước lượng này như sau:<br /> <br /> Bảng 4: Ước tính số sự kiện chết bình quân trong 12 tháng trước điều tra thu được từ<br /> mẫu ở khu vực thành thị và nông thôn của từng tỉnh, thành phố theo các mức CDR<br /> <br /> CDR=4,5‰ CDR=5‰ CDR=5,5‰ CDR=6‰<br /> Số người chết/1 tỉnh/KV Thành Nông Thành Nông Thành Nông Thành Nông<br /> thị thôn thị thôn thị thôn thị thôn<br /> Mẫu như 1989 (4,3%) 139 147 155 164 170 180 186 196<br /> Mẫu như 1999 (3,2%) 102 96 114 106 125 117 136 127<br /> Mẫu 5% 160 149 177 166 195 182 213 199<br /> Mẫu 6% 192 179 213 199 234 219 255 239<br /> Mẫu 7% 224 209 248 232 273 255 298 279<br /> Mẫu 8% 255 239 284 265 312 292 341 319<br /> Mẫu 9% 287 269 319 299 351 328 383 358<br /> Mẫu 10% 319 299 355 332 390 365 426 398<br /> Mẫu 15% 479 448 532 498 585 547 639 597<br /> <br /> <br /> Số liệu ở bảng 3 và bảng 4 cho thấy, ở các đơn vị chọn mẫu (số ĐBĐT, số hộ, số<br /> các khu vực (thành thị/nông thôn) của một khẩu) cho các đơn vị thứ cấp là tương đối<br /> số tỉnh có tỷ lệ chết thô thấp dưới 4,5‰, có thuận lợi. Thông thường là phân bổ mẫu<br /> tỷ lệ thất nghiệp ở khu vực thành thị thấp theo tỷ trọng dân số. Việc phân bổ mẫu theo<br /> dưới 4,5‰, nếu tổ chức điều tra mẫu trên tỷ trọng dân số có ưu điểm là kết quả điều<br /> phạm vi ứng với tỷ lệ mẫu cả nước là 5% thì tra mẫu phù hợp với cơ cấu dân số gốc nên<br /> chỉ thu được bình quân dưới 160 trường có thể tổng hợp chung kết quả điều tra mẫu<br /> hợp chết và 50 trường hợp thất nghiệp ở<br /> của các tỉnh, thành phố (đơn vị thứ cấp)<br /> khu vực thành thị.<br /> thành kết quả điều tra của cả nước và vùng<br /> Đối với các nước có sự phân bố dân số mà không phải gia quyền kết quả điều tra.<br /> tương đối đồng đều theo các khu vực, theo Do sự phân bố dân số theo tỉnh, thành phố<br /> tỉnh, thành phố thì việc phân bổ số lượng ở Việt Nam có sự khác biệt khá nhiều, nên<br /> <br /> <br /> chuyªn san tæng ®iÒu tra d©n sè n¨m 2009 23<br />  hiệu quả thiết kế mẫu nhằm đảm bảo cỡ Tiến sỹ Tunner (1999) đều đã có khuyến<br /> mẫu phải tương ứng với qui mô dân số của nghị áp dụng phương pháp phân bổ mẫu<br /> từng khu vực. theo tỷ lệ mẫu nghịch đảo. Với phương pháp<br /> này, cỡ mẫu (người) theo qui mô dân số<br /> Trong các cuộc TĐT trước, với sự<br /> từng khu vực ở từng tầng (tỉnh/thành phố)<br /> giúp đỡ kỹ thuật của chuyên gia Liên Hợp<br /> thể hiện ở bảng 5 dưới đây:<br /> Quốc, UNSD - Tiến sỹ Anis Maitra (1989) và<br /> <br /> Bảng 5. Tóm tắt hiệu quả thiết kế nhằm đảm bảo cỡ mẫu tương ứng<br /> với qui mô dân số của từng khu vực<br /> <br /> Số lượng<br /> Cỡ mẫu<br /> khu vực<br /> Thành Nông 3.2%<br /> 5% 6% 7% 10% 15%<br /> thị thôn như 1999<br /> <br /> Phân bổ số dân điều tra mẫu của từng khu vực tương ứng với cỡ mẫu<br /> Dưới 60000 3 0 15000 24000 28000 33000 50000 70000<br /> 60000-