Một số vấn đề lý luận và thực tiễn trong mâu thuẫn: Phần 2

CHƯƠNG 4<br /> <br /> VẤN ĐỀ GIẢI QUYẾT MÂU THUẪN.<br /> MỘT SỐ NGUYÊN TẮC PHƯƠNG PHÁP<br /> LUẬN CỦA VIỆC GIẢI QUYẾT MÂU THUẪN<br /> <br /> Nhận thức mâu thuẫn gắn liền với việc giải quyết mâu<br /> thuẫn. Mục đích của việc nhận thức mâu thuẫn là để, trên<br /> cơ sở hiểu biết thực chất của từng mâu thuẫn hiện thực cụ<br /> thể, tìm ra con đường, biện pháp giải quyết mâu thuẫn một<br /> cách đúng đắn. Mâu thuẫn chỉ trở thành động lực của sự<br /> phát triển trong chừng mực nó được giải quyết thường<br /> xuyên, kịp thời và hợp quy luật. Trái lại, sự nhận thức và<br /> giải quyết không đúng mâu thuẫn xã hội làm cho mâu thuẫn<br /> bị biến dạng, có thể gây ra những xung đột xã hội không<br /> cần thiết, thậm chí dẫn đến khủng hoảng và sụp đổ của chế<br /> độ xã hội.<br /> Triết học Mác không dừng lại ở sự giải thích thế giới,<br /> mà mục đích quan trọng hơn của nó là nhằm cải tạo thế<br /> giới. Để có thể cải tạo thế giới một cách hợp quy luật, trước<br /> hết chúng ta phải nhận thức được những quy luật và khả<br /> năng tất yếu khách quan của sự vật, hiện tượng. Không phải<br /> ngẫu nhiên mà Michel Vadée, một nhà triết học Pháp, đã<br /> cho rằng C. Mác là “nhà tư tưởng của cái có thể”; cái có thể<br /> 157<br /> <br /> (le possible) ở đây được tác giả hiểu như là cái khả năng tất<br /> yếu của sự phát triển. Triết học Mác nghiên cứu những quy<br /> luật vận động, phát triển của thế giới, bản chất và những<br /> quy luật của chủ nghĩa tư bản cũng là nhằm tìm ra những<br /> khả năng tất yếu khách quan để cải tạo xã hội đó, vượt qua<br /> xã hội đó.<br /> Mục đích của việc nghiên cứu mâu thuẫn cũng vậy. Nó<br /> không phải chỉ để giúp chúng ta hiểu được tính tất yếu<br /> khách quan của mâu thuẫn rồi chấp nhận chúng như là<br /> những định mệnh đã an bài. Triết học Mác không chỉ thừa<br /> nhận mâu thuẫn mà còn vạch ra khả năng giải quyết từng<br /> bước để đi đến giải quyết triệt để, hoàn toàn những mâu<br /> thuẫn xã hội đang tồn tại. Đúng như Michel Vadée nhận<br /> xét: “Đối với Mác, con người đang có ý thức về quá trình<br /> lịch sử và càng ngày càng phải có ý thức hơn. Trong chừng<br /> mực đó, họ có thể đẩy nhanh việc giải quyết mâu thuẫn<br /> ngay khi mà họ hiểu biết ngày càng nhiều hơn về các động<br /> lực phát triển thực sự trong quá khứ và trong hiện tại.”1<br /> Để hiểu một cách thấu đáo vấn đề giải quyết mâu thuẫn,<br /> trước hết cần làm rõ khái niệm khoa học này, sau đó cần<br /> nghiên cứu kỹ những nguyên tắc chung của việc giải quyết<br /> mâu thuẫn. Trong chương này, chúng tôi cũng chủ yếu đề<br /> cập đến mâu thuẫn trong đời sống xã hội.<br /> <br /> 1. Xem Michel Vadée, Marx nhà tư tưởng của cái có thể (gồm 2<br /> tập), Viện Thông tin Khoa học xã hội, Hà Nội, 1996, t. 1, tr. 4;<br /> t. 2, tr. 333 - 334.<br /> 158<br /> <br /> 1. NHỮNG QUAN NIỆM KHÔNG ĐÚNG TRONG<br /> VẤN ĐỀ GIẢI QUYẾT MÂU THUẪN<br /> Những thiếu sót được trình bày sau đây, tuy phần lớn<br /> đã được khắc phục trong quá trình đổi mới ở nước ta,<br /> nhưng dù sao việc nhìn lại chúng một cách có hệ thống có<br /> thể sẽ bổ ích cho việc xây dựng một cách tiếp cận mới<br /> đối với việc giải quyết những mâu thuẫn nảy sinh trong xã<br /> hội ta hiện nay.<br /> 1.1. Giải quyết mâu thuẫn bị đồng nhất với việc xóa bỏ<br /> mâu thuẫn<br /> Trong thời gian trước đây cũng như hiện nay, nhiều khi<br /> khái niệm “giải quyết mâu thuẫn” bị đồng nhất với việc xóa<br /> bỏ mâu thuẫn. Cách hiểu này xuất phát từ quan niệm không<br /> thừa nhận tính tất yếu, khách quan của mâu thuẫn, cho rằng<br /> bất kỳ mâu thuẫn nào cũng đều không bình thường, trái tự<br /> nhiên, cũng đều xấu và tiêu cực. Theo quan niệm này, mâu<br /> thuẫn cản trở, kìm hãm sự phát triển; do đó chỉ có loại bỏ<br /> mâu thuẫn mới làm cho sự vật phát triển được.<br /> Chúng tôi hoàn toàn đồng ý với quan điểm của G.X.<br /> Batisev trong tác phẩm “Mâu thuẫn với tính cách là phạm<br /> trù của lôgíc học biện chứng” . Tác giả viết : “Giải quyết<br /> mâu thuẫn biện chứng không có gì chung với việc “loại bỏ”<br /> nó” , “Loại bỏ mâu thuẫn biện chứng là hoàn toàn không có<br /> khả năng. Ở đây nguyện vọng và ý chí của bất kỳ ai đều<br /> không có vai trò gì hết”... “Giải quyết mâu thuẫn biện<br /> chứng là giành thắng lợi đối với vấn đề, “giải quyết” nó một<br /> 159<br /> <br /> cách giả tạo bằng cách “loại bỏ” là chạy trốn một cách nhục<br /> nhã, thậm chí là lẩn tránh ngay cả cách đặt vấn đề.”1<br /> Trong thời gian trước đây, việc giải quyết mâu thuẫn bị<br /> đồng nhất với việc loại bỏ mâu thuẫn và thường được thực<br /> hiện bằng cách tiêu diệt, loại bỏ một trong hai mặt hợp<br /> thành mâu thuẫn. Mặc dù tính vô căn cứ của cách giải quyết<br /> mâu thuẫn như vậy đã bị nhiều nhà lý luận phê phán, nhưng<br /> trên thực tế, nó vẫn vô tình hay hữu ý được áp dụng một<br /> cách tương đối phổ biến. Cách làm này xuất phát từ sự đánh<br /> giá không đúng vai trò của mỗi mặt đối lập tạo nên chỉnh<br /> thể. Toàn bộ tính đa dạng, phong phú của mâu thuẫn xã hội<br /> bị quy kết một cách giản đơn về mâu thuẫn giữa cái mới và<br /> cái cũ, cái tốt và cái xấu và cuộc đấu tranh của hai mặt đối<br /> lập tất yếu sẽ dẫn đến mặt này thắng mặt kia, tức cái mới<br /> thắng cái cũ. Những thí dụ về cách giải quyết mâu thuẫn<br /> như vậy có thể tìm thấy trong thực tiễn xây dựng chủ nghĩa<br /> xã hội thời kỳ trước đổi mới, như giải quyết mâu thuẫn giữa<br /> hai hình thức sở hữu - sở hữu xã hội và sở hữu tư nhân, giữa<br /> độc quyền và cạnh tranh, giữa kế hoạch và thị trường, giữa<br /> lợi ích xã hội và lợi ích cá nhân, v.v..<br /> Hậu quả của việc giải quyết mâu thuẫn bằng cách loại<br /> bỏ một mặt và giữ lại mặt kia, trên thực tế là biến một mặt<br /> vốn là cái phiến diện thành cái toàn diện, cái bộ phận thành<br /> <br /> 1. G.S. Batisev, Mâu thuẫn với tính cách là phạm trù của lôgic học<br /> biện chứng (Противоречие как категория диалектической<br /> логики), Nxb Đại học, Matxcơva, 1963, tr. 80, 83, 85.<br /> 160<br /> <br /> cái toàn thể, cái tương đối thành cái tuyệt đối. Tất nhiên,<br /> quá trình phát triển của sự vật không loại trừ khả năng cái<br /> lúc đầu chỉ là bộ phận về sau biến thành cái toàn thể, một<br /> mặt của sự vật (cái mới xuất hiện trong lòng cái cũ) biến<br /> thành một bản chất độc lập. Tuy nhiên, điều đó chỉ xảy ra<br /> một cách hợp quy luật trong những điều kiện nhất định, chứ<br /> không phải được thực hiện một cách chủ quan, bất chấp<br /> những điều kiện cụ thể. Cách “giải quyết” mâu thuẫn bằng<br /> cách loại bỏ mâu thuẫn, loại bỏ một trong hai mặt đối lập<br /> chẳng những không giải quyết được mâu thuẫn mà chỉ làm<br /> cho mâu thuẫn bị biến dạng mà thôi.<br /> 1.2. Thỏa mãn với việc giải quyết mâu thuẫn ở cấp độ<br /> hiện tượng<br /> Do tính bảo thủ của cơ chế cũ trong thời kỳ trước đổi<br /> mới, người ta thường thỏa mãn với việc giải quyết mâu<br /> thuẫn ở hiện tượng, lẩn tránh việc giải quyết mâu thuẫn ở<br /> bản chất của nó. Cách giải quyết này chỉ tạo ra một sự<br /> thống nhất tạm thời ở hiện tượng bên ngoài của xã hội,<br /> nhưng trong bản chất, mâu thuẫn vẫn chưa được giải quyết.<br /> Nhìn bề ngoài của đời sống xã hội ở Liên Xô và các<br /> nước xã hội chủ nghĩa trước thời kỳ khủng hoảng, có vẻ như<br /> mọi mâu thuẫn đều được giải quyết một cách tốt đẹp: không<br /> có cạnh tranh kinh tế, không có biến động trong giá cả, thị<br /> trường và đời sống; không có sự xung đột về lợi ích giữa<br /> các cá nhân, giữa các giai cấp, giữa các chủng tộc; không<br /> có sự đối lập giữa người giàu và người nghèo, giữa lao động<br /> 161<br /> <br />