Nghiên cứu hiệu quả dự án FDI theo định hướng phát triển bền vững nền kinh tế Việt Nam: Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:103

Thêm vào BST

Báo xấu

25
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của tài liệu tham khảo "Nghiên cứu hiệu quả dự án FDI theo định hướng phát triển bền vững nền kinh tế Việt Nam" có nội dung gồm 2 phần đầu, trình bày về: thu hút và sử dụng đầu tư trực tiếp nước ngoài ở Việt Nam; mô hình đánh giá hiệu quả dự án FDI theo định hướng phát triển bền vững;... Mời các bạn cùng tham khảo chi tiết nội dung phần 2 của giáo trình!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghiên cứu hiệu quả dự án FDI theo định hướng phát triển bền vững nền kinh tế Việt Nam: Phần 1

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI PGS.TS. Nguyễn Hoàng Việt TS. Nguyễn Thị Mỹ Nguyệt SÁCH THAM KHẢO HIỆU QUẢ DỰ ÁN FDI THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG NỀN KINH TẾ VIỆT NAM NHÀ XUẤT BẢN HÀ NỘI - 2021
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT TỪ VIẾT TẮT GIẢI NGHĨA 1 CSHT Cơ sở hạ tầng 2 CNH - HĐH Công nghiệp hóa hiện đại hóa 3 CNTT Công nghệ thông tin 4 CPH Cổ phần hóa 5 DN Doanh nghiệp 6 DNNN Doanh nghiệp nhà nước 7 ĐT Đầu tư 8 ĐTNN Đầu tư nước ngoài 9 ĐP Địa phương 10 FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài 11 IT Công nghệ thông tin 12 KCN Khu công nghiệp 13 KCNC Khu công nghệ cao 14 KKT Khu kinh tế 15 KT-XH Kinh tế - xã hội 16 PCI Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh 17 UBND Ủy ban nhân dân 18 R&D Nghiên cứu và phát triển 2
LỜI MỞ ĐẦU Đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) có ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển kinh tế xã hội, đặc biệt có vai trò quan trọng đối với các nước đang phát triển như Việt Nam. FDI tăng cường đáng kể nguồn vốn đầu tư cho nền kinh tế, cung cấp các trang thiết bị, công nghệ mới, tạo công ăn việc làm cho người lao động và góp phần không nhỏ trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Theo số liệu từ Tổng cục thống kê, trong giai đoạn 2010 - 2019, FDI đã cung cấp một lượng vốn trung bình lên tới 313.543 tỷ đồng/năm và giải quyết nhu cầu việc làm cho khoảng 2,8 triệu lao động mỗi năm, và đóng góp khoảng 70% trong tổng xuất khẩu cả nước. Tốc độ tăng trưởng của FDI là 3% sẽ kéo theo GDP tăng trưởng 1%, còn trong khu vực Đông Nam Á, FDI đóng góp 17% vào tăng trưởng kinh tế của một số nước trong khu vực (Ameen và Khalid, 2015). Tuy nhiên, các nghiên cứu chỉ ra đối với các nước chủ nhà có nền kinh tế còn kém phát triển, FDI thông thường gắn với các ngành khai thác tài nguyên, nông nghiệp, chế biến - chế tạo, dịch vụ, các ngành công nghiệp được bảo hộ, các ngành công nghiệp gây ô nhiễm và lĩnh vực bất động sản (Chakraborty và Nunnenkamp, 2008; Hitam và Borhan, 2012; Alvarado và các cộng sự, 2017). Đây là cơ cấu đầu tư bất hợp lý bởi các ngành khai thác tài nguyên là các ngành không có sức lan tỏa, tạo điều kiện cho các ngành công nghiệp phụ trợ phát triển; đặc biệt các ngành công nghiệp gây ô nhiễm thì lợi nhuận nước ngoài hưởng còn hậu quả thì nước nhận FDI gánh chịu. Thách thức chủ yếu đối với các quốc gia 3
đang phát triển này là phải tìm được giải pháp thu hút có chọn lọc FDI mà đảm bảo được phát triển bền vững, không lặp lại những sai lầm của các quá trình tăng trưởng nhanh nhưng không bền vững, đã gây nên những xung đột lớn, phải trả giá về môi trường sinh thái và làm cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên. Hiệu quả của dự án FDI cần quan tâm đến mục tiêu phát triển bền vững của nền kinh tế, của địa phương theo cả 3 tiêu chí: Lợi ích kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường (Narula, 2012; Ridzuan và các cộng sự, 2017; Melane-Lavado và các cộng sự, 2018). Lợi ích kinh tế là khi nguồn vốn FDI một khi được tiến hành đầu tư thì phải đảm bảo lợi ích cho cả nước đầu tư và nước tiếp nhận đầu tư. Đối với nước đầu tư khi tiến hành đầu tư phải nhận được các lợi ích kinh tế như nguồn lao động và nguyên vật liệu rẻ hơn, tạo ra được lợi nhuận trong quá trình đầu tư. Đối với nước tiếp nhận đầu tư phải đảm bảo tăng trưởng kinh tế cao, ổn định và bền vững; phát triển sản xuất theo hướng thân thiện môi trường, công nghiệp hóa, phát triển nông nghiệp - nông thôn bền vững, phát triển công nghiệp sạch. Lợi ích xã hội đòi hỏi thực hiện đồng bộ các biện pháp nhằm các mục tiêu: tiến bộ và công bằng xã hội; xóa đói giảm nghèo; giải quyết việc làm, tăng thu nhập; nâng cao chất lượng giáo dục, nâng cao dân trí, trình độ nghề nghiệp, chăm sóc sức khỏe,… Cuối cùng dự án FDI cần đảm bảo mục tiêu bảo vệ môi trường, xử lý, khắc phục ô nhiễm, phục hồi và cải thiện chất lượng môi trường, phòng chống cháy và chặt phá rừng; khai thác tài nguyên bừa bãi. Việt Nam trong giai đoạn vừa qua được biết đến như một điểm sáng về thu hút FDI trong khu vực với các dự án từ hơn 100 quốc gia, vùng lãnh thổ với tổng số vốn đầu tư lũy kế đến hết 2019 đạt 454 tỷ USD với 33.921 dự án (Tổng cục Thống kê, 2020). FDI không chỉ đem lại vốn đầu tư mà cả công nghệ tiên tiến, năng lực 4
quản lý và kiến thức thị trường cho Việt Nam, góp phần nâng tầm các ngành công nghiệp và tăng trưởng kinh tế (Đào Thị Bích Thủy, 2012; Nguyễn Minh Tiến, 2014). Đến cuối năm 2019, khu vực FDI đã đóng góp 20,3% GDP của Việt Nam so với 10% năm 2000; nguồn vốn này cũng đóng góp 22,93% tổng vốn đầu tư toàn xã hội và tạo ra hàng triệu việc làm, tương đương với 8,6% lực lượng lao động trong nước. Riêng năm 2019, tổng vốn FDI vào Việt Nam đạt 38,95 tỷ USD, tăng 7,1% so với năm 2018, với 20,38 tỷ USD vốn giải ngân được, đạt mức cao nhất từ trước đến nay. Bên cạnh những đóng góp không nhỏ trong phát triển kinh tế - xã hội thì những bất cập, hệ lụy mà khu vực FDI để lại cho Việt Nam cũng đáng lo ngại, nổi cộm là tình trạng ô nhiễm môi trường (Trần Thị Tuyết Lan, 2014). Đỉnh điểm là thảm họa môi trường tại 4 tỉnh miền Trung vào tháng 4/2016 do Công ty TNHH gang thép Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh (Đài Loan) gây ra. Hay như trường hợp Công ty Tung Kuang (Hải Dương) xả thải ra sông Ghẽ, Công ty Mei Sheng Textiles Việt Nam xả thải sản phẩm nhuộm trực tiếp vào hồ Đá Đen - nguồn cấp nước sinh hoạt cho khoảng 1 triệu người dân trong tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, Công ty Huyndai - Vinashin xả thải ra vịnh Vân Phong,… Hầu hết các dự án FDI vào các khu kinh tế (KKT), khu công nghiệp (KCN) ở các địa phương đều tập trung vào các ngành công nghiệp có mức độ ô nhiễm cao như dệt nhuộm, luyện cán thép, sản xuất phụ tùng ô tô,... Bên cạnh đó, các báo cáo cũng chỉ ra mục tiêu thu hút công nghệ (công nghệ cao và công nghệ nguồn) cũng như chuyển giao công nghệ của FDI chưa đạt được như kỳ vọng. Theo thống kê, có khoảng 80% dự án FDI vào Việt Nam sử dụng công nghệ trung bình của thế giới. Khả năng kết nối kinh doanh giữa các nhà đầu tư trong và ngoài nước vẫn còn mờ nhạt. Kết quả là, vẫn chưa thấy rõ hiệu ứng lan tỏa về công nghệ và năng suất lao động từ các đối tác nước ngoài đến các DN trong nước. 5
Phát triển bền vững hiện là ưu tiên hàng đầu của Chính phủ Việt Nam (Trần Thị Tuyết Lan, 2014). Ngày 12/4/2012, Thủ Tướng Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược phát triển bền vững Việt Nam giai đoạn 2011 - 2020 xác định mục tiêu tăng trưởng bền vững, giảm thiểu các tác động tiêu cực của hoạt động kinh tế đến môi trường. Ngày 25/9/2012 Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh nhấn mạnh quan điểm nhất quán của Chính phủ Việt Nam là sẽ tiếp tục thực hiện nhiều giải pháp để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, nhưng không phải là tăng trưởng bằng mọi giá, hay đánh đổi môi trường để lấy tăng trưởng trong ngắn hạn, mà phải là tăng trưởng xanh và bền vững. Tuy nhiên muốn tăng trưởng xanh, phải bắt đầu từ đầu tư xanh. Huy động nguồn vốn cho phát triển nhanh và bền vững đang đặt ra thách thức lớn đối với Việt Nam. Ngày 29/8/2013, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết 103/NQ-CP, theo đó yêu cầu cần hoàn thiện môi trường đầu tư và tăng cường quản lý nhà nước (QLNN) đối với khu vực FDI để các dự án này hoạt động hiệu quả hơn theo hướng phát triển bền vững. Gần đây, Chính phủ cũng ban hành Nghị quyết số 136/NQ-CP ngày 25/9/2020 về phát triển bền vững, trong bối cảnh đại dịch COVID-19 và tác động đa diện của nó trên toàn cầu, nhằm thúc đẩy việc thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững của Việt Nam trong các ngành, các cấp và các địa phương từ nay đến năm 2030. Trong đó nhấn mạnh cần bố trí, huy động và tăng cường nguồn lực tài chính thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững bao gồm cả FDI. Đặc biệt, lần đầu tiên sau 30 năm thu hút vốn FDI, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 50- NQ/TW để định hướng hoàn thiện thể chế, chính sách, nâng cao chất lượng, hiệu quả hợp tác ĐTNN đến năm 2030. Nghị quyết được kỳ vọng sẽ mở ra một kỷ nguyên mới trong thu hút FDI, giúp Việt Nam thu hút được một thế hệ FDI mới có chất lượng cao hơn. 6
Nhằm mục đích cung cấp những kiến thức có tính cập nhật và chọn lọc về phân tích hiệu quả các dự án FDI theo định hướng phát triển bền vững phù hợp với đặc điểm và thực tiễn môi trường kinh doanh Việt Nam, nhóm biên soạn gồm các nhà khoa học của Trường Đại học Thương mại đã nghiên cứu và xuất bản cuốn sách tham khảo “Hiệu quả dự án FDI theo định hướng phát triển bền vững nền kinh tế Việt Nam” làm tài liệu học tập và nghiên cứu trong Trường. Sách tham khảo được kết cấu thành 5 phần lớn, gồm: Phần I. Thu hút và sử dụng đầu tư trực tiếp nước ngoài ở Việt Nam. Phần II. Mô hình đánh giá hiệu quả dự án FDI theo định hướng phát triển bền vững. Phần III. Đánh giá hiệu quả dự án FDI theo định hướng phát triển bền vững nền kinh tế Việt Nam Phần IV. Bối cảnh quốc tế, trong nước, quan điểm và định hướng thu hút và sử dụng hiệu quả đầu tư trực tiếp nước ngoài. Phần V. Giải pháp nâng cao hiệu quả đầu tư trực tiếp nước ngoài theo định hướng phát triển bền vững nền kinh tế Việt Nam. Cuốn sách được biên soạn dưới sự chủ biên của PGS.TS. Nguyễn Hoàng Việt và TS. Nguyễn Thị Mỹ Nguyệt với sự tham gia biên soạn của các thành viên như sau: TS. Nguyễn Thị Mỹ Nguyệt, Ths. Lê Trâm Anh: biên soạn Phần I. PGS.TS. Nguyễn Hoàng Việt, TS. Phan Thanh Tú: biên soạn Phần II. TS. Nguyễn Thị Mỹ Nguyệt, Ths. Vũ Thị Mai Thanh: biên soạn Phần III. 7
TS. Nguyễn Mạnh Hùng, Ths. Nguyễn Hoàng Nam: biên soạn Phần IV. PGS.TS. Nguyễn Hoàng Việt, Ths. Nguyễn Minh Trang: biên soạn Phần V. Mặc dù nhóm biên soạn đã có nhiều cố gắng để đảm bảo chất lượng tốt nhất có thể, tuy nhiên do là một chủ đề có nhiều góc độ và quan điểm tiếp cận khác nhau, nên cuốn sách này không khỏi có những thiếu sót. Rất mong nhận được các góp ý của các nhà nghiên cứu, nhà quản lý thực tiễn. 8
PHẦN I THU HÚT VÀ SỬ DỤNG ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI Ở VIỆT NAM 1.1. Tổng quan về đầu tư trực tiếp nước ngoài 1.1.1. Khái niệm Hiện nay, FDI trở thành một xu thế tất yếu của lịch sử, một nhu cầu không thể thiếu của mọi quốc gia trên thế giới. FDI ra đời muộn hơn các hoạt động kinh tế đối ngoại khác nhưng nhanh chóng xác lập vị trí của mình trong quan hệ kinh tế quốc tế. Trên thực tế, có khá nhiều cách nhìn nhận khác nhau về FDI. Thông thường, FDI được hiểu là một dự án hoạt động sản xuất kinh doanh các nhà ĐTNN đến một nước sở tại để thành lập và điều hành các DN kinh doanh. Quỹ tiền tệ thế giới (International Moneytary Fund - IMF) đã đưa ra định nghĩa về FDI như sau: “FDI là đầu tư có lợi ích lâu dài của một DN tại một nước khác (nước nhận đầu tư - hosting country), không phải tại nước mà DN đang hoạt động (nước đi đầu tư - source country) với mục đích quản lý một cách hiệu quả DN” (IMF, 1993). Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) cũng đưa ra định nghĩa về FDI tương tự như IMF. Tuy nhiên, OECD có quan niệm rộng hơn về nhà ĐTNN. Theo quan điểm của OECD, nhà ĐTNN là cá nhân hoặc tổ chức có thể thuộc cơ quan Chính phủ hoặc không thuộc cơ quan Chính phủ đầu tư tại nước ngoài. 9
Ủy ban thương mại và phát triển của Liên hợp quốc (UNCTAD), trong Báo cáo đầu tư thế giới năm 1996 đã đưa ra định nghĩa về FDI như sau: “FDI là đầu tư có mối liên hệ, lợi ích và sự kiểm soát lâu dài của một pháp nhân hoặc thể nhân (nhà đầu tư trực tiếp nước ngoài hoặc công ty mẹ) đối với một DN ở một nền kinh tế khác (DN FDI hoặc chi nhánh nước ngoài hoặc chi nhánh DN)”. Theo Luật Đầu tư nước ngoài tại Việt Nam năm 1996 và trong lần sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Đầu tư nước ngoài ngày 09/6/2000 quy định tại khoản 1 Điều 2: “FDI là việc nhà ĐTNN đưa vào Việt Nam vốn bằng tiền hoặc bất kỳ tài sản nào để tiến hành hoạt động đầu tư theo quy định của Luật này”, trong đó nhà ĐTNN được hiểu là tổ chức kinh tế, cá nhân nước ngoài đầu tư vào Việt Nam. Qua các định nghĩa về FDI, có thể hiểu một cách khái quát về FDI là việc nhà đầu tư ở một nước khác đưa vốn bằng tiền hoặc bất kỳ tài sản nào vào quốc gia đó để có được quyền sở hữu và quản lý hoặc quyền kiểm soát một thực thể kinh tế tại quốc gia đó, với mục tiêu tối đa hóa lợi ích của mình. Theo thông lệ quốc tế, có thể là tài sản hữu hình (máy móc, thiết bị, quy trình công nghệ, bất động sản, các loại hợp đồng và giấy phép có giá trị,…), tài sản vô hình (quyền sở hữu trí tuệ, bí quyết và kinh nghiệm quản lý,…) hoặc tài sản tài chính (cổ phần, cổ phiếu, trái phiếu, giấy ghi nợ,…). 1.1.2. Các hình thức đầu tư trực tiếp nước ngoài Có thể nêu một số hình thức sau: - Doanh nghiệp liên doanh: DN liên doanh có vốn ĐTNN ngoài là hình thức được sử dụng phổ biến ở các nước đang phát triển. Đặc điểm của hình thức DN liên doanh là nhà ĐTNN và nhà đầu tư trong nước cùng nhau góp vốn, cùng chia sẻ lợi nhuận, rủi 10
ro và chung trách nhiệm quản lý DN. Ưu điểm của DN liên doanh là nước nhận đầu tư có thể kiểm soát được hoạt động của DN, đồng thời vẫn có thể thu hút vốn, công nghệ và kỹ năng quản lý của nước ngoài. Đối với nhà ĐTNN, hình thức DN liên doanh tạo điều kiện thâm nhập thị trường dễ dàng, giảm rủi ro khi đầu tư vào thị trường mới và tận dụng được uy tín, thương hiệu của nhà đầu tư ở nước sở tại. Nhược điểm của DN liên doanh là mất thời gian tìm kiếm đối tác, trong quá trình hoạt động có thể xuất hiện mâu thuẫn do bất đồng quan điểm hoặc khác biệt về văn hóa. - Doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài. Các nhà ĐTNN thường ưa chuộng hình thức thành lập DN 100% vốn của họ ở nước ngoài do nó có ưu điểm là giữ được bí quyết công nghệ, uy tín thương hiệu và nhà ĐT nước ngoài chủ động trong điều hành, quản lý DN. Nếu cho phép nhà ĐT nước ngoài thành lập DN 100% vốn của họ, nước nhận đầu tư có thể thu hút được nhiều FDI hơn. Tuy nhiên, DN 100% vốn nước ngoài có nhược điểm là khó huy động nguồn lực của nước nhận ĐT, rủi ro do thiếu hiểu biết thị trường trong nước cao, nước nhận đầu tư khó kiểm soát hoạt động của nhà ĐTNN, nhất là quan hệ giữa DN FDI với DN chủ đầu tư ở nước ngoài trong lĩnh vực chuyển giá. - Công ty cổ phần: Nhà ĐTNN có thể thành lập công ty cổ phần mới ở nước ngoài dưới hình thức huy động vốn của cả nhà ĐTNN lẫn nhà đầu tư trong nước. Lúc đầu có thể thành lập công ty cổ phần chưa phải đại chúng. Trong quá trình hoạt động, nhà ĐTNN có thể niêm yết cổ phiếu của công ty ở thị trường chứng khoán trong nước và nước ngoài nếu đủ điều kiện. Nhà ĐTNN thường ưa thích hình thức đầu tư này do có thể huy động vốn linh hoạt và giảm thiểu rủi ro cho nhà đầu tư lớn. Tuy nhiên, các nước nhận đầu tư không khuyến khích hình thức này do lo ngại sự di chuyển vốn khó kiểm soát của nhà ĐTNN nước ngoài cũng như sự lũng đoạn của họ ở thị trường chứng khoán trong nước. 11
- Chi nhánh của DN nước ngoài. Chi nhánh của DN ở nước ngoài không được coi là một pháp nhân độc lập ở nước nhận đầu tư. Về mặt phạm vi hoạt động, chi nhánh hoàn toàn chịu sự chi phối của DN ở nước ngoài. Ưu điểm của chi nhánh là thủ tục thành lập dễ dàng. Nhược điểm của chi nhánh là rủi ro cho DN ở nước ngoài cao vì họ phải thực hiện các nghĩa vụ do chi nhánh làm phát sinh. Đối với nước nhận đầu tư, hình thức chi nhánh không được ưa chuộng do không có khả năng đem nhiều vốn, công nghệ đến nước sở tại. - Hợp tác đầu tư: Hợp tác đầu tư giữa nhà ĐTNN và nhà đầu tư trong nước là hình thức FDI khá phổ biến. Có nhiều hình thức hợp tác đầu tư như BOT (thường là nhà ĐTNN hợp đồng xây dựng công trình, kinh doanh một thời gian, sau đó chuyển giao cho nước chủ nhà), BTO (hợp đồng xây dựng, chuyển giao, kinh doanh công trình đó một thời gian), BT (nhà ĐTNN ký hợp đồng xây dựng công trình, chuyển giao cho nước chủ nhà để đổi lại một ưu đãi kinh doanh khác). Ưu điểm của hợp tác đầu tư là thu hút được lượng vốn lớn từ nước ngoài để xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng ở nước sở tại. Nhược điểm của hình thức này là nước sở tại khó tiếp nhận công nghệ và kinh nghiệm quản lý từ nhà ĐTNN đồng thời phải gánh chịu rủi ro từ hợp đồng hợp tác đầu tư. - Mua DN của nước sở tại: Đây là hình thức nhà ĐTNN ngoài mua lại (100% hoặc phần lớn) DN trong nước để nắm quyền kiểm soát DN này. Ưu điểm của hình thức FDI này là nhà ĐTNN có thể làm chủ thị phần và thương hiệu của DN trong nước mà không mất thời gian làm quen với thị trường. Ngoài ra, các công ty quốc gia có thể sử dụng hình thức này để thiết lập chuỗi giá trị toàn cầu của họ mà không quá tốn kém. Nước nhận đầu tư cũng có lợi vì thu hút được nhà ĐT chiến lược, có thế mạnh và uy tín trên thị trường quốc tế, nhờ đó dễ dàng hơn trong tái cơ cấu các DN trong nước theo 12
hướng tăng năng lực cạnh tranh. Tuy nhiên hình thức FDI này có thể không được giới đầu tư trong nước hưởng ứng do mất lợi thế cạnh tranh và đôi khi không nhận được sự ủng hộ của lao động trong các DN bị mua lại. Ở Việt Nam, mỗi khi nói đến dòng vốn FDI, chúng ta thường hình dung nhà đầu tư từ một nước nào đó đem vốn, công nghệ, kinh nghiệm quản lý vào nước ta để thành lập DN mới, có thể là 100% vốn của họ, cũng có thể liên doanh với một công ty trong nước. Tuy nhiên thực tế mấy năm gần đây cho thấy một tỷ lệ lớn dòng vốn FDI đi vào Việt Nam ở dạng mua cổ phần, cổ phiếu ở các DN trong nước đang hoạt động. Tính cả năm 2019, số liệu chính thức của Tổng cục Thống kê cho thấy trong tổng vốn FDI đạt 38 tỷ đô la Mỹ thì phần góp vốn, mua cổ phần của nhà ĐTNN lên đến 15,5 tỷ đô la, gần bằng lượng vốn đăng ký cho các dự án mới là 16,7 tỷ đô la. Đáng chú ý, trong khi vốn đăng ký cho các dự án mới được cấp phép giảm 6,8% so với năm trước thì tỷ lệ góp vốn, mua cổ phần lại tăng đến 56,4%. Điều đó có nghĩa ngày càng có nhiều nhà ĐTNN chọn con đường góp vốn hay mua cổ phần tại các DN trong nước hơn là bắt tay xây dựng một dự án hoàn toàn mới. Đây cũng là xu thế chung của cả thế giới và Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) đã định nghĩa dòng vốn ĐTNN dùng để mua từ 10% cổ phần các DN nội địa trở lên thì được xem là FDI; mua ít hơn, mua trên thị trường chứng khoán mới là đầu tư gián tiếp. Chính vì thế nhiều người ngạc nhiên khi biết Mỹ đứng đầu thế giới trong thu hút FDI, hơn cả Trung Quốc - đó là bởi, lấy số liệu năm 2018, trong lượng vốn FDI chảy vào nước Mỹ, đến 287,3 tỷ đô la Mỹ là để mua cổ phần công ty Mỹ có sẵn, chỉ 5,3 tỷ đô la được đầu tư để lập DN mới. Đầu tư nước ngoài có thể theo mô hình trong đó nhà đầu tư có sẵn thiết kế chi tiết cho một sản phẩm, một linh kiện, thậm chí 13
một bộ phận rất nhỏ, họ chỉ việc đi mua cổ phần một công ty có thể sản xuất sản phẩm đó cho họ, tham gia quản lý để bảo đảm chất lượng sản phẩm. Đây là xu thế không tránh được, nhất là sau khi toàn cầu hóa kiểu cũ chững lại, dịch bệnh lại làm ngưng trệ các chuỗi cung ứng. Như vậy khi nói thu hút ĐTNN, khi nói xây dựng chính sách hấp dẫn nhà đầu tư, chúng ta cũng nên chú ý đến đặc điểm này của dòng vốn FDI bởi nỗ lực thu hút FDI hiểu theo nghĩa cũ là chưa đủ, vẫn còn để trống gần một nửa dòng vốn tiềm năng. Nói cách khác, ví von “dọn tổ cho đại bàng cũng phải rắc thóc cho chim sẻ” là suy nghĩ đúng nhưng “lạc hậu” rồi, bởi hỗ trợ DN trong nước, giúp DN trong nước lớn mạnh cũng chính là cách thu hút FDI, không còn phân biệt “chim sẻ” và “đại bàng” nữa. Hiện nay dòng vốn FDI dưới các cam kết quốc tế đang hưởng những lợi thế DN trong nước không có được; quan trọng nhất là thái độ ứng xử với DN FDI dù sao cũng đã vào khuôn khổ luật pháp chặt chẽ hơn so với DN trong nước. Cải cách hành chính, tạo điều kiện thuận lợi cho DN trong nước hoạt động chính là góp phần thu hút dòng vốn FDI một cách trực tiếp chứ không nói đâu xa. Cái ưu điểm của mô hình này là dần dần DN trong nước sẽ lớn mạnh, sẵn sàng đáp ứng các đơn hàng lớn của các đối tác bên ngoài, chủ động tham gia các chuỗi cung ứng và sau này dù nhà ĐTNN có thoái vốn, DN vẫn sẽ tồn tại chứ không như DN FDI theo mô hình cũ, DN nước ngoài rút đi là đóng cửa ngưng hoạt động luôn. Mọi loại hình DN, kể cả DN nhà nước, dù sao cũng hoạt động dưới một mái nhà chung là Luật Doanh nghiệp. 1.1.3. Động lực đầu tư ra nước ngoài và các hình thức FDI Trong các công trình nghiên cứu đã công bố thường có 04 động lực thúc đẩy các nhà ĐTNN đầu tư vào một nước, gồm: - Tìm kiếm tài nguyên (Resource seeking): các nhà đầu tư tận 14
dụng các loại tài nguyên mà nước họ không có sẵn (như tài nguyên thiên nhiên hoặc nguyên liệu thô) hoặc có sẵn nhưng với chi phí thấp hơn (như lao động không có kỹ năng được cung cấp với giá rẻ hơn đối với nước sở tại) (Slaughter, 2003). - Tìm kiếm thị trường (Market seeking): các nhà đầu tư muốn khai thác thị trường mới và thị trường có quy mô lớn hơn. Họ cung ứng hàng hóa theo nhu cầu hoặc thị hiếu của nước sở tại và tận dụng lợi thế khoảng cách để tiết kiệm chi phí phục vụ thị trường (Markusen, 1984). - Tìm kiếm hiệu quả (Efficiency seeking): các nhà đầu tư thu được hiệu quả kinh doanh nhờ tận dụng nguồn tài nguyên sẵn có, chi phí, quy mô kinh tế, sự khác biệt về thị hiếu tiêu dùng và năng lực cung ứng (Dunning, 1993). - Tìm kiếm tài sản chiến lược (Strategic asset seeking): các nhà đầu tư triển khai hoạt động đầu tư trên cơ sở mua lại và bổ sung công nghệ mới thay vì chỉ khai thác tài sản hiện có của nước sở tại (Cantwell và Mudambi, 2005). 1.1.4. Vai trò của FDI đối với nền kinh tế FDI có tác động cả mặt tiêu cực và tích cực đối với nền kinh tế, trong đó tác động tích cực của FDI thể hiện ở: - FDI tạo điều kiện để các nước đang phát triển khai thác được nguồn vốn từ bên ngoài, tiếp thu được kỹ thuật công nghệ hiện đại, kinh nghiệm quản lý kinh doanh của các nước phát triển. Từ đó, FDI tạo việc làm, tăng tốc độ tăng trưởng của đối tượng bỏ vốn cũng như tăng kim ngạch xuất khẩu và tăng trưởng kinh tế, qua đó nâng cao đời sống người dân. Đồng thời, FDI khuyến khích DN trong nước cải thiện năng lực kinh doanh, cải tiến công nghệ mới, nâng cao năng suất và giảm giá thành sản phẩm do phải cạnh tranh với DN nước ngoài (Pao và Tsai, 2011). 15
- Bổ sung nguồn vốn cho sự phát triển của kinh tế đất nước, thúc đẩy việc xây dựng xã hội ngày càng giàu đẹp hơn. - Tiếp xúc được với những công nghệ, thiết bị, máy móc từ những quốc gia phát triển,… - Tham gia được mạng lưới kinh doanh, chuỗi cung ứng trên toàn thế giới. - Cải thiện mức lương cho nhân viên, giúp nhân viên nâng cao được kiến thức về công việc nhờ các buổi đào tạo. - Tạo nguồn thu ngân sách lớn cho đất nước. Bên cạnh những tác động tích cực, FDI cũng cần phải được giám sát một cách chặt chẽ nếu không muốn những hệ lụy đáng tiếc có thể xảy ra như: - DN FDI cạnh tranh với DN trong nước, khiến nhiều DN trong nước phá sản, có thể gây nên tình trạng phụ thuộc của nước nhận đầu tư vào ĐTNN, nhất là ở các nước chậm phát triển. Bởi vì nhà ĐTNN có thế mạnh về vốn, công nghệ, quản lý, thị trường, nên nếu nhà đầu tư trong nước không đủ mạnh thì sẽ khó cạnh tranh trên thị trường nội địa. Khi các ngành kinh tế quan trọng của đất nước do DN FDI nắm giữ thì nền kinh tế quốc gia tất yếu rơi vào vị thế phụ thuộc. - DN FDI tận dụng thị trường trong nước bằng cách gia công, lắp ráp và khai thác tài nguyên của nước nhận đầu tư khiến nước nhận đầu tư không thu được nhiều giá trị gia tăng, trong khi đó lại phải gánh chịu những hậu quả như ô nhiễm môi trường, cạn kiệt tài nguyên. Hình thức phổ biến là nhà ĐTNN nhập khẩu hàng hóa, dịch vụ của họ dưới dạng thành lập DN để gia công, lắp ráp linh kiện, chi tiết sản phẩm NK. Nhờ đó, nhà ĐTNN tránh được thuế NK và sử dụng được lao động giá rẻ của nước sở tại. Ngoài ra, nhiều nhà ĐTNN nhắm vào nguồn tài nguyên khan hiếm của nước sở tại, chỉ đầu tư vào khai thác và XK, nên giá trị gia tăng mà nước 16
sở tại nhận được không đáng kể, trong khi phải gánh chịu tình trạng mất mát tài nguyên và chịu ô nhiễm môi trường do hoạt động công nghiệp của nhà ĐTNN. - Các DN FDI có thể trốn thuế bằng chuyển giá giữa công ty con ở nước nhận đầu tư và công ty mẹ ở nước đầu tư. Trong trường hợp này, nước nhận đầu tư nhận được ít hơn lượng giá trị gia tăng mà họ đáng lẽ phải được hưởng. Việc đấu tranh chống chuyển giá của các nước đang phát triển gặp rất nhiều khó khăn. - Thông qua các công ty con, chi nhánh ở nước ngoài, các công ty xuyên quốc gia, đa quốc gia có thể lũng đoạn thị trường trong nước nhận đầu tư. Vì mục tiêu lợi nhuận, các công ty lớn ở nước ngoài có thể thâu tóm các DN trong nước, thậm chí gây sức ép với chính phủ để đạt được mục tiêu của họ. 1.2. Chủ trương, chính sách lớn của Đảng, Nhà nước về đầu tư nước ngoài và FDI Chặng đường tăng trưởng kinh tế ấn tượng mà Việt Nam đã thực hiện trong hơn thập kỷ gần đây có sự đóng góp lớn của nguồn vốn FDI. Khu vực ĐTNN nói chung và FDI nói riêng là nguồn vốn bổ sung quan trọng trong tổng vốn đầu tư phát triển toàn xã hội; thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế; hình thành một số ngành công nghiệp mũi nhọn; gia tăng năng lực sản xuất; giữ vai trò chủ đạo trong xuất khẩu, chuyển đổi cơ cấu mặt hàng xuất khẩu, từng bước đưa sản phẩm của Việt Nam tham gia vào mạng sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu; thực hiện chuyển giao công nghệ ở một số ngành, lĩnh vực; đã hình thành mối liên kết giữa khu vực ĐTNN với khu vực trong nước, thúc đẩy phát triển công nghiệp hỗ trợ; đóng góp cho ngân sách nhà nước; hỗ trợ cán cân thanh toán, góp phần ổn định kinh tế vĩ mô; giải quyết việc làm, chuyển đổi cơ cấu việc làm, phát triển nguồn nhân lực, nâng cao năng suất lao động và hiện đã trở thành một động lực của tăng trưởng. 17
Đường lối và chính sách lớn của Đảng và Nhà nước về ĐTNN có thể được xem xét theo 3 giai đoạn, căn cứ vào những thời điểm có thay đổi quan trọng về mục tiêu, định hướng. Giai đoạn thứ nhất bắt đầu với Luật Đầu tư nước ngoài năm 1987 và các chính sách mở cửa hợp tác với kinh tế khu vực và thế giới cuối thập kỷ 90 của thế kỷ XX đến trước khủng hoảng tài chính - tiền tệ châu Á vào năm 1996. Giai đoạn thứ hai là những đổi mới, hoàn thiện thể chế để vượt qua các tác động tiêu cực của cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ châu Á và tiếp tục hội nhập sâu hơn vào kinh tế thế giới mà cột mốc quan trọng là kết thúc đàm phán để gia nhập WTO vào cuối năm 2006. Giai đoạn thứ ba là quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng của Việt Nam cùng với nhiều đổi mới thể chế về ĐTNN phù hợp với các cam kết quốc tế, trong đó đáng chú ý nhất là Luật Đầu tư 2014. Mới nhất là Nghị quyết 50-NQ/TW năm 2019 của Bộ Chính trị đưa ra yêu cầu chủ động thu hút, hợp tác ĐTNN có chọn lọc, lấy chất lượng, hiệu quả, công nghệ và bảo vệ môi trường là tiêu chí đánh giá chủ yếu. Giai đoạn 1988 - 1996 Trước năm 1986, tình hình kinh tế Việt Nam rất khó khăn. Lạm phát hằng năm tăng ở mức 400%, một phần do bao vây cấm vận kinh tế và phụ thuộc nặng nề vào viện trợ nước ngoài, cả nước thiếu lương thực và hàng tiêu dùng trầm trọng; các cơ sở sản xuất đình trệ. Mặc dù Điều lệ ĐTNN năm 1977 đã được ban hành, nhưng vì các yếu tố không thuận lợi về đối nội và đối ngoạivào thời điểm những năm 70, đầu những năm 80 nên Điều lệ này không đi vào cuộc sống. Trong khu vực, nhiều nước đã thực hiện chuyển đổi từ sản xuất nông nghiệp sang công nghiệp, thu hút ĐTNN, mở cửa thị trường, thúc đẩy tự do hóa thương mại và đầu tư, nhờ đó đạt được nhiều thành công. Trước tình hình đó, tại Nghị quyết số 18
19-NQ/TW ngày 17/7/1984, Bộ Chính trị đã đề ra định hướng hợp tác kinh tế với nước ngoài, xây dựng Luật Đầu tư hoàn chỉnh trên cơ sở rút kinh nghiệm Điều lệ ĐTNN năm 1977. Tháng 12/1986, Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ VI đã xác định mục tiêu xây dựng nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần và mở cửa hợp tác ĐTNN. Đây sự thay đổi lớn, mang tính bước ngoặt về nhận thức, quan điểm đối với ĐTNN vì tại thời điểm đó Hiến pháp năm 1980 quy định Nhà nước tiến hành cải tạo XHCH đối với thành phần kinh tế tư bản chủ nghĩa, thực hiện một nền kinh tế quốc dân chủ yếu có hai thành phần: thành phần kinh tế là kinh tế quốc doanh và thành phần kinh tế tập thể trong một nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung. Sự đổi mới tư duy này không chỉ là tiền đề cho hoạt động thu hút ĐTNN - một nguồn lực hoàn toàn mới phục vụ phát triển kinh tế, tạo chỗ đứng trong phân công lao động quốc tế, khẳng định Việt Nam sẽ nỗ lực tham gia một hoạt động kinh tế có tính chất toàn cầu, mà quan trọng hơn đây chính là động lực thúc đẩy việc xây dựng và hoàn thiện các thể chế kinh tế thị trường cho phát triển kinh tế - xã hội sau này. Được soạn thảo và ban hành trong bối cảnh nền kinh tế bị bao vây cấm vận, mới mở cửa, hợp tác kinh tế với nước ngoài nên rất thiếu kinh nghiệm về ĐTNN, nhưng Luật Đầu tư nước ngoài tại Việt Nam năm 1987 được đánh giá có nhiều điểm tiến bộ. Đây là một trong những đạo luật đầu tiên có sự đột phá trong việc áp dụng các cơ chế thị trường và bước đầu tiếp cận các chuẩn mực quốc tế, thể hiện quan điểm rõ ràng, các DN có vốn ĐTNN có tư cách pháp nhân của Việt Nam, vốn và tài sản hợp pháp của các DN này được pháp luật bảo vệ, không bị quốc hữu hóa. Hơn nữa, trong khi Thái Lan, Indonesia chỉ mở cửa dần dần, giới hạn tỷ lệ sở hữu của nhà ĐTNN ở mức 49% thì Việt Nam đã cho phép thành lập DN 100% vốn nước ngoài và chỉ giới hạn tỷ lệ góp vốn tối thiểu của nhà ĐTNN là 30%. Đồng thời, để tạo sức hút đối với dòng ĐTNN vào 19
các lĩnh vực khuyến khích đầu tư như: sản xuất thay thế hàng nhập khẩu và phục vụ xuất khẩu; sử dụng nhiều lao động, nguyên liệu và tài nguyên sẵn có; phát triển kết cấu hạ tầng; một số dịch vụ thu ngoại tệ, Việt Nam đã áp dụng mức thuế ưu đãi cho DN ĐTNN thấp hơn DN trong nước; hoàn lại số tiền thuế lợi tức tương ứng với phần lợi nhuận tái đầu tư; mở ra hình thức đầu tư vào khu chế xuất (KCX) (Luật ĐTNN năm 1992), khu công nghiệp và ưu đãi đối với DN đầu tư vào các khu này (Luật ĐTNN 1996). Với quyết tâm thực hiện đường lối chính sách mở cửa để phát triển kinh tế - xã hội, Quốc hội đã 03 lần thông qua việc sửa đổi Luật Đầu tư nước ngoài tại Việt Nam, vào các năm 1990, 1992 và 1996 với nhiều thay đổi theo hướng phù hợp hơn với thông lệ quốc tế, thực hiện biện pháp bảo vệ quyền lợi của nhà ĐTNN trong trường hợp thay đổi pháp luật; công nhận hai phương thức giải quyết tranh chấp là trọng tài và tòa án hoạt động đầu tư với nước ngoài; cho phép DN thuộc mọi thành phần kinh tế là “Bên Việt Nam” tham gia hợp tác đầu tư với nước ngoài; tăng thời hạn hoạt động của DNĐTNN từ không quá 20 năm lên tới 50 năm, một số trường hợp được Ủy ban Thường vụ Quốc hội phê duyệt tối đa là 70 năm; bổ sung hình thức BOT bên cạnh ba hình thức đầu tư truyền thống (liên doanh, 100% vốn nước ngoài và hợp đồng hợp tác kinh doanh); cho phép DN ĐTNN mở tài khoản bằng tiền Việt Nam và tiền nước ngoài tại Ngân hàng Việt Nam hoặc tại ngân hàng liên doanh hoặc tại chi nhánh ngân hàng nước ngoài đặt tại Việt Nam. Về quản lý nhà nước, năm 1991, Chính phủ thực hiện chủ trương phân cấp quản lý nhà nước về ĐTNN đầu tiên cho Ban Quản lý Khu chế xuất, mở rộng việc ủy quyền cho một số Ban Quản lý Khu công nghiệp, Khu chế xuất vào năm1995, phân cấp cho một số UBND tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương đáp ứng điều kiện vào năm 1996. 20