NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NGÀNH Y - Bài 3

Chia sẻ: Nguyen Uyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:5

Thêm vào BST

Báo xấu

128
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo dành cho giáo viên, sinh viên cao đẳng, đại học chuyên ngành y khoa - Các triệu chứng bệnh thường gặp, cách chuẫn đoán và điều trị.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NGÀNH Y - Bài 3

Baøi 3 (DTH) MOÁI LIEÂN HEÄ NHAÂN – QUAÛ TS. BS. Taêng Kim Hoàng I. KHAÙI NIEÄM VEÀ NGUYEÂN NHAÂN Trong y hoïc, vieäc hieåu bieát veà nguyeân nhaân cuûa beänh khoâng chæ coù vai troø quan troïng trong vieäc phoøng ngöøa maø coøn coù yù nghóa trong vieäc chaån ñoaùn vaø ñieàu trò. Nguyeân nhaân cuûa moät beänh coù theå laø moät bieán coá, moät tình traïng, moät söï phoái hôïp cuûa nhieàu yeáu toá – ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc sinh ra beänh taät. Hieåu moät caùch logic, moät nguyeân nhaân phaûi ñi tröôùc moät beänh. Moät nguyeân nhaân coù theå ñoùng vai troø laø nguyeân nhaân ñuû khi vôùi söï coù maët cuûa nguyeân nhaân naøy, moät beänh chaéc chaén seõ ñöôïc sinh ra hay khôûi phaùt; hoaëc coù theå laø nguyeân nhaân caàn neáu nhö khi vaéng maët nguyeân nhaân naøy, moät beänh khoâng theå xaûy ra. Nguyeân nhaân ñuû thöôøng khoâng chæ laø moät nguyeân nhaân ñôn maø thöôøng goàm nhieàu thaønh phaàn (nguyeân nhaân phöùc). Vieäc tìm ra vi sinh vaät cuûa Pasteur ñaõ ñöa Henle, sau ñoù laø Koch phaùt trieån ra nhöõng quy taéc sau ñaây ñeå xaùc ñònh vi sinh vaät coù phaûi laø nguyeân nhaân cuûa beänh khoâng: • Vi sinh vaät phaûi hieän dieän trong moãi tröôøng hôïp beänh • Vi sinh vaät phaûi ñöôïc phaân laäp vaø taêng tröôûng trong moâi tröôøng tinh khieát • Vi sinh vaät phaûi gaây ra moät beänh ñaëc hieäu khi nhieãm vaøo moät ñoäng vaät naøo ñoù • Vi sinh vaät sau ñoù phaûi ñöôïc phaùt hieän vaø nhaän daïng töø ñoäng vaät naøy Tuy nhieân, trong haàu heát caùc beänh, nhieãm truøng cuõng nhö khoâng nhieãm truøng, nhöõng quy taéc cuûa Koch khoâng ñuû ñeå xaùc ñònh nguyeân nhaân. Moät beänh coù theå laø do nhieàu nguyeân nhaân gaây ra, vaø ngöôïc laïi moät nguyeân nhaân coù theå gaây ra nhieàu beänh. Ví duï: vieäc huùt thuoác laù coù theå gaây ra ung thö phoåi, beänh phoåi taét ngheõn maõn tính, loeùt daï daøy, ung thö baøng quang, vaø beänh maïch vaønh v.v… Ngöôïc laïi, beänh maïch vaønh coù theå do nhieàu nguyeân nhaân gaây ra nhö: vieäc huùt thuoác laù, cao huyeát aùp, taêng cholesterol/maùu v.v… Ngoaøi ra, beänh maïch vaønh cuõng coù theå xaûy ra ngay caû khi khoâng coù söï hieän dieän cuûa caùc yeáu toá nguy cô keå treân. Thoâng thöôøng, nhieàu yeáu toá hoaït ñoäng cuøng vôùi nhau ñeå sinh ra beänh. Söï phoái hôïp naøy taïo ra caùi goïi laø “maïng löôùi nhaân quaû” (web of causation). II. MOÁI LIEÂN HEÄ NHAÂN QUAÛ: Sô ñoà ñaùnh giaù moái lieân heä giöõa moät yeáu toá coù theå laø nguyeân nhaân vaø moät keát quaû nhö sau: 24
Moät moái lieân heä quan saùt thaáy ñöôïc Coù theå laø do nhöõng sai leäch do ño löôøng (measurement bias) hay do choïn löïa caù theå nghieân cöùu (selection bias) ñöa ñeán khoâng? Khoâng Coù theå laø do caùc yeáu toá gaây nhieãu (confounding factors) ñöa ñeán khoâng? Khoâng Coù phaûi xaûy ra ngaãu nhieân (chance) khoâng? Coù theå laø khoâng Coù theå laø nguyeân nhaân khoâng? Aùp duïng caùc tieâu chuaån ñeå xeùt WHO 92338 25
CAÙC TIEÂU CHUAÅN ÑEÅ QUYEÁT ÑÒNH MOÄT MOÁI LIEÂN QUAN NHAÂN QUAÛ (Tieâu chuaån ñaùnh giaù cuûa Bradford Hill – 8 tieâu chuaån) 1) Phaûi coù moái lieân heä veà maët thôøi gian giöõa nguyeân nhaân vaø keát quaû Hieån nhieân, nguyeân nhaân phaûi xaûy ra tröôùc haäu quaû. Ñieàu naøy khoâng phaûi luùc naøo cuõng xaûy ra moät caùch roõ raøng nhö chuùng ta nghó. Ví duï: Chuùng ta quan saùt thaáy coù moái lieân heä giöõa löôïng chì coù trong cô theå cuûa nhöõng ñöùa treû nhoû vaø chæ soá thoâng minh (IQ) thaáp, vaäy thì caùi naøo xaûy ra tröôùc: - Vì treû coù tieâu thuï moät löôïng chì trong cô theå neân sau naøy chæ soá thoâng minh thaáp. Hay: - Vì treû coù chæ soá thoâng minh thaáp (neân hay “aên dô” – aên thöùc aên rôi döôùi ñaát) do ñoù (voâ tình) tieâu thuï moät löôïng chì trong cô theå. 2) Ñoä maïnh cuûa söï phoái hôïp Neáu coù söï phoái hôïp maïnh giöõa moät yeáu toá coù theå laø nguyeân nhaân vaø moät haäu quaû – theå hieän baèng nguy cô töông ñoái (relative risk) hay tæ soá cheânh (odds ratio) lôùn – thì coù nhieàu khaû naêng moái lieân heä naøy laø moái lieân heä nhaân quaû. Ví duï: nhöõng ngöôøi coâng nhaân tieáp xuùc vôùi Benzene coù nguy cô bò Leukaemia cao gaáp 5 ñeán 25 laàn ngöôøi khoâng tieáp xuùc. Baèng chöùng naøy cho thaáy coù moät moái lieân heä maïnh meõ. Ngöôïc laïi neáu keát quaû khaûo saùt cho bieát nguy cô cuûa ngöôøi thôï ngaønh thuoäc da chæ cao gaáp 1,5 laàn so vôùi ngöôøi khoâng tieáp xuùc thì ñieàu naøy cho thaáy moái lieân heä naøy keùm coù khaû naêng chaéc chaén laø moái lieân heä nhaân – quaû. 3) Moái lieân heä ñaùp öùng theo lieàu (dose – response relationship) Vieäc thay ñoåi veà löôïng cuûa nguyeân nhaân ñöa ñeán vieäc thay ñoåi veà löôïng cuûa haäu quaû. Ví duï: nguy cô bò ung thö phoåi gia taêng theo soá ñieáu thuoác huùt moãi ngaøy. Cho duø moái quan heä ñaùp öùng theo lieàu laø moät baèng chöùng toát veà moái quan heä nhaân quaû, nhaát laø khi ñi keøm vôùi moät RR hay OR lôùn, nhöng vaãn khoâng loïai tröø ñöôïc ñaây laø saûn phaåm cuûa yeáu toá gaây nhieãu 4) Söï phoái hôïp nghòch ñaûo Moät yeáu toá coù nhieàu khaû naêng laø nguyeân nhaân cuûa moät beänh khi vieäc loaïi boû noù daãn ñeán vieäc giaûm nguy cô bò beänh. Ví duï: Boû huùt thuoác laù laøm giaûm nguy cô bò ung thö phoåi. Töông töï, neáu chæ caên cöù treân moái quan heä nghòch ñaûo maïnh ñeå keát luaän moái quan heä nhaân-quaû thì ngöôøi nghieân cöùu coù theå bò sai. Ví duï: Nhöõng ngöôøi coù yù muoán boû thuoác laù cuõng coù theå mang moät soá yeáu toá khaùc hôn ngöôøi tieáp tuïc huùt thuoác laù. 5) Tính nhaát quaùn (consistency) Khi coù nhieàu nghieân cöùu ñöôïc tieán haønh vôùi nhieàu loïai beänh nhaân khaùc nhau, vaøo nhieàu thôøi ñieåm khaùc nhau, ôû nhieàu nôi khaùc nhau nhöng taát caû ñeàu cuøng ñi ñeán moät keát luaän thì baèng chöùng veà moái lieân heä nhaân quaû ñöôïc cuûng coá vöõng chaéc. 26
6) Tính hôïp lyù veà maët sinh hoïc Söï giaûi thích veà moái lieân heä nhaân quaû phaûi phuø hôïp vôùi kieán thöùc veà cô cheá beänh sinh hieän ñang ñöôïc hieåu, hay vôùi keát quaû nghieân cöùu treân ñoäng vaät v.v... 7) Tính ñaëc hieäu Tính ñaëc hieäu – töùc laø moät nguyeân nhaân chæ gaây moät haäu quaû – thöôøng gaëp trong caùc beänh nhieãm truøng caáp hay nhöõng beänh veà gen. Caùc beänh maõn tính, thoaùi hoùa coù theå coù nhieàu nguyeân nhaân cho cuøng moät haäu quaû, hay coù nhieàu haäu quaû cho cuøng moät nguyeân nhaân. Söï hieän dieän cuûa tính ñaëc hieäu laø moät baèng chöùng maïnh meõ cho moái lieân heä nhaân-quaû, nhöng khoâng coù tính ñaëc hieäu khoâng phaûi laø baèng chöùng choáng laïi moái lieân heä nhaân-quaû. 8) Tính ñoàng daïng (Analogy) Neáu chaáp nhaän A vaø B coù moái lieân heä nhaân quaû vaø cuõng ñoàng thôøi chaáp nhaän raèng C & D lieân heä vôùi nhau cuøng cô cheá nhö moái lieân heä cuûa A & B thì coù theå chaáp nhaän raèng C & D cuõng coù moái lieân heä nhaân quaû. Ví duï: Chuùng ta ñaõ bieát nhöõng haäu quaû cuûa Rubella gaây ra cho thai kyø thì cuõng coù theå chaáp nhaän (duø yeáu hôn) raèng cuõng coù theå coù nhöõng haäu quaû ñoàng daïng (töông töï) maø nhöõng taùc nhaân töông töï (virus) gaây ra cho thai kyø. Tuy nhieân baèng chöùng naøy khaù yeáu. * Thieát keá nghieân cöùu (tieâu chuaån naøy ñöôïc neâu ra trong cuoán “Basic Epidemiology” do WHO xuaát baûn naêm 1993) Thieát keá nghieân cöùu cuõng neân ñöôïc ñöôïc xem xeùt ñeå chaáp thuaän moái lieân heä tìm thaáy laø moái lieân heä nhaân quaû hay khoâng! Baèng chöùng toát nhaát ñeå keát luaän moái lieân heä nhaân quaû ñöôïc ruùt ra töø nghieân cöùu thöïc nghieäm ngaãu nhieân coù ñoái chöùng (randomized controlled trials). Nghieân cöùu ñoaøn heä (cohort studies) laø loaïi thieát keá toát keá tieáp vì khi thöïc hieän toát, caùc sai leäch coù theå ñöôïc giaûm thieåu. Tieáp theo laø nghieân cöùu beänh chöùng (case-control studies), duø cuõng coù choã yeáu laø coù sai leäch do choïn maãu, nhöng keát quaû töø caùc nghieân cöùu lôùn, ñöôïc thieát keá toát cuõng coù theå cho chuùng ta baèng chöùng toát veà moái lieân heä nhaân quaû. Nghieân cöùu caét ngang vaø nghieân cöùu töông quan chöùng minh veà moái lieân heä nhaân quaû khaù yeáu. * ÑAÙNH GIAÙ CAÙC BAÈNG CHÖÙNG COÙ ÑÖÔÏC ÑEÅ COÙ KEÁT LUAÄN VEÀ MOÁI QUAN HEÄ NHAÂN-QUAÛ (theo “Basic Epidemiology” do WHO xuaát baûn naêm 1993) Khi ñaùnh giaù nhieàu khía caïnh khaùc nhau ñeå keát luaän veà moái quan heä nhaân quaû theo caùc tieâu chuaån neâu treân, moái lieân heä veà maët thôøi gian giöõa nguyeân nhaân vaø keát quaû laø yeáu toá caàn thieát; moät khi yeáu toá naøy ñaõ coù roài thì caùc tieâu chuaån sau ñöôïc xem laø “naëng kyù” nhaát: Tính hôïp lyù veà maët sinh hoïc, Tính nhaát quaùn, vaø Moái lieân heä ñaùp öùng theo lieàu (dose – response relationship). Khaû naêng laø moái lieân heä nhaân quaû caøng cao khi coù nhieàu baèng chöùng khaùc nhau nhöng ñöa ñeán cuøng moät keát luaän. Baèng chöùng töø caùc nghieân cöùu ñöôïc thieát keá toát laø raát quan troïng, nhaát laø khi caùc nghieân cöùu naøy thöïc hieän ôû nhieàu nôi khaùc nhau nhöng cho ra keát quaû gioáng nhau. 27
Lớp Phương pháp NCKH – Chương trình CUD UPNT03 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. David C., Ian G., Richard H. Epidemiology. Sidney, University of New South Wales Press Ltd., 1994. 2. Fletcher R.W., Fletcher S.W. Clinical Epidemiology. Philadelphia, Lippincott Williams & Wilkins, 2005. 3. Greenberg R.S., Daniels S.R., Flanders W.D., Eley J.W., Boring J.R. Medical epidemiology. New Jersey, Prentice-Hall International, Inc., 2005. 4. Hennekens C.H., Buring J.E. Epidemiology in Medicine. Boston, Little Brown Company, 1987. 5. R. Beaglehole, R. Bonita, and T. Kjellstrom. Basic Epidemiology. WHO, 1993. 28