Nghiên cứu tổn thương tai giữa trên bệnh nhân ung thư đầu, cổ được xạ trị tại Bệnh viện Quân y 103

T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 5-2017<br /> <br /> NGHIÊN CỨU TỔN THƯƠNG TAI GIỮA TRÊN BỆNH NHÂN<br /> UNG THƯ ĐẦU, CỔ ĐƯỢC XẠ TRỊ TẠI BỆNH VIỆN QUÂN Y 103<br /> Nguyễn Phi Long*<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: nghiên cứu đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng tổn thương tai giữa trên bệnh nhân<br /> (BN) ung thư đầu, cổ sau xạ trị. Đối tượng và phương pháp: nghiên cứu tiến cứu mô tả trên 187 BN<br /> ung thư đầu, cổ được điều trị bằng xạ trị tại Trung tâm Ung bướu và Y học Hạt nhân. Bệnh viện<br /> Quân y 103 từ 2 - 2014 đến 4 - 2016. Kết quả: 187 BN với 247 tai đủ tiêu chuẩn nghiên cứu.<br /> Sau xạ trị: ù tai 58,30%, nghe kém: 50,19%. Màng nhĩ đục mất nón sáng 45,75%. Nhĩ lượng<br /> dạng II: 37,66%. Giảm thính lực mức độ nhẹ 29,96% và vừa 26,32%. Kết luận: xạ trị có xu<br /> hướng gây biến đổi bệnh lý trên tai giữa ở tất cả bệnh lý ung thư đầu, cổ. Do vậy, cần theo dõi<br /> thăm khám chẩn đoán sớm tình trạng bệnh lý tai giữa cho BN ung thư đầu, cổ được điều trị<br /> bằng xạ trị.<br /> * Từ khoá: Tổn thương tai giữa; Ung thư đầu, cổ; Xạ trị.<br /> <br /> Clinical and Paraclinical Characterisitcs of Middle Ear Damages in<br /> Patients with Head and Neck Cancer Undergoing Post-Radiotherapy<br /> at 103 Hospital<br /> Summary<br /> Objectives: To study clinical and paraclinical characteristics of injuries of middle ear of head<br /> and neck cancer (HNC) patients who underwent post-radiotherapy. Subjects and method: A<br /> cross-sectional and prospective study on 187 HNC patients, treated by radiotherapy in Center of<br /> Oncology and Nuclear Medicine, 103 Hospital from February 2014 to April 2016. Results: There<br /> was a total of 187 HNC patients whose 247 ears met the critirial study. After radiotherapy,<br /> tinnitus were found in 58.30% and 50.19% of the patients had a loss of hearing. In terms of<br /> symptoms, dull grey tympanic was present in 45.75%; tympanogram type II accounted for<br /> 37.66%. Hearing loss at mild was 29.96% and modrate: 26.32%. Conclusions: Radiotherapy<br /> causes the pathology of middle-ear in HNC patients. Thus, follow-up, examination and early<br /> detection in the middle-ear lesions are very crucial.<br /> * Key words: Middle-ear lesions; Head and neck cancer; Radiotherapy.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Ung thư đầu, cổ là ung thư hay gặp<br /> nhất ở Việt Nam nói riêng và khu vực<br /> Đông Nam Á nói chung, gia tăng cùng với<br /> <br /> các yếu tố như ô nhiễm môi trường, chất<br /> lượng thực phẩm và tình trạng nhiễm<br /> virut. Điều trị ung thư đầu, cổ hiện nay là<br /> điều trị đa mô thức, trong đó xạ trị được<br /> áp dụng cho hầu hết các loại ung thư.<br /> <br /> * Bệnh viện Quân y 103<br /> Người phản hồi (Corresponding): Nguyễn Phi Long (drlongB6@gmail.com)<br /> Ngày nhận bài: 23/02/2017; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 15/05/2017<br /> Ngày bài báo được đăng: 23/05/2017<br /> <br /> 193<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 5-2017<br /> <br /> Tuy nhiên, những tác dụng không mong<br /> muốn do xạ trị gây ra, trong đó tổn thương<br /> ở tai đang là vấn đề cần được quan tâm<br /> nghiên cứu. Vì vậy, chúng tôi tiến hành<br /> thực hiện đề tài này nhằm:<br /> Mô tả đặc điểm lâm sàng và cận lâm<br /> sàng tổn thương tai giữa trên BN ung thư<br /> đầu, cổ sau xạ trị.<br /> ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tượng nghiên cứu.<br /> 187 BN được chẩn đoán ung thư dầu,<br /> cổ với 247 tai đáp ứng tiêu chuẩn nghiên<br /> cứu, điều trị tại Trung tâm Ung bướu và Y<br /> học Hạt nhân từ 2 - 2014 đến 4 - 2016.<br /> * Tiêu chuẩn lựa chọn:<br /> - BN được chẩn đoán xác định ung thư<br /> đầu, cổ, xạ trị theo phương pháp xạ trị mô<br /> phỏng theo hình dạng khối u tại Trung<br /> tâm Ung bướu và Y học Hạt nhân.<br /> Các loại ung thư đầu, cổ: ung thư vòm<br /> họng, ung thư sàng hàm, ung thư amidan,<br /> ung thư tuyến nước bọt mang tai, dưới<br /> <br /> hàm, dưới lưỡi, ung thư liên bào sàn<br /> miệng, ung thư lưỡi, ung thư thanh quản hạ họng, ung thư hạch cổ nguyên phát<br /> hay di căn không rõ nguồn gốc.<br /> - BN không có tổn thương tai giữa trước<br /> xạ trị và có tổn thương tai giữa sau xạ.<br /> - BN có đầy đủ hồ sơ nghiên cứu nội<br /> soi tai mũi họng, nhĩ lượng, thính lực đồ,<br /> phiếu điều tra, chỉ định can thiệp…).<br /> - BN đồng ý hợp tác nghiên cứu.<br /> * Tiêu chuẩn loại trừ:<br /> - BN ung thư đầu, cổ không được xạ<br /> trị bằng phương pháp mô phỏng theo<br /> hình dạng khối u.<br /> - BN sau xạ trị không có tổn thương tai<br /> giữa.<br /> - BN không có đầy đủ hồ sơ nghiên cứu.<br /> - BN không đồng ý hợp tác nghiên cứu.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu.<br /> Nghiên cứu tiến cứu mô tả từng<br /> trường hợp có can thiệp.<br /> Phương pháp xử lý số liệu bằng phần<br /> mềm SPSS 16.0.<br /> <br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN<br /> 1. Tình trạng tổn thương tai theo bệnh lý.<br /> Bảng 1: Vị trí khối u (n = 187).<br /> Bệnh lý<br /> <br /> Vị trí u<br /> <br /> n<br /> <br /> %<br /> <br /> 41<br /> <br /> 129<br /> <br /> 69,0<br /> <br /> 3<br /> <br /> 1<br /> <br /> 4<br /> <br /> 2,2<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3<br /> <br /> 4<br /> <br /> 8<br /> <br /> 4,3<br /> <br /> Lưỡi<br /> <br /> 3<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> 8<br /> <br /> 4,3<br /> <br /> Thanh quản - hạ họng<br /> <br /> 13<br /> <br /> 7<br /> <br /> 8<br /> <br /> 28<br /> <br /> 15,1<br /> <br /> Tai phải<br /> <br /> Tai trái<br /> <br /> Cả 2 tai<br /> <br /> U vòm mũi họng<br /> <br /> 39<br /> <br /> 49<br /> <br /> Amidan<br /> <br /> 0<br /> <br /> Tuyến nước bọt mang tai<br /> <br /> 194<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 5-2017<br /> Sàng hàm<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0,5<br /> <br /> Liên bào khoang miệng<br /> <br /> 2<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 4<br /> <br /> 2,2<br /> <br /> Hạch cổ<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2<br /> <br /> 5<br /> <br /> 2,7<br /> <br /> n<br /> <br /> 60<br /> <br /> 67<br /> <br /> 60<br /> <br /> 187<br /> <br /> 100<br /> <br /> %<br /> <br /> 32,1<br /> <br /> 35,8<br /> <br /> 32,1<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> Như vậy, trong nghiên cứu có 187 BN với 247 tai đủ tiêu chuẩn nghiên cứu. Trong<br /> đó, ung thư vòm chiếm tỷ lệ cao nhất với 179 tai đáp ứng tiêu chuẩn nghiên cứu đề ra<br /> (69,0%). Các khối u khác xếp theo thứ tự lần lượt là thanh quản - hạ họng, tuyến nước<br /> bọt mang tai và ung thư lưỡi, hạch cổ, liên bào sàn miệng. Thấp nhất là ung thư sàng<br /> hàm (1 BN) với 1 tai đáp ứng tiêu chuẩn nghiên cứu (0,5%).<br /> 2. Ảnh hưởng của xạ trị tới tình trạng tổn thương ở tai giữa.<br /> * Triệu chứng cơ năng tai trước và sau xạ trị:<br /> Bảng 2: Triệu chứng cơ năng ở tai sau xạ trị (n = 247).<br /> <br /> Mới xuất hiện<br /> <br /> Ù tai<br /> <br /> Đau<br /> tai<br /> <br /> Tiếng vang<br /> trong tai<br /> <br /> Nghe<br /> kém<br /> <br /> dịch tai<br /> <br /> n<br /> <br /> 0<br /> <br /> 79<br /> <br /> 23<br /> <br /> 56<br /> <br /> 79<br /> <br /> 3<br /> <br /> %<br /> <br /> 0<br /> <br /> 31,98<br /> <br /> 9,32<br /> <br /> 22,67<br /> <br /> 31,98<br /> <br /> 1,21<br /> <br /> Tăng lên<br /> Biến đổi của<br /> triệu chứng cũ<br /> <br /> Giữ nguyên<br /> <br /> Giảm đi<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> Chảy<br /> <br /> Bình<br /> thường<br /> <br /> Triệu chứng<br /> <br /> n<br /> <br /> 0<br /> <br /> 45<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 36<br /> <br /> 0<br /> <br /> %<br /> <br /> 0<br /> <br /> 18,22<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 14,57<br /> <br /> 0<br /> <br /> n<br /> <br /> 47<br /> <br /> 16<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 9<br /> <br /> 0<br /> <br /> %<br /> <br /> 19,03<br /> <br /> 6,48<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 3,64<br /> <br /> 0<br /> <br /> n<br /> <br /> 71<br /> <br /> 4<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> %<br /> <br /> 28,74<br /> <br /> 1,62<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> n<br /> <br /> 47<br /> <br /> 144<br /> <br /> 23<br /> <br /> 56<br /> <br /> 124<br /> <br /> 3<br /> <br /> %<br /> <br /> 19,02<br /> <br /> 58,30<br /> <br /> 9,32<br /> <br /> 22,67<br /> <br /> 50,19<br /> <br /> 1,21<br /> <br /> - Triệu chứng phản ánh nhiều nhất là ù tai (58,30%), sau đó là nghe kém (50,19%).<br /> Trong 2 triệu chứng, có BN đã xuất hiện trước xạ, triệu chứng nặng so với trước xạ với<br /> ù tai (18,22%) và nghe kém (14,57%).<br /> - Thấp nhất là chảy dịch tai (3 BN = 1,21%).<br /> - Trong các triệu chứng mới xuất hiện so với trước xạ, gặp nhiều nhất là nghe kém<br /> và ù tai; tiếng vang trong tai; đau tai và thấp nhất là chảy dịch tai. Đây là những triệu<br /> chứng thường gặp khi viêm tai ứ dịch hay tắc vòi mạn tính. Theo Gustave-Roussy, tỷ<br /> lệ nghe kém 1 năm sau xạ trị là 25%, chủ yếu là nghe kém dẫn truyền [4]. Theo RF.<br /> Mould [3], khoảng 21% BN sau xạ có tình trạng viêm tai ứ dịch.<br /> 195<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 5-2017<br /> 3. Triệu chứng thực thể tai trước và sau xạ trị.<br /> Bảng 3: Triệu chứng thực thể tai sau xạ (n = 247).<br /> Bình<br /> thường<br /> <br /> Đục mất nón<br /> sang<br /> <br /> Co lõm/có<br /> dịch<br /> <br /> Túi co<br /> kéo<br /> <br /> Thủng<br /> <br /> n<br /> <br /> 189<br /> <br /> 58<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 247<br /> <br /> %<br /> <br /> 76,52<br /> <br /> 23,48<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 100<br /> <br /> n<br /> <br /> 78<br /> <br /> 113<br /> <br /> 50<br /> <br /> 3<br /> <br /> 3<br /> <br /> 247<br /> <br /> %<br /> <br /> 31,58<br /> <br /> 45,75<br /> <br /> 20,25<br /> <br /> 1,21<br /> <br /> 1,21<br /> <br /> 100<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Màng nhĩ<br /> Trước xạ<br /> trị<br /> <br /> Sau xạ trị<br /> p<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> - Trước xạ, hình ảnh nội soi bình thường (76,52%) hoặc đục mất nón sáng (23,48%).<br /> - Sau xạ, màng nhĩ đục mất nón sáng chiếm tỷ lệ cao nhất (45,75%), tiếp theo co<br /> lõm/có dịch, thấp nhất là túi co kéo và thủng. Màng nhĩ bình thường chỉ còn 31,58%.<br /> Kết quả của chúng tôi tương tự với Vũ Trường Phong nghiên cứu trên 187 BN ung thư<br /> vòm sau xạ trị với tỷ lệ màng nhĩ đục mất nón sáng 22,5%; co lõm có dịch 17,7% [1].<br /> 4. Nhĩ đồ của tai trước và sau xạ trị.<br /> Bảng 4: Nhĩ đồ sau xạ trị (n = 247).<br /> Dạng nhĩ đồ<br /> <br /> Thời điểm<br /> <br /> Trước xạ<br /> <br /> Xạ trị<br /> p<br /> <br /> Dạng II<br /> <br /> Dạng III<br /> <br /> Dạng IV<br /> <br /> Thủng<br /> <br /> n<br /> <br /> 203<br /> <br /> 44<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 247<br /> <br /> %<br /> <br /> 82,19<br /> <br /> 17,81<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 100<br /> <br /> n<br /> <br /> 97<br /> <br /> 93<br /> <br /> 36<br /> <br /> 18<br /> <br /> 3<br /> <br /> 247<br /> <br /> %<br /> <br /> 39,27<br /> <br /> 37,66<br /> <br /> 14,57<br /> <br /> 7,29<br /> <br /> 1,21<br /> <br /> 100<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Sau xạ các rối loạn thông khí ở tai<br /> giữa biểu hiện rõ rệt, dạng nhĩ đồ III, IV<br /> hay thủng xuất hiện với tần xuất 14,57%;<br /> 7,29% và 1,21%, biểu hiện trạng thái<br /> viêm tai, ứ dịch ở hòm nhĩ mạn tính. So<br /> với trước xạ, nhĩ đồ dạng II là 37,66%,<br /> khác biệt so với trước xạ có ý nghĩa<br /> thống kê (p < 0,05).<br /> 196<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> Dạng I<br /> <br /> Ling - Feng Wang và CS theo dõi 395<br /> tai của 220 người bệnh ung thư vòm mũi<br /> họng tại Bệnh viện Trường Đại học<br /> Koushung Đài Loan thấy tỷ lệ viêm tai<br /> giữa ứ dịch sau xạ trị 29,6% (117/395<br /> BN) [6]. Cũng theo một nghiên cứu khác<br /> của Trường Đại học Quốc gia Đài Loan,<br /> Yi - Ho Young gặp tỷ lệ viêm tai giữa ứ<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 5-2017<br /> dịch sau xạ trị 6 tháng là 25%, nhưng sau<br /> 5 năm tỷ lệ này tăng lên 40%, trong đó<br /> 15% viêm tai giữa mạn tính [5].<br /> Trong nghiên cứu của Viện Ung thư<br /> Gustave - Roussy (Pháp), kết quả<br /> <br /> giảm sức nghe sau xạ trị ước tính 25%<br /> trong 1 năm sau xạ trị ung thư vòm<br /> mũi họng và lên đến 46% sau 5 năm<br /> [4].<br /> * Thính lực của tai trước và sau xạ:<br /> <br /> Bảng 5: Thay đổi thính lực của tai trước xạ (n = 247).<br /> Thính lực trước và sau xạ trị - PTA (dB)<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> Thời điểm<br /> ≤ 20<br /> Trước xạ<br /> trị<br /> <br /> 21 - 40<br /> <br /> 41 - 60<br /> <br /> > 60<br /> <br /> n<br /> <br /> 241<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 247<br /> <br /> %<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 100<br /> <br /> n<br /> <br /> 108<br /> <br /> 74<br /> <br /> 65<br /> <br /> 0<br /> <br /> 247<br /> <br /> %<br /> <br /> 43,72<br /> <br /> 29,96<br /> <br /> 26,32<br /> <br /> 0<br /> <br /> 100<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> < 0,05<br /> <br /> Sau xạ trị<br /> p<br /> <br /> Sau xạ chủ yếu BN có giảm thính lực mức độ nhẹ (từ 21 - 40 dB) (29,96%) và vừa<br /> (41 - 60 dB). Sự biến đổi này hoàn toàn tương thích với biểu hiện lâm sàng và nhĩ<br /> lượng của BN, khác biệt mức độ thính lực trước và sau xạ trị đều có ý nghĩa thống kê<br /> (p < 0,05).<br /> Kết quả phù hợp với nghiên cứu của Gustave - Roussy, thường xảy ra nghe kém<br /> do điếc dẫn truyền có hoặc không liên quan với tình trạng ứ dịch, mức độ suy giảm<br /> thính lực chủ yếu thường 35 - 30 dB. Theo Vũ Trường Phong, tỷ lệ giảm thính lực chủ<br /> yếu ≤ 20 (49,4%) và 20 - 30 dB (48,1%); thay đổi rõ rệt nhất ở mức 40 dB.<br /> KẾT LUẬN<br /> Nghiên cứu ảnh hưởng của xạ trị lên<br /> tai giữa sau xạ trị trên 187 BN, chúng tôi<br /> có nhận xét:<br /> - Ù tai 58,30%, nghe kém: 50,19% và<br /> nặng lên so với trước xạ: ù tai 18,22% và<br /> nghe kém 14,57%. 31,98% BN mới xuất<br /> hiện ù tai và nghe kém.<br /> - Màng nhĩ đục mất nón sáng 45,75%.<br /> - Nhĩ lượng dạng II: 37,66%.<br /> - Sau xạ, BN có giảm thính lực mức độ<br /> <br /> nhẹ (29,96%) và vừa (26,32%). Chứng tỏ<br /> giảm thính lực chủ yếu do hậu quả của<br /> tắc vòi, nghe kém do dẫn truyền chứ<br /> không phải do ốc tai.<br /> KIẾN NGHỊ<br /> - Cần có sự hợp tác giữa 2 chuyên<br /> ngành Tai Mũi Họng và Ung thư trong<br /> chẩn đoán tổn thương tai cho BN ung thư<br /> đầu, cổ.<br /> - Nghiên cứu dự phòng và điều trị tổn<br /> thương tai giữa cho BN ung thư đầu, cổ.<br /> 197<br /> <br />