Ngữ nghĩa của động từ nghĩ trong Tiếng Việt

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, tập 72A, số 3, năm 2012<br /> <br /> NGỮ NGHĨA CỦA ĐỘNG TỪ NGHĨ TRONG TIẾNG VIỆT<br /> Nguyễn Thị Thu Hà<br /> Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế<br /> <br /> Tóm tắt. Bài viết này không chỉ thu thập nghĩa của động từ nhận thức “nghĩ” trên<br /> cơ sở định nghĩa của từ điển mà còn xem xét những ngữ cảnh khác nhau nơi động<br /> từ này có thể xuất hiện và được thay thế bởi các từ đồng nghĩa. Điều này cho phép<br /> chúng ta hình dung một cách đầy đủ những đặc trưng ngữ nghĩa của “nghĩ” và<br /> những từ đồng nghĩa với nó trong tiếng Việt.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Hoạt động nhận thức là hoạt động bản chất và đặc thù của con người. Thời nào<br /> và ở đâu cũng thế, con người không thể tồn tại và phát triển nếu không có nhận thức.<br /> Nhưng hoạt động này có tính tinh thần, hoàn toàn trừu tượng, diễn ra không có một dấu<br /> vết nào, nhờ phương tiện ngôn ngữ mà được di chuyển ra bên ngoài. Chính ở đây, trong<br /> quá trình sáng tạo ngôn ngữ, con người đã có nhu cầu gọi tên hoạt động này bằng một<br /> số các từ ngữ gọi chung là từ ngữ chỉ hoạt động nhận thức, bao gồm nghĩ, nghĩ bụng,<br /> tính, đoán, suy, động não, lưu tâm, hiểu, biết, nhớ, quên, nhận thấy, vỡ vạc... Trong số<br /> này, chúng tôi quan tâm đến động từ nghĩ.<br /> Nghĩ được chọn làm từ đại diện cho nhóm này là bởi:<br /> - Nó được xem là từ nguyên sơ (primary word) của ngôn ngữ tự nhiên, thuộc<br /> vào những từ có năng lực làm siêu ngôn ngữ để giải thích, minh họa cho các từ phức<br /> tạp khác trong phạm trù ngữ nghĩa liên quan đến hoạt động nhận thức. Điều này đã<br /> được A. Wierzbicka công bố trong cuốn sách Các sơ giản ngữ nghĩa (Semantic<br /> primitives) vào năm 1972 (được bổ sung qua các năm 1980, 1996), trong đó động từ<br /> think (nghĩ) được xếp vào mục vị từ tinh thần (cùng với know, want, feel, see, hear).<br /> - Nó cùng với một số động từ cảm nghĩ cơ bản khác (hiểu, biết, cảm thấy, tin,<br /> yêu, muốn...) tạo nên một tiểu hệ thống từ vựng quan trọng nối kết với thế giới tinh thần<br /> thầm kín của con người.<br /> 2. Nghĩa của động từ nghĩ trong tiếng Việt<br /> Trong Giáo trình Việt ngữ (1962), căn cứ vào ý nghĩa khái quát của các vị từ,<br /> Hoàng Tuệ đã xếp biết, hiểu vào động từ biểu thị trạng thái nhận thức, và xếp nghĩ vào<br /> động từ biểu thị hoạt động nhận thức. Chúng tôi tán thành cách phân loại này.<br /> 111<br /> <br /> Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên ghi lại nghĩa của biết như sau:<br /> 1. vận dụng trí tuệ vào những gì đã nhận biết được, rút ra nhận thức mới để có ý<br /> kiến, sự phán đoán, thái độ. Nghĩ mưu kế. Nghĩ cách đối phó.<br /> 2. có ở trong tâm trí, nhớ đến, tưởng đến. Đi xa, lúc nào cũng nghĩ về quê hương.<br /> Nghĩ đến công ơn cha mẹ<br /> 3. cho là/rằng sau khi đã nghĩ. Tôi nghĩ thế nào anh ấy cũng đến.<br /> Trên cơ sở lời giải nghĩa của từ điển, căn cứ vào một số ngữ cảnh mà động từ<br /> nghĩ xuất hiện, khi xem xét nghĩ trong sự liên hệ ngữ nghĩa với một số các động từ<br /> nhận thức gần nghĩa với nó, chúng tôi nhận thấy nghĩa của nghĩ trong tiếng Việt có<br /> những thuộc tính sau:<br /> a. +/- tính đánh giá, tính nhận định của chủ thể nhận thức đối với đối tượng<br /> nhận thức (kí hiệu: + :có , - :không có )<br /> -/+ tính đánh giá, tính nhận định: nghĩ<br /> - tính đánh giá, tính nhận định: cho (rằng/ là)<br /> Nghĩ có thể xuất hiện trong những phát ngôn đơn giản, hầu như chỉ thuần túy<br /> giới thiệu tình trạng của các sự việc còn cho rằng/ là, thấy luôn trình bày một sự đánh<br /> giá, một cách nhìn, một sự suy xét có tính phân loại, tuyển lựa, nghĩa là ở đó đối tượng<br /> nhận thức được +/- đồng tình, được đánh giá đúng/ sai, được giải thích, phân loại theo<br /> những cách chủ quan của người nói, và vì thế, cho rằng/ là, thấy thường xuất hiện trong<br /> những phát biểu có tính nhận định, có tính đánh giá.<br /> So sánh:<br /> (Nghe tiếng gõ cửa), ai đó có thể nói:<br /> - Tôi nghĩ anh ta đến.<br /> - Sofa đã uống những thứ ngon nhất của họ. Cô ta nghĩ là tôi không để ý, cô ấy<br /> liếc nhìn tôi. (dẫn theo Juri)<br /> - Anh nghĩ là em đỏ mặt à, còn lâu!<br /> - Nhìn cậu tươi tỉnh thế kia không ai nghĩ là cậu đau đâu.<br /> với những phát ngôn có tính đánh giá rõ ràng như:<br /> - Tôi cho rằng đây là sai lầm của chúng ta.<br /> - Cậu đúng khi cho rằng điều tồi tệ nhất vẫn chưa xảy ra.<br /> - Từ đó Hợi hoàn toàn cự tuyệt tôi, cho tôi là xảo trá, hèn hạ, không xứng đáng<br /> với tình yêu của Hợi. (Ăn mày dĩ vãng – Chu Lai)<br /> - Tôi thấy chẳng có mất mát gì lớn ở đây cả.<br /> 112<br /> <br /> - Tớ thấy anh ta chẳng có năng lực gì.<br /> Rõ ràng, thấy, cho rằng/là... trong hầu hết các ngữ cảnh đều chỉ ra những phát<br /> biểu có tính đánh giá (đúng, sai, cần thiết/ không cần thiết…) và vì vậy, thường được sử<br /> dụng trong cấu trúc kiểu như: thấy ai đó/ cái gì đó như thế nào; trong khi đó nghĩ có<br /> thể xuất hiện trong những phát ngôn đơn giản, không có tính đánh giá.<br /> Tuy nhiên sẽ không bao quát đầy đủ ngữ nghĩa của nghĩ nếu chúng ta chỉ giới<br /> hạn nghĩa của nghĩ vào những phát ngôn đơn giản, thuần tuý phản ánh tình trạng của sự<br /> việc như đã nói, vì trong nội bộ ngữ nghĩa của nghĩ có một vùng hoạt động như nghĩa<br /> của cho là/rằng, thấy, tức nghĩ cũng mang hàm lượng đánh giá về đối tượng và lúc này,<br /> có thể nói nghĩ đồng nghĩa với cho là/rằng, thấy. Xem xét những ví dụ sau:<br /> - Tôi cho rằng/ nghĩ đây là sai lầm của chúng ta.<br /> - Cậu đúng khi cho rằng/ nghĩ điều tồi tệ nhất vẫn chưa xảy ra.<br /> - Từ đó Hợi hoàn toàn cự tuyệt tôi, cho/ nghĩ tôi là xảo trá, hèn hạ, không xứng<br /> đáng với tình yêu của Hợi. (Ăn mày dĩ vãng – Chu Lai)<br /> - Tôi thấy/ nghĩ chẳng có mất mát gì lớn ở đây cả.<br /> - Tôi nghĩ/thấy cô ấy quá tệ khi cư xử với anh như thế.<br /> - Tôi nghĩ/ cho rằng/thấy chúng ta không nên ở lại đây (khi mà không khí căng<br /> thẳng thế này)<br /> Ở đây, tính nhận định, đánh giá thể hiện rõ qua sự kết hợp giữa những động từ<br /> nhận thức: nghĩ, cho (rằng/ là), thấy + sự bình giá: đúng/ sai, +/- cần thiết, +/- đến lúc,<br /> +/- có lí ... Ví dụ:<br /> - Cậu đúng khi cho rằng/ nghĩ rằng điều tồi tệ nhất vẫn chưa xảy ra.<br /> - Tôi nghĩ/cho rằng chúng ta đã sai lầm khi đánh giá anh ta quá thấp.<br /> - Tôi nghĩ/ cho rằng đã đến lúc (cần thiết/không cần thiết) phải đưa ra những<br /> quyết định cuối cùng.<br /> - Tôi nghĩ/ cho rằng nhất thiết chúng ta phải kiểm tra thông tin này.<br /> - Đã đến lúc tôi nghĩ không biết có nên gắn bó tiếp với anh nữa hay không. (Ăn<br /> mày dĩ vãng – Chu Lai)<br /> Từ sự phân tích trên đây (trong sự liên hệ với cho là / rằng), chúng tôi nhận thấy<br /> cho là/ rằng bao giờ cũng mang sự đánh giá chủ quan của chủ thể phát ngôn nhưng nghĩ<br /> có thể chỉ là hoạt động nhận biết đối tượng một cách thuần túy, không nhất thiết phải kèm<br /> theo yếu tố bình giá hay nhận định. Nhưng khi nghĩ xuất hiện trong những phát ngôn thể<br /> hiện sự đánh giá chủ quan của người nói, lúc này có thể thấy nghĩ đồng nghĩa với cho<br /> là/rằng (đây chính là nghĩa thứ 3 của nghĩ được giải nghĩa ở trong từ điển tiếng Việt).<br /> 113<br /> <br /> Yếu tố chủ quan trong những phát ngôn do nghĩ đảm nhiệm được "nén" trong<br /> những cấu trúc như: Không biết làm sao lại nghĩ như thế (về ai đó). Cấu trúc này được<br /> chính chủ thể hoặc của người đứng ngoài sử dụng nhằm "đặt vấn đề" trở lại với những<br /> gì chủ thể đã nghĩ.<br /> b. +/- Mức độ chắc chắn trong sự phỏng đoán của chủ thể<br /> + mức độ cao: tin<br /> + mức độ chắc chắn không được rõ ràng (dè dặt, khiêm tốn): nghĩ<br /> Nghĩ khác với tin nếu không muốn nói là trái ngược với tin trên tất cả các cấp<br /> độ của sự phỏng đoán (mà sự phỏng đoán thường không có gì là chắc chắn, và giá trị<br /> chân thực của những phỏng đoán đó vẫn còn là câu hỏi ở thời điểm hiện tại).<br /> Những phát biểu kiểu như Tôi nghĩ là anh đang nói dối chỉ ra một sự phỏng<br /> đoán và bản thân người nói cũng hết sức dè dặt, họ thấy không có gì là chắc chắn trong<br /> những phán đoán của chính mình. Trong khi đó, chủ thể của những phát ngôn: Tôi tin là<br /> anh đang nói dối dù ý thức về tính phỏng đoán trong lời nói của mình, họ đồng thời<br /> cũng cho thấy sự chắc chắn của bản thân khi nói ra điều đó bởi họ có kinh nghiệm, có<br /> sự quan sát, có xem xét tình hình rồi, và cũng có thể do họ có niềm tin như thế rồi. Vậy<br /> nên, khi Tôi nghĩ là…, Tôi tin là… xuất hiện trong lời nói, “nhân vật tôi” muốn cho thấy<br /> rằng “tôi”có thái độ dè dặt hay chắc chắn đối với điều được phỏng đoán. Nếu nói Tôi<br /> nghĩ anh ta sẽ quay lại thì việc anh ta quay lại là có khả năng, là chưa chắc chắc và<br /> không có căn cứ nên người nói tỏ ra dè dặt. Nhưng khi nói Tôi tin rằng anh ta sẽ quay<br /> lại thì người nói chịu trách nhiệm về những gì mình nói, dù người nói ít nhiều tỏ ra vô<br /> can với mệnh đề P.<br /> Nếu chủ ngữ của cho là/ rằng thường có vẻ khiêm tốn hơn khi trình bày quan<br /> điểm của anh ta, những điều "tôi" nói ra ở mệnh đề P chỉ là một ý kiến trao đổi với<br /> người đối thoại, chỉ là phỏng đoán chủ quan của cá nhân, chưa phải là điều khẳng định<br /> hay phủ định hoàn toàn. Có lẽ vì thế mà anh ta có sự chuẩn bị để chấp nhận quan điểm<br /> của phía bên kia, nếu nó gần với thực tế hơn quan điểm của anh ta. Trong khi đó chủ<br /> ngữ của tin thì được khẳng định hơn, ít có tính thăm dò, ít cho phép phía bên kia (phía<br /> người đối thoại) đúng.<br /> Thực ra sự phân biệt tin và nghĩ căn cứ vào thuộc tính này liên quan đến cái<br /> chúng ta gọi là động từ trong ngoặc (parenthetical verb, cách gọi của J.O.Urmson) hay<br /> tiểu từ tình thái (modal particle, cách gọi của Aijmer Karin) hay là toán tử logic - tình<br /> thái (cách gọi của Hoàng Phê). Lúc này, tin và nghĩ không đơn giản là động từ phản ánh<br /> những hoạt động nhận thức của thế giới nội tâm con người mà chúng đã làm nên bộ<br /> phận tình thái của câu, phản ánh thái độ, sự đánh giá,... của người nói đối với điều được<br /> nói đến.<br /> 114<br /> <br /> c. +/- sự nỗ lực của ý chí, nỗ lực của trí óc chủ thể<br /> +/- sự nỗ lực của ý chí, nỗ lực của trí óc chủ thể: nghĩ, đoán<br /> + sự nỗ lực của ý chí, nỗ lực của trí óc chủ thể: cân nhắc, xem xét<br /> Sự phân biệt này liên quan đến một sự thật là một suy nghĩ (sản phẩm của tư<br /> duy), một nhận thức ngắn gọn, đơn giản về đối tượng nào đó có thể xuất hiện trong đầu<br /> mà không đòi hỏi một nỗ lực nào của ý chí. Chúng ta có thể kiểm tra nước tắm và nói: Tôi nghĩ khoảng 40 độ; trả lời câu hỏi (về việc ai gọi điện thoại): - Cậu nghĩ là ai gọi?<br /> Ai đó có thể trả lời: Tớ nghĩ/đoán là anh ta; trả lời câu hỏi: - Chị biết mấy giờ tàu đến<br /> không? - Chị cũng không rõ lắm, nhưng chị nghĩ khoảng 8 giờ, bình thường khoảng 8<br /> giờ là nó đến.<br /> Rõ ràng, không cần một sự tính toán, một nỗ lực nào về mặt trí tuệ để có được<br /> kết luận vừa nêu, vậy nên không lạ khi xuất hiện những kết hợp như nghĩ đại ở trong<br /> tiếng Việt (chẳng hạn: Mày nghĩ đại đi, lí do nào cũng được/ nghĩ đại một cái tên nào<br /> đó cũng được, đừng để họ nghi ngờ). Đặc biệt là đoán, đoán có thể là: đoán mò, đoán<br /> đại, đoán chừng, nó là sản phẩm tức thời ngay cả khi có vẻ như có một sự đầu tư nỗ lực<br /> như trong thành ngữ đoán già đoán non thì thực chất tính chân lí của nó vẫn không hề<br /> được bảo đảm, gần như hú họa, trúng được đâu hay đó. Cân nhắc, xem xét ít thích hợp<br /> trong ngữ cảnh này bởi vì chúng thường xuất hiện trong những tình huống phức tạp hơn,<br /> tình huống đòi hỏi xuất hiện một ý kiến đánh giá chứ không phải là những phát ngôn<br /> nêu ra một thực tế hoặc thuần túy miêu tả thực tế như trên.<br /> Như vậy, thuộc tính có hay không sự tham gia của ý chí/ nỗ lực cá nhân khi định<br /> hình sự đánh giá phụ thuộc vào bản chất của tình huống đang được xét:<br /> - Tình huống càng phức tạp, thì những cách hiểu có thể có về đối tượng càng lớn,<br /> tình huống càng khó để nhìn ra sự thật thì sự biện hộ/ sự bào chữa cho các kết quả nhận<br /> thức của chủ thể càng lớn bấy nhiêu và vì thế càng đòi hỏi nhiều nỗ lực từ phía chủ thể.<br /> Ở đây, sử dụng cân nhắc, xem xét là thích hợp.<br /> Và :<br /> - Tình huống càng đơn giản, càng rõ ràng và ít quan trọng bao nhiêu thì càng thích<br /> hợp để sử dụng nghĩ vì nó không nhất thiết phải đòi hỏi nỗ lực.<br /> Tuy nhiên, không nhất thiết phải đòi hỏi nỗ lực không có nghĩa lúc nào nghĩ<br /> cũng hoạt động ở vùng ngữ nghĩa này, vì bên cạnh nghĩ đại (tức không đòi hỏi nỗ lực)<br /> lại có nghĩ nát óc, vắt óc suy nghĩ, nghĩ nát nước, nghĩ đi nghĩ lại, nghĩ được, nghĩ<br /> nhiều, hay nghĩ, bắt đầu nghĩ, đủ tỉnh táo để nghĩ, v.v... Chúng không đơn giản là sự<br /> tiếp tục hay bắt đầu trạng thái nhận thức mà là ý chí của người nói. Lúc này vắt óc suy<br /> nghĩ, nghĩ nát nước, nghĩ đi nghĩ lại nghĩ được, nghĩ nhiều, hay nghĩ, đủ tỉnh táo để<br /> nghĩ, v.v... thích hợp khi chúng ta cần nhấn mạnh lượng nỗ lực của trí óc đã tiêu hao, đã<br /> huy động hoặc sự khó khăn của nỗ lực này. Ví dụ:<br /> 115<br /> <br />