Nguyễn Thị Kiêm – “Nhân vật mới, tình tứ mới, văn chương mới”

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 14 (39) - Thaùng 3/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nguyễn Thị Kiêm –<br /> “Nhân vật mới, tình tứ mới, văn chương mới”<br /> Nguyen Thi Kiem – “The new figure, the new emotion, the new literature”<br /> <br /> TS. Lê Thị Thanh Tâm<br /> Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG Hà Nội<br /> <br /> Ph.D. Le Thi Thanh Tam<br /> University of Social Sciences and Humanities – National Univeristy Ha Noi<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Nguyễn Thị Kiêm là một nhân vật rất đặc biệt của giai đoạn hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ<br /> XX. Bà được xem là “nhân vật mới, tình tứ mới, văn chương mới”. Tác phẩm của bà nằm chính ở<br /> những ý tưởng đột phá về nhận thức văn học, nhận thức nữ quyền, là sự xuất hiện vô tiền khoáng hậu<br /> trên diễn đàn thơ Cũ – thơ Mới và những bài báo rồi sẽ trở thành tư liệu quý hiếm của văn học sử giai<br /> đoạn trước 1945 ở Việt Nam.<br /> Qua các bài diễn thuyết và các bài báo (gồm cả thể loại phóng sự ngắn, phê bình nghệ thuật) của nữ sĩ<br /> Manh Manh, có thể thấy tư duy phân tích khoa học sắc bén, triệt để là phong cách căn cốt của bà. Đó là<br /> “tài văn”, tài năng về văn chương nhìn từ góc độ nhận thức tiến trình văn chương trong quan hệ với nền<br /> quốc học, tâm thế “duy tân” và khả năng đúc rút, nắm bắt tinh nhạy những bài học thực tế, gọn ghẽ về<br /> cuộc “cách mạng” thơ ca.<br /> Từ khóa: Nguyễn Thị Kiêm, diễn đàn thơ Mới – thơ Cũ, nữ quyền…<br /> Abstract<br /> Nguyen Thi Kiem is the special figure of the period of modernization of Vietnamese literature at the<br /> beginning of 20th century. She was to be “the new figure, the new emotion, the new literature”. Her<br /> works show breakthrough idea of literary appreciation, the understanding of feminism. And her pre war<br /> articles (before 1945) are precious materials of Viet nam literary. She appeared as an orator at New –<br /> Old poetry community.<br /> Through her speeches and articles (including newspaper-reports and artistic criticals), we are able to<br /> realize that the sharp and absolute scientific thinking is her essential style. It is talent of literature of her<br /> from the point of view to be aware of the literary process in the relation with the national culture, state<br /> of renovation and ability of consolidation as well as the capacity to quickly grasp many realistic lessons<br /> of the revolution of poetry.<br /> Keywords: Nguyen Thi Kiem, New – Old poetry community, feminism…<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Tiểu sử mà trở thành một cá tính độc nhất vô nhị,<br /> Từ sau năm 1930, có một uy tín mới một chân dung dĩnh ngộ làm văn học<br /> không nằm trong danh sách những tên tuổi không lẫn vào đâu, đó là trường hợp<br /> làm quản lí, chủ bút hay viết sách, xuất bản Nguyễn Thị Kiêm. Tác phẩm của bà nằm<br /> <br /> 13<br /> chính ở những ý tưởng đột phá về nhận Tân văn số 197 ngày 27-4-1933).<br /> thức văn học, nhận thức nữ quyền, là sự Thực tế, sự già dặn bất ngờ của bà<br /> xuất hiện vô tiền khoáng hậu trên diễn đàn trong nhận thức về văn học, về giá trị<br /> thơ Cũ - thơ Mới và những bài báo rồi sẽ người phụ nữ cũng như về các vấn đề văn<br /> trở thành tư liệu quý hiếm của văn học sử hóa, xã hội Việt Nam giai đoạn đầu thế kỉ<br /> giai đoạn trước 1945 ở Việt Nam. XX cho thấy lời giới thiệu trân trọng và<br /> Nguyễn Thị Kiêm (có khi được ghi là quả quyết của Phụ nữ Tân văn về nhân vật<br /> Nguyễn Thị Kim trên Phụ nữ Tân văn) thiếu niên “kì lạ” trên (tuổi trẻ - văn già) là<br /> sinh ngày 3 tháng 1 năm 1914 tại Sài Gòn; có cơ sở và đúng đắn.<br /> quê gốc của bà ở Gò Công, tỉnh Tiền Năm 1932, sự kiện bà diễn thuyết để<br /> Giang. Thân phụ là ông Nguyễn Đình Trị bảo vệ Thơ mới đã gây chấn động văn đàn<br /> (tức Huyện Trị), ông Hội đồng nổi danh thời đó, ảnh hưởng sâu sắc đến bước đi đầu<br /> đất Gò Công. tiên của phong trào Thơ mới.<br /> Bà là một trí thức trưởng thành từ môi Năm 1936, bà tham gia phong trào<br /> trường giáo dục và văn đàn Gia Định, Đông Dương đại hội. Bà cũng là người rất<br /> trung tâm xứ Nam Bộ. Bà từng là nữ sinh tích cực trong việc tuyên truyền, tổ chức<br /> của trường Nữ học Sài Gòn, sau đổi thành thực hiện hội Dục Anh và Nữ lưu học hội.<br /> trường Nữ Gia Long, hay còn gọi là trường Năm 1937, bà kết hôn với ông Trương<br /> Nữ sinh Áo Tím (nay là trường THPT Văn Em, bút hiệu Lư Khê, là nhà giáo, nhà báo<br /> Nguyễn Thị Minh Khai). Tốt nghiệp bằng (lễ cưới được tổ chức vào ngày 11-11-1937 tức<br /> thành chung (Trung học Đệ Nhất cấp), bà ngày mồng 1 tháng 10 năm Đinh Sửu).<br /> bắt đầu làm báo từ năm 1932 với nhiều bút Vì hoàn cảnh riêng rất bi đát (bà mất<br /> danh khác như: Nguyễn Thị Manh Manh, khả năng sinh nở, con gái Minou bị liệt và<br /> Manh Manh, Mym, Nguyễn Văn Mym, Lệ qua đời sau đó), bà chấp nhận cho chồng đi<br /> Thủy (hoặc kí tắt là L.T)… Bà tham gia bước nữa.<br /> viết bài cho các báo: Công luận, Việt Nam, Năm 1950, Nguyễn Thị Kiêm sang<br /> Nữ lưu, Tuần lễ Nay, Sống… Đặc biệt, bà Pháp định cư. Năm 2005, có thông tin bà<br /> là cây bút chủ lực của Phụ nữ Tân văn. đã mất ở một trại dưỡng lão ở Paris, thọ 91<br /> Ban biên tập Phụ nữ Tân văn từng viết tuổi (?). Tuy nhiên, năm 2006, theo thông<br /> về “một thiếu niên nữ sĩ trong bộ biên tập tin chúng tôi tiếp cận được ở Đồng Tháp,<br /> của bổn báo” như sau: Kiên Giang (nhà ông Trương Minh Đạt,<br /> “Ngày nay trong Nam ngoài Bắc, ai em trai của chồng bà Kiêm - Lư Khê), bà<br /> cũng biết tên nữ-sĩ Nguyễn Thị Kim. vẫn đang yếu bệnh trong một trại dưỡng<br /> Các độc giả yêu quý của Phụ-nữ Tân- lão Pháp. Hiện chúng tôi chưa thể có bằng<br /> văn chắc đều vui lòng thưởng những bài chứng chính xác về thông tin bà sống như<br /> thơ lối mới ký biệt-hiệu Nguyễn Thị Manh thế nào từ năm 1956 cho đến thời điểm bà<br /> Manh: nhân-vật mới, tình-tứ mới, văn- ốm mất.<br /> chương mới! 2. Sự nghiệp<br /> E xúc-phạm đến lòng khiêm-nhượng Sự nghiệp văn học của Nguyễn Thị<br /> của người bạn đồng-sự thiếu-niên, chúng Kiêm tập trung ở 3 mảng: diễn thuyết, sáng<br /> tôi chỉ nói qua về công trước tác của nhà tác thơ văn, làm báo. Trong đó, mảng diễn<br /> văn sĩ tuổi trẻ mà nghề văn già” (Phụ nữ thuyết có thể xem là sự nghiệp ấn tượng và<br /> <br /> 14<br /> không lặp lại ở bất kì ai trong dòng văn 2.2. Bài báo<br /> chương nữ lưu Nam Bộ. Ảnh hưởng diễn - “Hai ngày ở thánh thất Cao Đài”,<br /> thuyết của bà không chỉ gói gọn ở vùng Nguyễn Thị Manh Manh, Phụ nữ Tân văn<br /> Gia Định mà còn lan rộng ra Huế, Hà Nội, số 176 ngày 10-11-1932, số 177 ngày 17-<br /> nơi mà cử tọa đến nghe đông đến nỗi “chật 11-1932, số 178 ngày 24-11-1932.<br /> nứt khán phòng”, mỗi lần diễn thuyết có - “Hai ngày ở thánh thất Cao Đài”,<br /> đến 5,6 nghìn người. Sức hấp dẫn của nữ sĩ Nguyễn Thị Manh Manh, Phụ nữ Tân văn<br /> Nguyễn Thị Manh Manh toát ra từ đề tài số đặc biệt Xuân 1933, ra ngày 19-1-1933<br /> nóng, cách nói táo bạo, phong thái trí thức - “Những cái dở của điệu hát cải lương<br /> đĩnh đạc và sự thông tuệ, chắc chắn hiếm ta”, Phụ nữ Tân văn số 230 ngày 4-1-1933.<br /> có của một “thiếu niên” am hiểu văn hóa. - “Các điệu hát Bắc kỳ”, Phụ nữ Tân văn<br /> Sự có mặt của Nguyễn Thị Kiêm trong số đặc biệt Xuân 1933, ra ngày 19-1-1933.<br /> văn học sử được đo đếm bằng khoảng chục - “Năm tết, Tết đến”, Nguyễn Thị<br /> bài thơ được viết theo lối “thơ mới” từ giai Manh Manh, Phụ nữ Tân văn số 208, ngày<br /> đoạn “trứng nước” và nhiều bài báo mà sự 20-3-1933.<br /> thông minh về tư duy bằng chữ quốc ngữ - “Một cảnh vật, hai tâm hồn”, Phụ nữ<br /> đáng cho người thời nay có cảm hứng Tân văn số 196, ngày 20-4-1933.<br /> nghiên cứu, thẩm nhận và tôn vinh. - “Nhân vật buổi “kinh tế””, Nguyễn<br /> Dưới đây là phần thống kê chi tiết nhất V-Mym, Phụ nữ Tân văn số 197, ngày 27-<br /> có thể về sự nghiệp trước tác và “lập 4-1933.<br /> thuyết” của bà: - “Các điệu hát Bắc kỳ”, Phụ nữ Tân<br /> 2.1. Diễn thuyết văn số 205, ngày 22-6-1933.<br /> - Bài diễn thuyết “Vấn đề nữ lưu và - “Chuyện ngoài đường”, Mym, Phụ<br /> văn học” đăng trên Phụ nữ Tân văn số 131 nữ Tân văn số 208, ngày 20-7-1933.<br /> ngày 26-5-1932 - “Đấu xảo nữ công”, Nguyễn Thị<br /> - “Bài diễn thuyết của cô Nguyễn Thị Manh Manh, Phụ nữ Tân văn số 208, ngày<br /> Kiêm về lối thơ mới” ở Hội Khuyến học 20-7-1933.<br /> Sài Gòn ngày 26-71933, sau đăng lại trên - “Một giờ phỏng vấn đội trưởng hội<br /> Phụ nữ tân văn số 131 ngày 26-5-1933 Phụ nữ Cái vồn”, Nguyễn Thị Kiêm, Phụ<br /> - Bài diễn thuyết “Dư luận nam giới nữ Tân văn số 210, 1933.<br /> đối với phụ nữ tân tiến” tại hội trường - “Mấy con số đáng ghê sợ”, Nguyễn<br /> Quảng Trị, Huế, ngày 8-5-1934 Thị Kim, Phụ nữ Tân văn số 215, ngày 7-<br /> - Bài diễn thuyết “Một ngày của một 9-1933.<br /> người đàn bà tân tiến” tại Hội Khai trí tiến - “Viếng một cái sầu thành: nhà thương<br /> đức, Hà Nội ngày 8-9-1933 Bạc Hà”, Phụ nữ Tân văn số 212, ngày 17-<br /> - Bài diễn thuyết “Có nên tự do kết 8-1933.<br /> hôn không?” tại Nam Định ngày 3-11-1934 - “Phê bình kịch “Bạn và vợ””,<br /> - Bài diễn thuyết “Có nên bỏ chế độ đa Nguyễn Thị Manh Manh, Phụ nữ Tân văn<br /> thê không?” tại Hải Phòng ngày 29-11- số 213, ngày 24-8-1933.<br /> 1934 (Theo Nguyễn Kim Anh (chủ biên), - “Phụ nữ với hôn nhơn”, Nguyễn Thị<br /> Thơ văn nữ Nam Bộ thế kỷ XX, NXB Kiêm, Phụ nữ Tân văn số 221 ngày 19-10-<br /> Thành phố Hồ Chí Minh), 2002). 1933.<br /> <br /> 15<br />  - “Nói chuyện với ông Giáo-sư Leuret Nguyễn Thị Kiêm nằm trong bối cảnh tác<br /> Le Ferron”, Phụ nữ Tân văn số 250, ngày động của toàn xã hội về các vấn đề: quốc<br /> 12-7-1934. học, nữ quyền, báo chí quốc ngữ, sự nhạy<br /> - “Đi mót tư tưởng ngoài đồng ruộng”, cảm với cái mới trên mọi lĩnh vực cũng<br /> Phụ nữ Tân văn số 254, ngày 16-8-1934. như bối cảnh hiện đại hóa nền văn học<br /> - “Niêm phong cái gói tam tùng lại”, nước nhà.<br /> Phụ nữ Tân văn số 255, ngày 23-8-1934. Trong “tuyên ngôn” đã được phát ra<br /> - “Điệu hát cải lương ta”, Nguyễn Thị với toàn thể quốc dân năm 1929, Phụ nữ<br /> Kiêm, Phụ nữ Tân văn số 231 ngày 11-1- Tân văn viết:<br /> 1934, số 232 ngày 18-1-1934. “Ngày hôm nay, Phụ Nữ Tân Văn ra<br /> - “Dưới chơn Đèo Cả”, Phụ nữ Tân đời, là non sông thêm một tay thợ điểm tô,<br /> văn số 252 ngày 2 – 8 – 1934. xã-hội thêm một người lo công việc, trên<br /> - “Bói dầu tuồng hội chợ”, Nguyễn Thị trường văn trận bút, thêm một đội binh<br /> Kiêm, Tuần lễ Nay, ngày 12-1-1948. đàn-bà, mà trong bạn buồng khuê cửa các<br /> - “Miễn lễ”, Nguyễn Thị Kiêm, Tuần chúng ta, cũng có một cơ-quan để cùng<br /> lễ Nay, ngày 12-1-1940. nhau phấn đấu với đời đây!(…)<br /> 2.3. Thơ Phải làm sao cho người đờn-bà cũng<br /> - “Viếng phòng vắng”, Phụ nữ Tân văn có học-vấn rộng rãi, trí thức mở mang, có<br /> số đặc biệt Xuân 1933, ra ngày 19-1-1933. thể hiểu biết được phận-sự mình là một bà<br /> - “Lá rụng”, Phụ nữ Tân văn số 193, nội-tướng thì mới có ích lợi cho đời được.”<br /> ngày 30-3-1933. (Phụ nữ Tân văn số 1 năm 1929).<br /> - “Sa đà…”, Phụ nữ Tân văn số 194, Với tinh thần đó, người thiếu niên chưa<br /> ngày 6-4-1933. đầy 20 tuổi Nguyễn Thị Kiêm đã hoạt động<br /> - “Vịnh hội chợ đêm Pháp – Việt”, nhiều hơn vai trò của một nhà báo. Trong<br /> Phụ nữ Tân văn số 195, ngày 13-4-1933. ba “công nghiệp” của Phụ nữ Tân văn:<br /> - “Tặng “Văn học tuần san””, Phụ nữ - Tổ chức Hội Dục Anh<br /> Tân văn số 195, ngày 13-4-1933. - Tổ chức một cuộc hội chợ Phụ nữ<br /> - “Hai cô thiếu nữ”, Phụ nữ Tân văn số - Tổ chức Nữ lưu học hội<br /> 204, ngày 15-6-1933. thì Nguyễn Thị Kiêm đều đóng vai trò<br /> - “Canh tàn”, Phụ nữ Tân văn số 213, quan trọng và ghi dấu ấn khá rõ. Bà tham<br /> ngày 24-8-1933. gia tổ chức Hội chợ Phụ nữ để gây quỹ cho<br /> - “Bức thơ gửi cho tất cả ai ưa hay là Hội Dục Anh, tổ chức kêu gọi thành lập<br /> ghét lối thơ mới”, Phụ nữ Tân văn số 228, Nữ lưu học hội. Bà còn được cho là người<br /> ngày 14-12-1933. đã “tung truyền đơn” trong phong trào<br /> - “Bà La Fugie nhà thám hiểm và họa Đông Dương đại hội tại nhà hát Tây để<br /> sĩ”, Phụ nữ Tân văn số 239, ngày 26-4-1934. truyền bá dân nguyện. Ban biên tập Phụ nữ<br /> - “Đêm khuya qua Xuân Lộc”, Phụ nữ Tân văn hoàn toàn đặt niềm tin vào bà<br /> Tân văn số 264, ngày 25-10-1934. trong “chiến dịch” đánh thức tinh thần phụ<br /> 3. Những quan niệm cơ bản của nữ và làm dấy lên một trào lưu “nhận thức<br /> Nguyễn Thị Kiêm về văn chương, văn học nữ quyền” nhằm khắc sâu một tinh thần<br /> 3.1. Quan niệm phụ nữ với văn chương mới, giá trị sống mới có ích cho quốc dân.<br /> Quan niệm phụ nữ với văn chương của Với bài diễn thuyết “Nữ lưu với văn<br /> <br /> 16<br /> học” (sau đăng trên Phụ nữ Tân văn số 131 mà nói, thì cái phong trào nầy (tức phong<br /> ngày 26-5-1932), nữ sĩ Manh Manh trở trào nam hóa, đàn bà “mưu lấy quyền lợi<br /> thành một trong số những người không chỉ bình đẳng ở xã hội” - L.T.T.T nhấn mạnh)<br /> hoạt động văn học như một minh chứng về chính là một cái triệu chứng về sự tấn hóa<br /> việc “phụ nữ làm văn học” mà còn làm của nữ lưu ở trên đường văn học”. Như<br /> phong phú thêm cho một nền lý luận văn vậy, bà cấp cho mối quan hệ giữa nữ giới<br /> học giới ở buổi đầu vàng thau. Nguyên do với văn học một nguồn gốc “sang trọng” từ<br /> chính của việc nữ sĩ tuyên truyền về vai trò cuộc cách mạng về nữ quyền, xu thế tất<br /> của nữ lưu với văn học xuất phát từ việc yếu trên thế giới. Bà giải thích một cách<br /> kêu gọi hình thành Nữ lưu Học hội với sứ ngộ nghĩnh, thú vị, phần nào “sâu cay” về<br /> mệnh “đàn bà là có mật thiết quan hệ đến sự hiện diện của Nữ lưu Học hội ở xứ Nam<br /> văn chương nước nhà” (2). ta như sau:<br /> Chuỗi lập luận của bà đi từ triết học “Đối với những cái thiên tài xuất<br /> đến khoa học về giới rồi dẫn vào tâm lý chúng, Nữ lưu Học hội có thể không là cần<br /> học nghệ thuật. Đó là lối suy nghĩ, tiếp cận thiết; đối với những kẻ dung tục chí ngu,<br /> trước những vấn đề mang tính trừu tượng Nữ lưu Học hội có thể cho là đồ thừa.<br /> rất khác biệt của nữ sĩ Manh Manh. Nhưng đối với những người như<br /> “Theo lẽ sinh lý, thì đàn bà thường chúng tôi đây: ngu mà muốn học cho khôn,<br /> nặng về phần hồn mà nhẹ về phần trí, cảm dốt mà muốn học cho giỏi, không biết mỹ<br /> tình thì sâu mà tư tưởng thì hẹp nên trong thuật mà muốn yêu mến mỹ thuật, không<br /> văn học thường sở trường về lối tả cảnh, biết văn chương mà muốn cảm mến văn<br /> đạo tình mà ít hay về lối khách quan, triết chương, thì Nữ lưu Học hội thiệt là cần ích<br /> lý”. Từ nền tảng chung này, bà phân tích cho chúng tôi lắm”.<br /> rằng “đàn bà vốn nặng về chủ quan” nên Rất khéo léo khi lập luận trong diễn<br /> có đủ quan tâm vào cái thế giới nhân loại thuyết, bà không sa vào món lý luận trừu<br /> bao la mà đàn ông vốn ưa khách quan có tượng mặc dù cũng đủ lý luận để khiến<br /> phần bỏ quên. Nghĩa là, theo bà, năng lực thính giả khỏi tranh cãi nhiều. Bà còn dẫn<br /> đi vào thế giới của cảm giác, “tâm giới cả kinh Phật rất đúng lúc: “Tự giác nhi<br /> mênh mông” của phụ nữ là một thế mạnh, giác tha”; bà giải thích: “Người đàn bà<br /> một loại “biệt tài” được phát lộ trực tiếp và cũng có cái tinh thần cần phải tự giác để<br /> gián tiếp dưới nhiều hình thức. Điều này chiếu sáng ra ở chung quanh mình, cho gia<br /> vẫn rất đúng. đình mình được êm đềm phong phú, cho xã<br /> Phát hiện quan trọng và thú vị của hội được rực rỡ quang minh”. Vậy là đưa<br /> Nguyễn Thị Kiêm là nhấn mạnh khả năng cả triết học tôn giáo vào cuộc.<br /> “tạo cảm hứng viết cho đàn ông” như một Tóm lại, cách hiểu của nữ sĩ Manh<br /> hình thái tham dự sáng tạo của phụ nữ thay Manh về nữ lưu và văn học là rất nhất quán<br /> vì chỉ nói về cách mà phụ nữ tạo ra tác bao gồm các phương diện: triết học, giới<br /> phẩm. Bà cho rằng “văn học được phát đạt tính, tâm lý, văn học, bản năng làm văn<br /> vô cùng” là do cái phần thôi thúc của tâm chương của phụ nữ và định mệnh lịch sử<br /> hồn nữ giới đối với các “văn nhân tao sĩ” của phụ nữ ở thời khắc mưu cầu cuộc cách<br /> vốn là đàn ông kia. Điều này cũng rất đúng. mạng về nữ quyền, tri thức và tiến hóa về<br /> Bà lập luận: “về phương diện văn học tinh thần.<br /> <br /> 17<br />  3.2. Quan niệm cách tân văn học - sẽ: biến câu chuyện cũ - mới thành câu<br /> lý do tất yếu Thơ mới sẽ sống chuyện Tây - Tàu, biến nhu cầu thiết tha<br /> Vai trò hệ trọng của Nguyễn Thị Kiêm cách tân thơ thành câu chuyện “phá đám”<br /> đối với sự khai mở của Thơ mới năm 1932 của loại thơ ngọng nghịu không đủ lệ luật,<br /> là không thể bàn cãi. đánh đổi câu chuyện nghiêm trọng về nền<br /> Rất đáng chú ý là cách hiểu thơ mới thơ hiện đại bằng cách phê bình những bài<br /> cũng như sự hùng hồn, quyết liệt của bà thơ mới thất bại.<br /> trước sự hiện diện của thơ mới rõ ràng xuất Cách tư duy ngụy biện và “đánh lạc<br /> phát từ ý thức, tư tưởng nhất quán toàn hướng” của phe thủ cựu trước những biến<br /> diện về một cái mới tất yếu mà thơ mới chỉ đổi quá lớn (nói như Hoài Thành, “cả nền<br /> là một ví dụ đặc sắc. Bà hoàn toàn nhuần tảng xưa bị một phen điên đảo, lung lay”)<br /> nhị về “chiến lược cái mới” cho mọi cắt rất dễ trở thành hòn đá tảng ngăn lại dòng<br /> nghĩa về giới, về xã hội, văn chương và cụ thác canh tân đang cuồn cuộn đến. Bởi câu<br /> thể hơn nữa là thơ. Vì thế, những bài diễn chuyện cũ và mới là cuộc đối thoại vượt ra<br /> thuyết của bà đều hấp dẫn như nhau, vì khỏi rất nhiều khả năng nghĩ và tư duy của<br /> chúng thuộc cùng một hệ thống tư duy về người Việt lúc đó. Nếu biến nó thành<br /> một cái mới đang hiện diện, cần có mặt, chuyện ảnh hưởng Tây hay Tàu thì đó lại là<br /> cái mới có giá trị, mặc dù các chủ đề có thể một chủ đề tầm thường quanh quẩn và<br /> khác nhau. Đó mới thực sự là một đẳng cấp không hề có gốc rễ. Nguyễn Thị Kiêm<br /> tư duy – điều hiếm có ở một người phụ nữ hoàn toàn hiểu rõ điều này và dùng khoa<br /> chưa tròn 20 tuổi. học để tranh luận. Với mỗi bài thơ mới<br /> Chuỗi lập luận lần này của bà như sau: được dẫn chứng, bà đều khéo dùng cách<br /> Thơ là gì? → Làm thơ là gì? → Không nói cũ để bàn về sự hình thành cái mới:<br /> gian thụ hưởng thơ truyền thống như thế “Một khúc có 6 câu. Câu thứ 1 và 5, 6 thì<br /> nào (bao gồm cái truyền thống thuộc về mỗi câu có 4 chữ. Câu 2, 3, 4, mỗi câu có 3<br /> dân tộc và cái truyền thống của chung chữ. Vận thì câu 1, 2, 3, 6 ăn nhịp với<br /> phương Đông, chủ yếu là Trung Quốc)? → nhau; 4, 5 vần với nhau”. Cách nói này rất<br /> Không gian thơ truyền thống đó đã làm cũ. Cũng có thể bà không cố tình nói cách<br /> chật hẹp điều gì? → Vậy người ta phải cũ mà cái tình thế tư duy và tình thế xã hội<br /> vùng vẫy khỏi cái chật hẹp ấy như thế nào lúc bấy giờ khiến người ta đương nhiên nói<br /> (trường hợp Phan Khôi và Tình già, Lưu thế. Ở góc độ nào đó, cách nói cũ mới lẫn<br /> Trọng Lư và Trên đường đời)? lộn này cũng là một “chỉ số” đo được phần<br /> Đoạn “chiếu nghỉ” trên nấc thang đến nào tâm thế và não trạng đối với cái mới<br /> cái mới của bà dừng lại ở câu cảm thán có của con người đương thời.<br /> tính phản đề: “Đây là tôi bày một ý kiến Từ quan điểm mới mẻ và chắc chắn,<br /> cho các thi sĩ (une proposition) chớ không nữ sĩ còn nhấn mạnh phê bình thơ Hồ Văn<br /> phải nói ông Lưu Trọng Lư bắt chước theo Hảo như một giá trị thơ mới (viết về cuộc<br /> thơ Pháp mà các ngài hòng la lên: Bỏ thơ đời thật). Nhận xét về bài Con nhà thất<br /> Tàu lại vớ thơ Tây!” nghiệp của Hồ Văn Hảo (Phụ Nữ Tân Văn<br /> Đoạn phản đề này rất thâm thúy. số 208 ngày 20-7-1933), nữ sĩ cho rằng<br /> Nữ sĩ “chặn” được cả cách phản biện “người ta cho là chẳng phải thơ, chỉ vì<br /> (định kiến) của phe thơ cũ bởi khả năng họ chẳng phải than thân trách phận, tả cảnh<br /> <br /> 18<br /> hoa tàn nguyệt xế, suối chảy chim ngâm, thứ rường cột lặng lẽ cho công cuộc đổi<br /> mà là một cảnh thiết thật, một cảnh khổ có mới thơ ca có lẽ là một quyết định rất cần<br /> thật trong đời: người thất nghiệp… Có lẽ chú ý ở bà.<br /> trong thơ văn, người cu li ở trần quần vắn Với bài diễn thuyết lừng lẫy, nữ sĩ<br /> là một động vật không có gì lãng mạn Manh Manh gửi gắm hy vọng một cách<br /> chăng? Có lẽ cái bi kịch của một người tỉnh táo rằng đổi mới thơ là tất yếu: “chỉ<br /> nghèo khó phải đi ăn trộm “hụt”, chúng mong rằng lối thơ mới được nhiều người để<br /> hay được la 'ăn trộm' rồi anh chạy trốn, bi ý đến và nó có thể trở nên một lối thơ thông<br /> kịch ấy không gì lạ đáng để ý chăng?". Ý dụng để tả một cách thiết thực rõ ràng<br /> tưởng sắc sảo này của Nguyễn Thị Manh những thi cảm của các nhà thi sĩ hiện thời”.<br /> Manh từ thời điểm nhạy cảm phôi thai Lịch sử cho thấy niềm hy vọng ấy rất<br /> phong trào Thơ mới đã làm sáng thêm giá đáng xem là sự tiên đoán ngoạn mục.<br /> trị của đời thơ Hồ Văn Hảo, người mà về 4. Sự nghiệp Nguyễn Thị Kiêm nhìn<br /> sau, ngoài Đông Hồ dường như không có từ hiện tại - một vài đánh giá<br /> ai hiểu và trân trọng. Cái mới của nhà thơ 4.1. Thành tựu chung<br /> Hồ Văn Hảo nằm ở chỗ: tiên cảm về tính 1. Nguyễn Thị Kiêm là người đặt nền<br /> chân thực và sự dấn thân của thơ ca hiện móng xây dựng nghệ thuật diễn thuyết của<br /> đại, sự chủ động của cái tôi và sự dứt khoát phụ nữ - điều chưa từng có trong lịch sử<br /> với quá khứ ngâm ngợi từ chương. Riêng ở văn học Việt Nam. Bà đã đi vào lịch sử<br /> bài Con nhà thất nghiệp, tuy lời lẽ chưa bằng hoạt động diễn thuyết và nội dung<br /> phải là một áng thơ tuyệt tác nhưng ý diễn thuyết ở tuổi hoa niên với những chủ<br /> tưởng và cách nói mới đó rất xứng đáng đề làm thay đổi nhiều giá trị tinh thần của<br /> được xem là một mẫu hình quan trọng của xã hội.<br /> thơ mới, nhất là ở chặng đầu phôi thai. 2. Tư duy văn học của bà đi đôi với<br /> Dường như thơ mới trên bước đường “lưu khả năng hùng biện, phong cách nói và viết<br /> lạc” của nó đã bị xô hẳn về phía lãng mạn, chừng mực nhưng quyết liệt. Tư duy đó<br /> trôi hẳn về một “chân trời của cái tôi” do mang tính nguyên hợp, gắn chặt với tư duy<br /> nhiều lớp thi nhân (có hoặc không có tuyên khoa học thực sự. Bởi vậy, cái nhìn của bà<br /> ngôn) đã “vô tình” làm nên chân dung luôn là cái nhìn phản biện, phản tỉnh. Tính<br /> thuần túy của thơ mới; trong khi ở thời chất hoạt ngôn không tách rời khả năng<br /> trứng nước, nó đã ngấm ngầm làm một phân tích lý trí.<br /> cuộc chuyển hóa “mây gió trăng hoa tuyết 3. Các bài viết về văn học, nghệ thuật<br /> núi sông” thành một loại thơ dành cho chạm đến những vấn đề lý luận văn học<br /> nhân quần, thơ hướng xuống một địa ngục một cách tự nhiên (bao gồm các điểm: văn<br /> nhân sinh với những nỗi thương cảm chân học khách quan, văn học chủ quan, “nam<br /> thành. Phải chăng, cái “thực” của thơ mới hóa” làng văn nữ, văn học và khoa học,<br /> ở những chặng đầu tiên đã từng là cái thực văn học và mỹ thuật, sự tiến hóa của nữ<br /> của đời chứ không phải chỉ có thế giới của lưu trên đường văn học…). Nhiều khái<br /> tình - mộng - buồn như chúng ta hằng suy quát và so sánh hợp lý (đặt văn học vào<br /> nghĩ về bản chất thơ mới? Quan niệm của phông nền văn hóa văn minh châu Âu để<br /> nữ sĩ Manh Manh về trường hợp Hồ Văn tranh luận); phối hợp tri thức Đông Tây,<br /> Hảo và chọn lựa tác phẩm của ông như một công nghệ, tôn giáo… để thuyết phục<br /> <br /> 19<br /> người nghe, người đọc. quần”. Điều ấy cũng không khác là bao<br /> 4. Những bài báo phê bình nghệ thuật, việc bà chọn Hồ Văn Hảo, nhà thơ mới<br /> phóng sự, phỏng vấn… của bà về cơ bản Nam bộ với bài thơ về đời thất nghiệp để<br /> đều tay, chắc chắn, giàu cảm xúc và vốn làm điểm tựa cho cuộc cách tân thơ phải có<br /> sống (so với tuổi của bà). Các lĩnh vực ở xứ Annam.<br /> quan tâm rất đa dạng: từ những bài phóng 5. Giá trị lý luận từ những hoạt động<br /> sự dạng du kí như “Hai ngày ở thánh thất và nội dung diễn thuyết của bà có thể nói<br /> Cao Đài” (Phụ nữ Tân văn số 176 ngày 10- là rất lớn: đóng góp cho sự hình thành và<br /> 11-1932, số 177 ngày 17-11-1932, số 178 phát triển thơ mới, góp phần đặt những<br /> ngày 24-11-1932, số đặc biệt Xuân 1933, viên gạch đầu tiên cho việc tìm hiểu văn<br /> ra ngày 19-1-1933) cho đến những bình chương nữ quyền ở Việt Nam; sớm nhận<br /> luận nghệ thuật như “Những cái dở của ra và đặt ra vấn đề văn học và phụ nữ một<br /> điệu hát cải lương ta” (Phụ nữ Tân văn số cách đích đáng, biết cách đặt văn học trong<br /> 230 ngày 4-1-1933); “Các điệu hát Bắc kỳ” các trào lưu tiến bộ về tư tưởng, mỹ thuật,<br /> (Phụ nữ Tân văn số đặc biệt Xuân 1933, ra văn nghệ đương thời; đồng thời thấy rõ<br /> ngày 19-1-1933; Phụ nữ Tân văn số 205, tầm quan trọng của ảnh hưởng văn hóa văn<br /> ngày 22-6-1933); Phê bình kịch “Bạn và minh châu Âu đối với sự phát triển văn<br /> vợ” (Phụ nữ Tân văn số 213, ngày 24-8- học nước nhà.<br /> 1933); “Điệu hát cải lương ta” (Phụ nữ Tân 4.2. Một vài hạn chế<br /> văn số 231 ngày 11-1-1934, số 232 ngày Hầu hết các bài viết của nữ sĩ Manh<br /> 18-1-1934). Cách dẫn giải trong loạt bài Manh đều ít chọn lọc ngôn ngữ viết thuần túy<br /> này hầu hết mang tính khoa học, luận điểm mà thường chọn cách nói khá tự nhiên, dân<br /> rất mới mẻ và táo bạo (3). Mảng báo được dã. Văn bản của bà thường xuất hiện tình<br /> chăm sóc nhiều hơn cả lại nằm ở những bài trạng khẩu ngữ xen lẫn thuật ngữ, cách nói tài<br /> viết về đời sống, xã hội, cuộc sống lao khổ hoa, trí tuệ xen lẫn cách nói “rặt” địa phương<br /> của người dân, như các bài “Nhân vật buổi (miền Tây Nam Bộ), khiến cho tính chuyên<br /> “kinh tế”” (Phụ nữ Tân văn số 197, ngày nghiệp trong văn phong bị ảnh hưởng.<br /> 27-4-1933); “Mấy con số đáng ghê sợ” Cách đặt vấn đề của bà thường khá lớn,<br /> (Phụ nữ Tân văn số 215, ngày 7-9-1933); có dáng dấp những phác thảo lớn nhưng<br /> “Viếng một cái sầu thành: nhà thương Bạc việc chi tiết hóa lại không cân xứng. Văn<br /> Hà” (Phụ nữ Tân văn số 212, ngày 17-8- phong quốc ngữ của bà đôi lúc còn ở dạng<br /> 1933); “Phụ nữ với hôn nhơn” (Phụ nữ Tân thô, ít trau chuốt, có khi bị “cứng”, “sượng”.<br /> văn số 221 ngày 19-10-1933)… Đặc biệt, Ở tuổi hai mươi, bà đã làm quá nhiều<br /> bài “Dưới chơn Đèo Cả” (Phụ nữ Tân văn thứ vượt sức khi thử thách mình ở các vấn<br /> số 252 ngày 2-8-1934) gần với một phóng đề đặc biệt hệ trọng đối với sự phát triển<br /> sự giàu chất văn hơn là một bài báo phản đời sống tinh thần của xã hội Việt Nam<br /> ánh đời sống “lao công” xây đường ray; giai đoạn thuộc Pháp. Một số kiến giải<br /> bài viết trộn lẫn cái nhìn sắc sảo về đời trong bài viết của bà còn dừng ở mức tản<br /> sống với niềm đa cảm của một tấm lòng tử mạn, nồng nhiệt nhưng đơn giản.<br /> tế. Mảng báo viết về xã hội, nhân sinh rất Thơ của bà quá tỉnh táo, thông minh<br /> nhất quán với quan niệm của bà về tinh nhưng thiếu tinh tế. Dùng nó để chứng<br /> thần dấn thân không mỏi vào cuộc “nhân minh cho “lộ trình” đổi mới thơ thì được,<br /> <br /> 20<br /> nhưng chứng minh cho giá trị của thơ mới hoàn toàn tránh được sự xốc nổi, không<br /> thì vẫn còn là điều băn khoăn. tưởng. Di sản của bà giống như tiếng hót<br /> 5. Kết luận con chim yêu đời, dấn thân, thần thái lớn<br /> Di sản của nữ sĩ Manh Manh để lại lao giữa trời cao rộng nhưng cũng sớm kết<br /> chứng tỏ một ranh giới giữa “tài văn” và thúc trong bi kịch riêng lặng lẽ.<br /> “văn tài”. Qua các bài diễn thuyết và các<br /> bài báo (gồm cả thể loại phóng sự ngắn, * Chú thích<br /> phê bình nghệ thuật) của nữ sĩ Manh Bài viết nằm trong đề tài KH&CN cấp Đại Học Quốc<br /> Manh, có thể thấy tư duy phân tích khoa gia loại B năm 2013, mã số B2013-18b-05: Hoạt động<br /> nghiên cứu, lý luận, phê bình văn học quốc ngữ ở Nam<br /> học sắc bén, triệt để là phong cách căn cốt Bộ trước 1954 (Sưu tầm, tuyển chọn và nghiên cứu).<br /> của bà. Đó là “tài văn”, tài năng về văn (1) Các trích đoạn phần này đều rút từ bài diễn<br /> chương nhìn từ góc độ nhận thức tiến trình thuyết “Nữ lưu và văn học” (Phụ nữ Tân văn số<br /> văn chương trong quan hệ với nền quốc 131, ngày 26-5-1932).<br /> học, tâm thế “duy tân” và khả năng đúc rút, (2) Xin đọc nguyên văn một số nhận xét của bà:<br /> nắm bắt tinh nhạy những bài học thực tế, “Tôi không hiểu tại làm sao có người thấy rõ cái<br /> gọn ghẽ về cuộc “cách mạng” thơ ca. Cách dở của điệu ca của mình mà không chịu nhận<br /> như vậy. Bản nảo bản rí rít như than khóc, kể lể<br /> phát hiện vấn đề rất thông minh của bà và tỏ ra cái tánh yếu ớt của dân mình, cái hồn bị đè<br /> những lập luận không thể sáng rõ hơn cho áp phục tùng từ mấy ngàn năm xưa… Nhưng họ<br /> thấy những tính từ các nhà nghiên cứu cho vậy là mơ mộng, vẩn vơ, khen có tài văn<br /> dành cho bà: “xuất chúng”, “có tài và có chương trong lời hát. Mà văn chương của bài ca<br /> ta là văn chương tầm phào, nói đi nói lại (…)<br /> gan” là đích đáng. Âm nhạc của ta còn nghèo lắm vì chẳng có ai bổ<br /> Tuy nhiên, “tài văn” của bà không cứu sửa đổi các thứ đờn, chẳng có thầy đặt bài<br /> song trùng với “văn tài” - vốn là thứ được ca (compositeur) có bấy nhiêu điệu thì xài bao<br /> chưng cất trong mỗi con chữ sáng tác tài nhiêu đó” (trích “Điệu hát cải lương ta”, Phụ nữ<br /> Tân văn số 231 ngày 11-1-1934, trang 6); “Hát<br /> hoa. Trên thực tế, các bài thơ “làm chứng” cải lương của ta còn ở dưới một trình độ thấp<br /> của bà trong các diễn thuyết về “thơ mới” thỏi lắm. Người ngoại quốc đến xem ắt cho<br /> chưa thể có bất kì một vị trí nào trên văn người Annam có cái tâm hồn thật trong sạch<br /> đàn đương thời (và cả về sau cũng thế). (une caudeur d’âme), cái trẻ con thật thà, cái lạc<br /> quan “dày cuôi” vì rạp hát là cái phản chiếu sự<br /> Hoài Thanh đã đúng khi nhắc đến bà như văn minh của dân một xứ. Một số người trí thức<br /> một “ngòi châm” cho cuộc đổi ngôi vĩ đại Annam không chịu xem cải lương vì họ chê là<br /> trong lịch sử nghệ thuật ngôn từ thời hiện dở lắm. Một số người không chịu nghe nói đến<br /> cải lương vì họ cho là không thể sửa đổi được.<br /> đại (giai đoạn chuyển giao từ thơ cũ sang<br /> Không, nếu hát xướng của ta mà có thể làm<br /> thơ mới) mà không chọn lấy một câu thơ, cho người ngoài lầm về cái trình độ trí thức<br /> một bài thơ nào của bà để đặt vào “Hội Tao của ta thì chúng ta phải quan tâm mới được<br /> đàn” huyền thoại năm xưa. (L.T.T.T nhấn mạnh). Thấy nó dở không nên<br /> chê nó dở mãi, phải tìm cái dở tại đâu mà có,<br /> Nhìn chung, Nguyễn Thị Kiêm là một<br /> làm sao mà bổ cứu cho nó được cao lên” (trích<br /> nhân vật rất đặc biệt của giai đoạn hiện đại “Những cái dở của điệu hát cải lương ta”, Phụ<br /> hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX. Toàn nữ Tân văn số 230 ngày 4-1-1933).<br /> bộ đóng góp của bà thể hiện ở tài năng, tư<br /> chất phản biện khoa học về văn chương TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> một cách rạch ròi, mạnh mẽ, không khoan 1. Hoài Anh, Hồ Sĩ Hiệp (1999), Những danh<br /> nhượng song cũng rất có tình, chừng mực, sĩ miền Nam, Nxb Tổng hợp Tiền Giang.<br /> <br /> 21<br /> 2. Hoàng Anh (1998), “Nguyễn Thị Kiêm: Manh Manh - Nguyễn Thị Kiêm đôi nét<br /> “Nữ vệ sĩ của phong trào “thơ mới” buổi đời thường”, Tạp chí Văn, số 86.<br /> đầu””, Tạp chí Văn, Hội nhà văn<br /> 17. Nguyễn Tấn Long (1968), Việt Nam thi<br /> TP.HCM, số 83.<br /> nhân tiền chiến, 3 quyển, Sống mới xuất<br /> 3. Hoàng Anh (1999), “Nữ sĩ Nguyễn Thị bản, Sài Gòn.<br /> Manh Manh”, Sài Gòn giải phóng, ngày<br /> 13-4-1999. 18. Nguyễn Tấn Long, Phan Canh (1968),<br /> Khuynh hướng thi ca tiền chiến, Sống mới<br /> 4. Nguyễn Kim Anh (chủ biên) (2005), Văn xuất bản.<br /> học Nam Bộ nửa cuối thế kỷ XIX đầu thế<br /> kỷ XX, Nxb Đại học Quốc gia. 19. Tứ Ly (1935), “Một cuộc diễn thuyết ở<br /> Sài Gòn: Vấn đề thơ mới và thơ cũ”,<br /> 5. Phạm Xuân Độ (1970), Nữ thi hào Việt Phong hóa, số 135, 8-2-1935.<br /> Nam, Trung tâm học liệu xuất bản, Sài Gòn.<br /> 20. Hoàng Như Mai (1993), “Người phụ nữ<br /> 6. Bằng Giang (1992), Văn học Quốc ngữ ở chăm sóc thơ mới từ buổi ấu thơ”, Phụ nữ,<br /> Nam Kì 1865-1930, Nxb Thành phố Hồ số ra ngày 6-1-1993.<br /> Chí Minh.<br /> 21. Tố Mai (1935), “Cô Nguyễn Thị Kiêm trả<br /> 7. Bằng Giang (1999), “Phụ nữ tân văn lời”, Sống, số 2, 29-1-1935.<br /> (1929-1935) - Cái bệ phóng cho một tài<br /> năng”, Văn nghệ, số 21 (bộ mới). 22. Hương Nguyên (2001), “Các nhà văn nữ<br /> Việt Nam thời Pháp thuộc”, Tạp chí Văn<br /> 8. Nguyễn Hữu Hiệp (1998), “Bước ngoặt học, số 10-2001.<br /> thơ mới ở Nam Kỳ”, Xưa và nay, số 52B-<br /> 6/1998. 23. Vũ Ngọc Phan (1944), Nhà văn hiện đại,<br /> Tân Dân xuất bản, Hà Nội.<br /> 9. Mai Hương (biên soạn và tuyển chọn)<br /> (1997), Nữ sĩ Việt Nam nửa đầu thế kỷ 24. Thế Phong (1974), Lược sử văn nghệ Việt<br /> XX, Nxb Phụ nữ, Hà Nội. Nam - Nhà văn tiền chiến 1930-1945,<br /> Vàng son xuất bản, Sài Gòn.<br /> 10. Trần Đình Hượu, Lê Chí Dũng (1988),<br /> Văn học Việt Nam giai đoạn giao thời 25. Kiều Thanh Quế (1968), Cuộc tiến hóa<br /> 1900-1930, Nxb ĐH&THCN, Hà Nội. văn học Việt Nam, Hoa Tiên xuất bản,<br /> (Sài Gòn).<br /> 11. Ngộ Không (1935), “Tường thuật buổi<br /> diễn thuyết tranh luận giữa Nguyễn Thị 26. Bộ sưu tập Bùi Văn Quế (2001), “Nguyễn<br /> Kiêm và Nguyễn Văn Hanh tại Hội Thị Manh - nữ tiên phong thơ mới ở Nam<br /> Khuyến học Sài Gòn, 16-1-1935”, Phong Kỳ” (Lưu trữ tại thư viện Tổng hợp<br /> hóa, 2-1935. TP.HCM, BH2001-CD room).<br /> <br /> 12. Lê Đình Kỵ (1989), Thơ mới - Những 27. Nguyễn Hữu Tiến (1934), “Thơ mới thơ<br /> bước thăng trầm, Nxb TP.HCM. cũ”, Nam Phong, số 193.<br /> <br /> 13. Thạch Lam (1935), “Thơ mới”, Phong 28. Hoài Thanh, Hoài Chân (1942), Thi nhân<br /> hóa, số 142, 25-3-1935. Việt Nam, Nguyễn Đức Phiên xuất bản.<br /> <br /> 14. Thanh Lãng (1973), Phê bình văn học thế hệ 29. Thanh Việt Thanh, Thiện Mộc Lan<br /> 1932, Phong trào văn hóa xuất bản, Sài Gòn. (1999), Nữ sĩ Nguyễn Thị Manh Manh,<br /> Nxb Văn nghệ TP. HCM.<br /> 15. Thanh Lãng (1995), 13 năm tranh luận<br /> văn học, tập 2, Nxb Văn nghệ, Hội nghiên 30. Nguyễn Q. Thắng (1990), Tiến trình văn<br /> cứu và giảng dạy văn học TP.HCM. nghệ miền Nam, Nxb An Giang.<br /> <br /> 16. Nguyễn Phước Thị Liên (1998), “Nữ sĩ 31. Nguyễn Thành Thi, Đoàn Lê Giang, Trần<br /> <br /> 22<br />  Hữu Tá (2013), Nhìn lại Thơ mới và văn 35. Phạm Việt Tuyền (1965), Văn học miền<br /> xuôi Tự lực văn đoàn, Nxb Thanh niên, Nam, Khai Trí xuất bản, Sài Gòn.<br /> TP. HCM. 36. Ngô Lãng Vân (1972), Nữ thi sĩ Việt Nam,<br /> 32. Nguyễn Ngọc Thiện (2005), Một cái triệu Sống mới xuất bản, Sài Gòn.<br /> hay: Tranh luận văn nghệ ở nước ta nửa 37. Nguyễn Vỹ (1994), Văn thi sĩ tiền chiến,<br /> đầu thế kỷ XX (tập 1, 2), Nxb Lao động, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội.<br /> Hà Nội. 38. Nguyễn Thị Thanh Xuân (2001), “Văn<br /> 33. Anh Thơ (2001), “Các nhà thơ nữ trước học hiện đại Việt Nam, bước khởi đầu<br /> Cách mạng tháng 8”, Tạp chí Văn học, số quan trọng ở Sài Gòn, Nam Bộ”, Tạp chí<br /> 7-2001. Văn học, số 3-2001.<br /> 34. Minh Trí (1998), “Nữ sĩ Manh Manh,<br /> tiếng hót lạ trong làng báo Sài Gòn”, Phụ<br /> nữ TP.HCM, số 6-1998.<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 25/02/2016 Biên tập xong: 15/03/2016 Duyệt đăng: 20/03/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 23<br />