Ô nhiễm không khí

Chia sẻ: A A | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

56
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo dành cho giáo viên, sinh viên chuyên ngành y khoa - Giáo trình, bài giảng về các bệnh thường gặp, triệu chứng và cách điều trị giúp hệ thống kiến thức và củng cố kỹ năng nhân biết và chữa bệnh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Ô nhiễm không khí

BµI 4 ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ MôC TI£U 1. M« t¶ ®−îc c¸c thµnh phÇn cña kh«ng khÝ. 2. Nªu vµ ph©n biÖt ®−îc c¸c chÊt g©y « nhiÔm kh«ng khÝ. 3. Tr×nh bµy ®−îc khÝa c¹nh lÞch sö cña « nhiÔm kh«ng khÝ. 4. Tr×nh bµy ®−îc c¸c nguån g©y « nhiÔm kh«ng khÝ vµ m« t¶ ®−îc c¸c ph−¬ng ph¸p kiÓm so¸t c¸c chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ. 5. M« t¶ ®−îc mét sè hiÖn t−îng « nhiÔm kh«ng khÝ. LiÖt kª vµ m« t¶ ®−îc c¸c bÖnh cã liªn quan tíi « nhiÔm kh«ng khÝ. 6. 1. GIíI THIÖU CHUNG Mét ng−êi cã thÓ sèng qua nhiÒu ngµy mµ kh«ng cã thøc ¨n, mét vµi ngµy mµ kh«ng cã n−íc uèng. Nh−ng nÕu kh«ng cã kh«ng khÝ, con ng−êi sÏ chÕt trong vßng tõ 5 ®Õn 7 phót. Kh«ng khÝ mµ chóng ta thë lµ hçn hîp khÝ tù nhiªn kh«ng mµu, kh«ng mïi, chñ yÕu lµ nit¬ (78%), oxy (21%). 1% cßn l¹i chñ yÕu lµ khÝ argon (0,93%), khÝ carbon dioxyd (0,032%) vµ d¹ng vÕt c¸c khÝ neon, heli, ozon, xenon, hydro, metal, kripton vµ h¬i n−íc. Khi bÊt kú chÊt nµo ®−îc thªm vµo hçn hîp khÝ tù nhiªn nµy lµ « nhiÔm kh«ng khÝ (¤NKK) sÏ x¶y ra. Nãi mét c¸ch kh¸c, ¤NKK lµ kÕt qu¶ cña viÖc 86
th¶i c¸c chÊt ®éc h¹i vµo kh«ng khÝ ë mét tû lÖ v−ît qu¸ kh¶ n¨ng cña khÝ quyÓn (m−a, giã) trong viÖc chuyÓn ®æi, ph©n huû vµ hoµ tan c¸c chÊt ®éc nµy. ¤NKK lµ mét hÖ thèng lý häc vµ ho¸ häc hÕt søc phøc t¹p. Nã cã thÓ ®−îc coi lµ mét sè chÊt khÝ vµ h¹t ®−îc hoµ tan hoÆc l¬ löng trong kh«ng khÝ. RÊt nhiÒu chÊt ¤NKK cã thÓ ph¶n øng víi nhau, t¹o ra mét sè hËu qu¶ xÊu. Møc ®é trÇm träng cña ¤NKK thay ®æi theo mïa, theo ngµy, theo c¸c ho¹t ®éng c«ng nghiÖp, theo thay ®æi trong giao th«ng, thay ®æi theo l−îng m−a vµ tuyÕt. Thµnh phÇn cña ¤NKK biÕn ®æi tõ ngµy nµy sang ngµy kh¸c, tõ tuÇn nµy sang tuÇn kh¸c, nh−ng th−êng cã khuynh h−íng theo mét chu kú. Nãi tãm l¹i, ¤NKK cã thÓ ®−îc ®Þnh nghÜa nh− sau: §Þnh nghÜa: ¤ nhiÔm kh«ng khÝ x¶y ra khi kh«ng khÝ cã chøa c¸c thµnh phÇn ®éc h¹i nh− c¸c lo¹i khÝ, bôi l¬ löng, khãi, mïi. Hay nãi c¸ch kh¸c nh÷ng chÊt nµy trong kh«ng khÝ cã thÓ ¶nh h−ëng xÊu tíi søc khoÎ hoÆc sù tho¶i m¸i cña con ng−êi, ®éng vËt hoÆc cã thÓ dÉn ®Õn nguy h¹i ®èi víi thùc vËt vµ c¸c vËt chÊt kh¸c. Trong kh«ng khÝ bÞ « nhiÔm cã chøa c¸c lo¹i khÝ, c¸c h¹t vËt chÊt l¬ löng vµ c¸c h¹t chÊt láng d−íi d¹ng bôi (aerosol) lµm thay ®æi thµnh phÇn tù nhiªn cña khÝ quyÓn. Mét sè lo¹i khÝ lµ nh÷ng thµnh phÇn cña kh«ng khÝ s¹ch nh− CO2 còng sÏ trë nªn nguy h¹i vµ lµ chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ khi nång ®é cña nã cao h¬n møc b×nh th−êng. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ cã nguy c¬ ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ con ng−êi vµ nh÷ng thµnh phÇn kh¸c cña m«i tr−êng nh− ®Êt, n−íc. 2. S¥ L¦îC LÞCH Sö ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ Tr−íc C¸ch m¹ng C«ng nghiÖp - thÕ kû thø XIX, ¤NKK vÉn ch−a ph¶i lµ mét vÊn ®Ò trÇm träng, v× c¸c chÊt ¤NKK ®−îc dÇn dÇn hoµ tan vµo khÝ quyÓn vµ kh«ng t¹o ra nh÷ng khu vùc cã nång ®é « nhiÔm cao. KÓ tõ khi con ng−êi b¾t ®Çu sö dông c¸c lo¹i nhiªn liÖu ®èt (gç, than, vµ c¸c chÊt kh¸c) ®Ó chuyÓn n−íc thµnh h¬i n−íc quay c¸c tuèc -bin, con ng−êi ®· b¾t ®Çu ph¶i ®èi mÆt víi c¸c vÊn ®Ò ¤NKK. ChÝnh viÖc t¹o ra ®éng c¬ h¬i n−íc ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho mét sè quèc gia trong thêi ®ã trë nªn giµu cã vµ hïng c−êng, vµ cuéc C¸ch m¹ng C«ng nghiÖp ®· lµm t¨ng møc sèng cña con ng−êi, trong khi ®ã l¹i lµm gi¶m tÇm nh×n vµ g©y ra mét sè lo¹i bÖnh tËt - kÕt qu¶ cña ¤NKK. Con ng−êi lu«n nç lùc t×m kiÕm sù giµu cã mµ kh«ng coi träng tíi nh÷ng ¶nh h−ëng cña sù ph¸t triÓn ®Õn x· héi vµ m«i tr−êng. ChØ tíi khi nh÷ng th¶m häa ¤NKK x¶y ra víi nhiÒu tr−êng hîp m¾c bÖnh vµ tö vong, loµi ng−êi míi b¾t ®Çu quan t©m ®Õn hiÖn t−îng ¤NKK. Vµo tuÇn cuèi cña th¸ng 10 n¨m 1948, mét l−îng chÊt g©y ¤NKK víi nång ®é rÊt cao (®−îc gäi lµ khãi mï - smog) bao phñ quanh khu vùc Donora, Pennsylvania vµ c¸c khu vùc l©n cËn. §¸m khãi mï nµy bao bäc toµn bé thÞ trÊn Donora vµo s¸ng ngµy thø t− 27 th¸ng 10, lµm gi¶m tÇm nh×n cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. Vµo kho¶ng 2 giê s¸ng ngµy thø b¶y, tr−êng hîp tö vong ®Çu tiªn x¶y ra. C¸c tr−êng hîp tö vong vÉn tiÕp tôc ®−îc b¸o c¸o lªn vµ tíi ®ªm ngµy thø b¶y ®· cã 19 ng−êi bÞ chÕt. Cã thªm 1 87
ng−êi n÷a bÞ èm nÆng vµ chÕt vµo tuÇn sau ®ã. Theo thèng kª cña Bé B¶o vÖ m«i tr−êng Mü (1995), chØ trong vßng n¨m ngµy tõ ngµy 26 ®Õn ngµy 31 th¸ng 10, th¶m häa nµy ®· khiÕn cho 20 ng−êi chÕt vµ h¬n 7000 ng−êi ph¶i nhËp viÖn hoÆc èm. T¹i London, th¸ng 12 n¨m 1952, 4 n¨m sau th¶m ho¹ khãi mï ë Donora, mét th¶m häa ¤NKK kh¸c ®· bao chÆt thµnh phè nµy trong vßng 5 ngµy. § ¸m khãi mï dµy mµu vµng rÊt ®Ëm ®Æc bao trïm thµnh phè vµ ng−êi ta ph¶i sö dông khÈu trang khi ®i l¹i, tÇm nh×n gi¶m xuèng chØ cßn h¬n 3,5 mÐt (h×nh 4.1). Cã kho¶ng h¬n 4000 ng−êi tö vong trong th¶m häa nµy. Thµnh phè New York còng ph¶i tr¶i qua mét sè th¶m häa ¤NKK. LÇn ¤NKK trÇm träng nhÊt x¶y ra vµo n¨m 1965, víi 400 ng−êi bÞ chÕt. Nh÷ng th¶m häa ¤NKK nµy kh«ng chØ x¶y ra ë mét sè thµnh phè lín hoÆc nh÷ng thµnh phè n»m xu«i theo chiÒu giã cña nh÷ng thµnh phè lín. Nh÷ng thµnh phè nhá, ch¼ng h¹n nh− thung lòng Meuse cña BØ, còng ®· tr¶i qua mét th¶m häa ¤NKK vµo n¨m 1930, víi 63 ng−êi chÕt vµ 6.000 ng−êi bÞ bÖnh. Nh÷ng con sè thèng kª vÒ th¶m häa ¤NKK x¶y ra trong lÞch sö ®−îc ®Ò cËp ë b¶ng 4.1 H×nh 4.1. Khãi mï t¹i London, n¨m 1952 Nguån: http://www.met-office.gov.uk/education/historic/smog.html truy cËp: 5/1/2005 B¶ng 4.1. C¸c th¶m häa ¤NKK tõ n¨m 1930 Thêi gian §Þa ®iÓm Sè tö vong 1930 Thung lòng Meuse, Belgian 63 1948 Donora, Pennsylvania 20 1950 Poza Rica, Mexico 22 1952 London 4.000 88
1953 New York 250 1956 London 1.000 1957 London 700 - 800 1962 London 700 1963 New York 200 - 400 1966 New York 168 Vµo n¨m 1990, trªn toµn thÕ giíi ®· cã tíi 100 triÖu tÊn c¸c l−u huúnh oxyd (SOx), 68 triÖu tÊn nit¬ oxyd (NOx), 57 triÖu tÊn c¸c chÊt h¹t l¬ löng (SPM) vµ 177 triÖu tÊn carbon monoxyd (CO) ®−îc th¶i vµo khÝ quyÓn. Trong sè ®ã, c¸c n−íc thuéc Tæ chøc Hîp t¸c vµ Ph¸t triÓn kinh tÕ (OCED) ®· th¶i ra tíi 40% SOx, 52% NOx, 71% CO vµ 23% SPM. 3. C¸C NGUåN G¢Y ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ 3.1. ¤ nhiÔm do c«ng nghiÖp ¤ nhiÔm kh«ng khÝ do c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt c«ng nghiÖp ®−îc t¹o ra khi ngµnh c«ng nghiÖp th¶i c¸c lo¹i khÝ, c¸c d¹ng h¬i, khãi mï v.v... vµo khÝ quyÓn vµ x¶y ra ë nh÷ng nhµ m¸y c«ng nghiÖp nh−: nhµ m¸y s¶n xuÊt « t«, quÇn ¸o, bét giÆt, thuèc tÈy, s¶n xuÊt ®å tiªu dïng v.v... C¸c ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c nhau s¶n sinh ra c¸c lo¹i chÊt ¤NKK kh¸c nhau. VÝ dô, ngµnh c«ng nghiÖp luyÖn kim t¹o ra c¸c chÊt « nhiÔm nh− SO2, CO, HCN, phenol, NH3 v.v... §Ó cã ®−îc 1 tÊn thÐp thµnh phÈm, ngµnh luyÖn kim ®· th¶i ra 4 kg SO2. ë ngµnh c«ng nghiÖp s¶n xuÊt vËt liÖu x©y dùng nh− xi m¨ng, g¹ch, ngãi, v«i, bª t«ng, c¸c chÊt ¤NKK chÝnh lµ bôi, khÝ SO2, CO, NOx. §èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, kü thuËt cßn h¹n chÕ, tr×nh ®é s¶n xuÊt l¹c hËu, c¸c lo¹i chÊt g©y ¤NKK t¹o ra cßn lín h¬n nhiÒu. §èi víi ngµnh nhiÖt ®iÖn, c¸c lo¹i nhiªn liÖu ho¸ th¹ch nh− than, dÇu, diezel ®−îc ®èt ®Ó t¹o ra ®iÖn, s¶n phÈm g©y ¤NKK cña ngµnh nµy lµ bôi than, khÝ SO2, CO, CO2, NOx. ë Mü, 15% l−îng SO2 th¶i vµo khÝ quyÓn lµ tõ c¸c nhµ m¸y c«ng nghiÖp, 68% lµ tõ c¸c nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn cã sö dông than vµ dÇu. Cßn ë ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt vµ luyÖn kim mµu, khÝ th¶i cña hai d¹ng nµy ®Æc tr−ng kh«ng ph¶i qua khèi l−îng chÊt th¶i mµ qua tÝnh ®éc h¹i cña c¸c chÊt chøa trong ®ã. §ã lµ c¸c h¬i acid, c¸c hîp chÊt h÷u c¬ bay h¬i VOCs, florua, xyanua v.v. 89
HiÖn nay, mét biÖn ph¸p xö lý chÊt th¶i ®« thÞ vµ chÊt th¶i y tÕ ®ang ®−îc sö dông réng r·i lµ ®èt. Dï cã nh÷ng −u ®iÓm râ rµng, ®©y còng lµ nguån g©y ¤NKK ®¸ng kÓ. Thµnh phÇn cña c¸c chÊt g©y ¤NKK gåm cã tro, bôi, c¸c chÊt khÝ nh− SO2, NO2, CO, HCl, HF. Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn c¸c kim lo¹i nÆng nh−: Cu, Zn, Cr, As, Cd, Hg, Pb; c¸c chÊt ®éc nh−: dioxin, furan, v.v. vµ « nhiÔm ®¸ng kÓ vÒ mïi. 3.2. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ do giao th«ng Giao th«ng còng lµ mét trong nh÷ng nguån g©y ¤NKK chÝnh, ¤NKK do giao th«ng cã thÓ chiÕm kho¶ng 50% ¤NKK. KhÝ carbon monoxyd (CO) lµ nguån g©y ¤NKK chñ yÕu ®−îc t¹o ra do giao th«ng. Vµo n¨m 1983, trong sè l−îng khÝ CO ®−îc th¶i vµo m«i tr−êng, cã tíi 70% tõ c¸c lo¹i ®éng c¬ giao th«ng. Ngµy nay, c¸c xe « t« ®−îc s¶n xuÊt ®Òu cã g¾n c¸c m¸y chuyÓn ®æi xóc t¸c, do vËy, ®· gi¶m ®¸ng kÓ l−îng CO ®−îc th¶i vµo m«i tr−êng. CO lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y kh«ng hoµn toµn, carbon dioxyd (CO2) lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y hoµn toµn. Nit¬ oxyd vµ hydrocarbon lµ nh÷ng s¶n phÈm phô kh¸c cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y c¸c s¶n phÈm x¨ng, dÇu. Nh÷ng s¶n phÈm nµy thùc hiÖn c¸c ph¶n øng quang ho¸ ®Ó t¹o ra khãi quang ho¸, ®©y lµ mét vÊn ®Ò nghiªm träng ë c¸c thµnh phè lín. 3.3. N«ng nghiÖp ¤ nhiÔm kh«ng khÝ còng ®−îc t¹o ra do c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp. VÝ dô, s¶n l−îng mïa mµng t¨ng ®¸ng kÓ tõ khi ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt (thuèc trõ s©u, thuèc diÖt cá) ®−îc sö dông. Khi nh÷ng s¶n phÈm nµy ®−îc sö dông, chóng còng gãp phÇn g©y ra ¤NKK. Ngoµi ra, viÖc ph©n huû chÊt th¶i n«ng nghiÖp trong ®ång ruéng, ao hå còng t¹o ra c¸c chÊt « nhiÔm nh− mªtan (CH4), hydro sulfua (H2S). 3.4. C¸c nguån « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ C¸c nguån « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ cã thÓ lµ th¶m tr¶i sµn, nÖm ghÕ, giÊy d¸n t−êng, ®å gç, c¸c chÊt tÈy röa vµ diÖt c«n trïng..., lµ nh÷ng nguån ph¸t sinh c¸c hîp chÊt h÷u c¬ bay h¬i vµ formaldehyd. Khãi thuèc l¸ còng gãp phÇn vµo viÖc ph¸t sinh c¸c hîp chÊt h÷u c¬ bay h¬i, c¸c lo¹i chÊt ®éc kh¸c vµ bôi h« hÊp. C¸c thiÕt bÞ v¨n phßng cã thÓ ph¸t sinh khÝ ozon. C¸c chÊt « nhiÔm sinh häc nh− vi khuÈn, nÊm mèc còng cã thÓ ph¸t sinh tõ c¸c th¸p d¶i nhiÖt, tõ n−íc ng−ng ®äng trong c¸c ®−êng èng, hoÆc tõ th¶m, giÊy d¸n t−êng, vËt liÖu tiªu ©m hoÆc c¸ch nhiÖt Èm −ít. Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn khÝ radon tõ lßng ®Êt cã thÓ truyÒn qua c¸c kÕt cÊu x©y dùng vµo nhµ; bôi ami¨ng ph¸t sinh tõ c¸c ho¹t ®éng ph¸ dì vËt liÖu x©y dùng cã chøa ami¨ng. §©y lµ hai chÊt « nhiÔm g©y ra nh÷ng bÖnh m¹n tÝnh, xuÊt hiÖn sau nhiÒu n¨m tiÕp xóc. 90
¤ nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ cßn do c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi g©y ra. L−îng chÊt ¤NKK do c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi g©y ra lµ rÊt nhá, cã thÓ cã ¶nh h−ëng xÊu ®èi víi søc khoÎ cña chÝnh b¶n th©n con ng−êi, trùc tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn sinh ho¹t hµng ngµy. Nguån g©y ¤NKK lµ c¸c èng khãi, khÝ tõ c¸c bÓ phèt, tõ c¸c lç th«ng h¬i cña hÖ thèng dÉn n−íc th¶i gia ®×nh, mïi vÞ tõ qu¸ tr×nh nÊu n−íng, khãi bÕp do sö dông nhiªn liÖu ®èt: ga, than, cñi, r¬m v.v... Ngoµi ra cßn cã bôi tõ c¸c c«ng tr×nh x©y dùng xen lÉn vµo c¸c khu d©n c−, do qu¸ tr×nh quÐt nhµ, quÐt s©n v.v... C¸c ho¹t ®éng nµy kh«ng nh÷ng g©y « nhiÔm trong nhµ mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn c¶ chÊt l−îng kh«ng khÝ ngoµi nhµ. 4. C¸C CHÊT ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ Vµ NH÷NG ¶NH H¦ëNG CñA CHóNG C¸c chÊt « nhiÔm chÝnh trong m«i tr−êng kh«ng khÝ bao gåm: − C¸c lo¹i khÝ l−u huúnh oxyd (SOx), nit¬ oxyd (NOx), carbon monoxyd (CO), hydro sulfua (H2S), c¸c lo¹i khÝ halogen (clo, brom, iod). − C¸c hîp chÊt florua. − C¸c hîp chÊt h÷u c¬ bay h¬i (VOCs). − C¸c lo¹i bôi nhÑ l¬ löng nh− sol khÝ, muéi khãi, s−¬ng mï, phÊn hoa, vi sinh vËt,v.v., vµ c¸c lo¹i bôi nÆng nh− bôi ®Êt, ®¸, bôi kim lo¹i, v.v.; − Khãi quang ho¸ nh− ozon, peroxyacetil nitrat, aldehyd, v.v. C¸c chÊt « nhiÔm kÓ trªn chñ yÕu do qu¸ tr×nh ®èt ch¸y nhiªn liÖu, ch¸y rõng, c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, giao th«ng vËn t¶i sinh ra. Riªng khãi quang hãa ®−îc t¹o ra trong khÝ quyÓn do sù t−¬ng t¸c gi÷a ¸nh s¸ng mÆt trêi, hy®rocacbon vµ nit¬ oxyd. KÕt qu¶ lµ ozon tÝch tô l¹i vµ sinh ra mét sè chÊt « nhiÔm thø cÊp nh− fomdlehyd, aldehyd, androcarbon, PAN (peroxyacetil nitrat). C¸c chÊt ¤NKK ¶nh h−ëng kh«ng nh÷ng lªn søc khoÎ con ng−êi, sù ph¸t triÓn cña ®éng thùc vËt mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn c¸c c«ng tr×nh, ®Õn tÇm nh×n vµ sinh ho¹t cña céng ®ång. Réng h¬n n÷a, mang tÝnh toµn cÇu, c¸c chÊt ¤NKK cßn cã nh÷ng t¸c ®éng ®Õn khÝ hËu cña tr¸i ®Êt. 4.1. ¶nh h−ëng lªn søc khoÎ Nh÷ng nghiªn cøu dÞch tÔ häc cho thÊy mét hµm l−îng lín c¸c chÊt ¤NKK gãp phÇn vµo hoÆc g©y ra c¸c bÖnh liªn quan ®Õn ®−êng h« hÊp. Mét nghiªn cøu cña tr−êng §¹i häc Harvard cho thÊy hµng n¨m cã kho¶ng 60.000 ng−êi chÕt do c¸c bÖnh cã liªn quan ®Õn ¤NKK d¹ng h¹t bôi. Riªng t¹i n−íc Mü cã tíi 28 triÖu ng−êi m¾c c¸c bÖnh h« hÊp m¹n tÝnh vÉn th−êng xuyªn ph¶i tiÕp xóc víi khãi mï ®éc h¹i hµng ngµy lµm cho bÖnh cña hä cµng trë nªn trÇm träng h¬n. D−íi ®©y lµ mét sè bÖnh liªn quan ®Õn ¤NKK: 4.1.1. Hen suyÔn 91
Lµ mét d¹ng kÝch thÝch phÕ qu¶n dÉn tíi khã thë nghiªm träng vµ lµ vÊn ®Ò y tÕ c«ng céng ®ang næi cém hiÖn nay. Tõ 1983 ®Õn 1993, tû lÖ m¾c bÖnh nµy ë Mü ®· t¨ng 34% (Theo ViÖn Y tÕ quèc gia Mü). C¸c khu vùc ®« thÞ, ®Æc biÖt lµ c¸c khu cã nång ®é c¸c chÊt ¤NKK cao lµ nh÷ng khu vùc bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt. C¸c chÊt h¹t vµ SO2 lµ nh÷ng chÊt ¤NKK cã liªn quan tíi m¾c hen suyÔn. 4.1.2. Viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh Viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh x¶y ra khi trong phÕ qu¶n cã mét l−îng lín c¸c chÊt nhÇy ®−îc t¹o ra, dÉn tíi ho kÐo dµi. D−êng nh− cã mèi t−¬ng quan rÊt lín gi÷a tû lÖ tö vong do viªm phÕ qu¶n m¹n tÝnh vµ nång ®é SO2. SO2 cã thÓ g©y kÝch thÝch mòi häng vµ phÕ qu¶n. ViÖc tiÕp xóc nhiÒu lÇn víi nång ®é cao SO2 cã thÓ lµm cho c¬ thÓ t¹o ra qu¸ nhiÒu chÊt nhÇy nh− lµ mét chÊt b¶o vÖ. 4.1.3. KhÝ phÕ thòng BÖnh khÝ phÕ thòng ®Æc tr−ng bëi viÖc lµm yÕu thµnh c¸c tói phæi vµ nh÷ng tói kh«ng khÝ nhá bÐ trong phæi. Khi bÖnh ph¸t triÓn, c¸c tói khÝ nµy t¨ng vÒ kÝch th−íc, gi¶m tÝnh chÊt ®µn håi cña nã vµ thµnh c¸c tói nµy bÞ ph¸ huû. Thë ng¾n, thë gÊp lµ dÊu hiÖu ban ®Çu cña bÖnh nµy. NO2 ®−îc x¸c ®Þnh lµ mét trong nh÷ng chÊt ¤NKK g©y ra bÖnh khÝ phÕ thòng. C¸c chÊt ¤NKK cßn g©y nh÷ng ¶nh h−ëng cÊp tÝnh, thËm chÝ ®«i khi dÉn ®Õn tö vong. VÝ dô, c¸c chÊt h÷u c¬ bay h¬i th−êng chØ g©y nhiÔm ®éc cÊp tÝnh nh− suy nh−îc, chãng mÆt, say, s−ng tÊy m¾t, co giËt, ng¹t, viªm phæi, v.v. HoÆc chØ mét l−îng CO nhá hÝt vµo c¬ thÓ còng cã thÓ t¹o ra l−îng cacboxyhemoglobin (COHb) ®¸ng kÓ vµ khi 70% hemoglobin trong m¸u bÞ chuyÓn thµnh COHb cã kh¶ n¨ng g©y chÕt ng−êi. HoÆc tiÕp xóc víi khÝ NO2 ë nång ®é kho¶ng 5ppm sau mét vµi phót cã thÓ ¶nh h−ëng xÊu ®Õn bé m¸y h« hÊp; ë nång ®é 15-50 ppm sau mét vµi giê sÏ nguy hiÓm cho phæi, tim vµ gan; ë nång ®é 100 ppm cã thÓ g©y tö vong sau mét vµi phót. Khãi quang ho¸ th−êng lµ c¸c chÊt kÝch thÝch, g©y ho, ®au ®Çu vµ c¸c bÖnh ®−êng h« hÊp. 4.2. Nh÷ng ¶nh h−ëng kh¸c cña « nhiÔm kh«ng khÝ SO2, CO, NOx vµ nh÷ng chÊt ¤NKK kh¸c kh«ng chØ g©y ¶nh h−ëng nghiªm träng tíi søc khoÎ con ng−êi mµ cßn ¶nh h−ëng tíi tµi s¶n cña chóng ta. Mét sè chÊt ¤NKK ph¸ ho¹i c©y trång, do bao quanh thµnh phè. Mét vµi d¹ng ¤NKK ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi l¸ c©y, vô thu ho¹ch, c©y trång khi nh÷ng khÝ nµy x©m nhËp vµo lç khÝ khæng trªn l¸. ViÖc tiÕp xóc kÐo dµi ®èi víi c¸c chÊt ¤NKK (NO2, SO2, vµ ozon) lµm ph¸ vì líp b¶o vÖ bªn ngoµi, g©y ra viÖc mÊt n−íc nghiªm träng ®èi víi c¸c lo¹i c©y vµ lµm cho chóng dÔ dµng bÞ bÖnh tËt, s©u h¹i, h¹n h¸n vµ s−¬ng muèi tÊn c«ng. H¬n n÷a, viÖc l¾ng ®äng acid trong ®Êt ®· lµm mÊt ®i mét sè chÊt dinh d−ìng quan träng ®èi víi c©y trång nh− calci vµ g©y ¶nh h−ëng xÊu ®èi víi mét sè vi sinh vËt cã Ých nh− c¸c sinh vËt ph©n huû. Khãi quang ho¸ cã thÓ lµm gi¶m qu¸ tr×nh sinh tr−ëng cña c©y, ph¸ ho¹i tÕ bµo l¸ vµ g©y tæn th−¬ng nhiÒu lo¹i c©y. B¶ng 4.2. C¸c ®Æc tr−ng cña mét sè chÊt ¤NKK 92
Tªn chÊt C«ng thøc TÝnh chÊt ¶nh h−ëng L−u SO2 KhÝ kh«ng mµu, cã kh¶ G©y ¶nh h−ëng tíi c©y trång, tµi huúnh n¨ng g©y ng¹t m¹nh, cã s¶n vµ søc khoÎ con ng−êi. SO2 lµ dioxyd mïi, ®«i khi hoµ tan trong nguyªn nh©n cña mét sè lo¹i bÖnh n−íc t¹o thµnh acid ®−êng h« hÊp nh−: hen, viªm sunfurous (H2SOA3) cuèng phæi vµ viªm khÝ thòng. Hydro H2S ë nång ®é thÊp cã mïi §éc tÝnh rÊt cao sunfua trøng thèi, ë nång ®é cao kh«ng cã mïi Nitric NO KhÝ kh«ng mµu §−îc t¹o ra do qu¸ tr×nh ®èt ch¸y oxyd ë nhiÖt ®é cao vµ ¸p suÊt lín. BÞ oxy ho¸ t¹o thµnh NO2 Nit¬ NO2 KhÝ cã mµu, ®−îc sö dông T−¬ng ®èi tr¬, ®−îc t¹o ra trong dioxyd nh− chÊt chuyªn chë qu¸ tr×nh ®èt ch¸y Carbon CO Kh«ng mµu, kh«ng mïi S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y monoxyd kh«ng hoµn toµn, ®éc Carbon CO2 Kh«ng mµu, kh«ng mïi S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y dioxyd hoµn toµn. Lµ chÊt g©y ra sù thay ®æi khÝ hËu toµn cÇu Ozon O3 Cã ho¹t tÝnh cao G©y h¹i ®èi víi c©y trång vµ tµi s¶n. §−îc t¹o ra chñ yÕu do sù h×nh thµnh khãi quang ho¸ Hµng n¨m, −íc tÝnh thiÖt h¹i do c¸c chÊt ¤NKK g©y ra ®èi víi c¸c vËt liÖu kh¸c nhau tíi hµng triÖu ®« la. Ozon lµm cho cao su dÔ vì vµ mÊt ®i tÝnh ®µn håi. SO2 lµm mÊt ®é bÒn vµ lµm bÒ mÆt cña da vµ c¸c lo¹i v¶i sîi tù nhiªn kh¸c xÊu ®i. C¸c chÊt « nhiÔm cã thÓ g©y ¨n mßn, xãi mßn, mÊt mµu vµ lµm bÈn ®¸, kim lo¹i, s¬n, giÊy vµ thuû tinh. B¶ng 4.2 tr×nh bµy nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n cña mét sè chÊt ¤NKK. 4.3. ChÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ /héi chøng bÖnh nhµ kÝn 4.3.1. ChÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ Trªn thÕ giíi, vÊn ®Ò chÊt l−îng m«i tr−êng sèng vµ lµm viÖc ®· ®−îc quan t©m ®Õn tõ nh÷ng n¨m 1960. Nh−ng ®Õn n¨m 1973, ®Ó tiÕt kiÖm n¨ng l−îng do gi¸ dÇu löa t¨ng nhanh, ng−êi ta ph¶i t¨ng c−êng c¸c biÖn ph¸p nh− c¸ch nhiÖt, lµm kÝn nhµ, thay ®æi mét sè gi¸ trÞ khuyÕn c¸o nh− l−îng kh«ng khÝ trong s¹ch, c−êng ®é chiÕu s¸ng, nhiÖt ®é kh«ng khÝ,v.v. Vµ còng b¾t ®Çu tõ ®ã, cµng ngµy cµng ph¸t sinh nhiÒu nh÷ng lêi kªu ca phµn nµn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ bªn trong nhµ (TiÕng Anh lµ Indoor Air Quality - IAQ). ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ ë c¸c vïng n«ng th«n, miÒn nói, kÕt cÊu nhµ ë chñ yÕu lµ kÕt cÊu tho¸ng hë, chÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ bÞ ¶nh h−ëng s©u s¾c bëi møc ®é « nhiÔm kh«ng khÝ ngoµi nhµ. Ngoµi ra, viÖc ®un nÊu, s−ëi Êm b»ng c¸c lo¹i nhiªn liÖu ho¸ th¹ch nh− than, dÇu, khÝ ®èt hoÆc c¸c lo¹i nhiªn liÖu cã gèc thùc vËt nh− cñi, r¬m r¹ còng ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ. ChÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi sèng hoÆc lµm 93
viÖc trong ®ã, ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cña c«ng viÖc vµ cã thÓ g©y nh÷ng bÖnh liªn quan ®Õn nhµ ë (tiÕng Anh lµ building-related illness - BRI). a. Nguån « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ Nguån « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ bao gåm c¸c t¸c nh©n hãa häc, c¸c chÊt « nhiÔm tõ bªn ngoµi vµo nhµ. Th«ng th−êng lµ bôi, SO2, NOx, HnCm, CO, O3, Pb, phÊn hoa, v.v., tõ c¸c nguån nh− giao th«ng, gara «t«, c¸c èng khãi, khãi quang hãa v.v. Th«ng th−êng, tû lÖ c¸c chÊt nµy gi÷a trong vµ ngoµi nhµ lµ 0,7-1,3. C¸c chÊt « nhiÔm ph¸t sinh tõ c¸c lo¹i vËt liÖu trong nhµ: − Formaldehyd tõ nhùa, hå d¸n, v¶i, v.v. − Ami¨ng tõ c¸c líp c¸ch nhiÖt, c¸ch ©m. − Bôi sîi tõ c¸c líp c¸ch nhiÖt, trÇn, phin läc… − Hydrocarbon tõ c¸c líp tr¶i sµn, chÊt tÈy röa, s¸t trïng, s¬n… − Bôi v« c¬ vµ h÷u c¬ tõ c¸c lo¹i th¶m, giÊy d¸n t−êng, mµn treo… − C¸c chÊt « nhiÔm ph¸t sinh bªn trong nhµ tõ c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi. − Khãi thuèc l¸: CO, nicotin, c¸c s¶n phÈm h÷u c¬, t¸c nh©n g©y ung th−… − C¸c hÖ thèng s−ëi: CO, bôi, HnCm, NOx, h¬i n−íc … − C¸c lo¹i bÕp ®un: CO, bôi, NOx, c¸c hîp chÊt h÷u c¬… − C¸c c«ng viÖc vÖ sinh nh− lµm s¹ch sµn, th¶m: aerosol, c¸c hîp chÊt h÷u c¬. − C¸c thiÕt bÞ nh− m¸y photocopy, m¸y in: O3, bôi. − C¸c t¸c nh©n sinh häc. − C¸c lo¹i ký sinh trïng, da, l«ng… cña gia cÇm vµ gia sóc. − C¸c lo¹i nÊm, mèc, vi khuÈn… tõ th¶m, nÖm, v¶i Èm −ít. − PhÊn hoa, c¸c lo¹i s©u bä. C¸c t¸c nh©n kh¸c: − C¸c ion ©m -d−¬ng tõ c¸c m¸y hót bôi. − TÜnh ®iÖn. − Bøc x¹ ®iÖn tõ. Ngoµi ra, c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ cßn ph¶i kÓ ®Õn lµ c¸c yÕu tè vi khÝ hËu (nhiÖt ®é, ®é Èm, vËn tèc giã, bøc x¹ nhiÖt, metabolisme, quÇn ¸o), chiÕu s¸ng, tiÕng ån, rung,... vµ c¸c yÕu tè t©m lý nh− lo l¾ng, ý thøc ®−îc 94
t×nh tr¹ng søc kháe, mèi quan t©m ®Õn c«ng viÖc, vÞ trÝ c«ng t¸c, mèi quan hÖ, møc ®é tù chñ, kh«ng gian lµm viÖc, v.v... b. Nh÷ng ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ Theo b¸o c¸o cña V¨n phßng Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi, trªn thÕ giíi kho¶ng 30% c¸c toµ nhµ míi x©y hoÆc míi söa ch÷a cã kh¶ n¨ng ph¶i chÞu tû lÖ cao bÊt th−êng nh÷ng lêi kªu ca phµn nµn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ trong nhµ. Theo Trung t©m KiÓm so¸t bÖnh tËt (CDC) cña Mü th× hµng n¨m ë Mü cã kho¶ng tõ 50 ®Õn 10.000 tr−êng hîp bÞ m¾c bÖnh do legionella do vi khuÈn Legionella g©y ra th−êng xuÊt hiÖn ë c¸c hÖ thèng ®iÒu hoµ kh«ng khÝ vµ tõ 1 ®Õn 27% tr−êng hîp bÞ bÖnh viªm phæi lµ do vi khuÈn nµy g©y ra, trong ®ã tõ 5 ®Õn 10% tr−êng hîp tö vong r¬i vµo nh÷ng ng−êi bÞ suy gi¶m miÔn dÞch. Nh÷ng ¶nh h−ëng chÝnh ®Õn søc khoÎ bao gåm: − §au ®Çu. − KÝch thÝch m¾t, mòi, häng. − T×nh tr¹ng buån ngñ, uÓ o¶i, thÉn thê. − MÖt mái thÇn kinh. − T×nh tr¹ng h«n mª, ngñ lÞm. − Tö vong (do CO, vi khuÈn Legionella). 4.3.2. Héi chøng bÖnh nhµ kÝn Kh¸i niÖm vÒ Héi chøng bÖnh nhµ kÝn (Sick building syndrome- SBS) ®−îc sö dông ®Ó m« t¶ c¸c tr−êng hîp mµ nh÷ng ng−êi sèng hoÆc lµm viÖc trong nh÷ng ng«i nhµ kÝn chÞu nh÷ng ¶nh h−ëng cÊp tÝnh ®Õn søc khoÎ, liªn quan ®Õn thêi gian ë trong toµ nhµ ®ã mµ kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc cô thÓ bÖnh hoÆc nguyªn nh©n g©y bÖnh. PhÇn lín c¸c triÖu chøng cña SBS mÊt ®i hoÆc gi¶m nhÑ khi rêi khái ng«i nhµ. Theo mét b¸o c¸o cña Héi ®ång M«i tr−êng Nhµ ë cña Anh cho biÕt chi phÝ cho Héi chøng bÖnh nhµ kÝn t¹i V−¬ng quèc Anh lªn tíi kho¶ng tõ 350 ®Õn 650 triÖu b¶ng Anh. Mét sè nguån kh¸c l¹i cho nh÷ng gi¶ thiÕt lµ: t¹i Thôy §iÓn, cø 4 ng−êi d©n l¹i cã 1 ng−êi bÞ chÞu ¶nh h−ëng Ýt nhiÒu cña SBS; ë Mü, cø 3 toµ nhµ th× l¹i cã 1 nhµ cã kh¶ n¨ng g©y SBS. MÆc dï ch−a thùc sù næi cém nh− c¸c lo¹i bÖnh nghÒ nghiÖp g©y ra trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp nh−ng râ rµng SBS ®· vµ ®ang ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò mµ c¸c nhµ khoa häc nghiªn cøu vÒ ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ søc khoÎ rÊt cÇn ®Çu t− xem xÐt. Nguyªn nh©n g©y ra c¸c triÖu chøng nµy chñ yÕu lµ do c¸c yÕu tè « nhiÔm kh«ng khÝ trong nhµ ®· kÓ trªn, ngoµi ra lµ c¸c yÕu tè c¸ nh©n (vÝ dô nh− tiÒn sö bÖnh tËt, thãi quen hót thuèc l¸) vµ c¸c yÕu tè x· héi kh¸c (vÝ dô nh− c¨ng th¼ng nghÒ nghiÖp, quan hÖ ®ång nghiÖp, .v.v.). 95
C¸c triÖu chøng cña SBS cã thÓ chia thµnh n¨m nhãm nh− sau: − C¸c triÖu chøng ¶nh h−ëng ®Õn c¸c tuyÕn nhÇy vµ hÖ h« hÊp trªn: + KÝch thÝch hoÆc kh« m¾t, mòi, häng. + Ngøa m¾t, ch¶y n−íc m¾t, ng¹t mòi. + Ho, h¾t h¬i, ch¶y m¸u cam. + Giäng nãi khµn hoÆc biÕn ®æi. − C¸c triÖu chøng ¶nh h−ëng ®Õn hÖ h« hÊp s©u: + Tøc ngùc, thë rÝt. + Hen, thë dèc. − C¸c triÖu chøng ¶nh h−ëng ®Õn da: + Kh«, ngøa da. + Ph¸t ban. − C¸c triÖu chøng ¶nh h−ëng ®Õn hÖ thÇn kinh trung −¬ng: + MÖt mái, khã tËp trung, buån ngñ. + §au ®Çu. + Cho¸ng v¸ng, chãng mÆt, buån n«n. − C¸c triÖu chøng khã chÞu bªn ngoµi: + Thay ®æi vÞ gi¸c. + C¶m gi¸c mïi khã chÞu. 4.4. Khãi quang ho¸ Khãi quang hãa ®−îc sinh ra trong khÝ quyÓn do sù t−¬ng t¸c gi÷a ¸nh s¸ng mÆt trêi víi hydrocarbon vµ nit¬ oxyd. KÕt qu¶ lµ ozon tÝch tô l¹i vµ sinh ra mét sè chÊt « nhiÔm thø cÊp nh− formaldehyd, aldehyd, PAN (peroxyacetil nitrat). C¸c chÊt nµy th−êng lµ c¸c chÊt kÝch thÝch, g©y ho, ®au ®Çu vµ c¸c bÖnh ®−êng h« hÊp. Chóng lµm gi¶m qu¸ tr×nh sinh tr−ëng cña c©y, ph¸ ho¹i tÕ bµo l¸ vµ g©y tæn th−¬ng nhiÒu lo¹i c©y. 5. MéT Sè T¸C §éNG CñA ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ L£N KHÝ HËU TOµN CÇU Nh− ®· nãi ë trªn, khÝ quyÓn cña tr¸i ®Êt cã chøa kho¶ng 78% nit¬, 21% oxy, 0,9% argon, 0,03 carbon dioxyd, 0 ®Õn 4% h¬i n−íc vµ mét sè khÝ vÕt kh¸c. Kho¶ng 96% l−îng kh«ng khÝ n»m ë tÇng ®èi l−u, ®ã lµ kho¶ng kh«ng gian cao chõng 8-12 km so víi bÒ mÆt tr¸i ®Êt (h×nh 4.2). PhÇn lín c¸c chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ th©m nhËp vµo tÇng ®èi l−u nµy. T¹i ®©y chóng hßa trén theo ph−¬ng vu«ng gãc hoÆc n»m ngang 96
vµ th−êng t¸c ®éng qua l¹i víi nhau hoÆc víi c¸c thµnh phÇn tù nhiªn kh¸c trong khÝ quyÓn nh− khÝ ozon. Khi mét l−îng kh«ng khÝ bèc lªn trong tÇng ®èi l−u cña khÝ quyÓn, nã sÏ gi¶m nhiÖt ®é qua viÖc gi·n në ®¼ng nhiÖt. Víi kh«ng khÝ kh«, tû lÖ gi¶m nhiÖt ®é lµ 0,980C/100m. Tû lÖ nµy ®−îc gäi lµ "gradient ®¼ng nhiÖt kh«"- cã gi¸ trÞ lu«n ©m. ë tÇng b×nh l−u, khÝ quyÓn rÊt æn ®Þnh do gradient nhiÖt ®é b»ng kh«ng. C¸c chÊt « nhiÔm x©m nhËp vµo líp nµy (chñ yÕu do nói löa) sÏ bÞ gi÷ l¹i l©u h¬n trong tr−êng hîp nÕu nh− chóng vµo líp ®èi l−u. ¤NKK kh«ng nh÷ng g©y ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ con ng−êi, sù ph¸t triÓn cña ®éng thùc vËt, tuæi thä cña c¸c c«ng tr×nh mµ cßn g©y nh÷ng t¸c ®éng mang tÝnh toµn cÇu. Mét sè t¸c ®éng chÝnh cña ¤NKK lªn sù biÕn ®æi cña khÝ hËu tr¸i ®Êt, nh− lµ nguyªn nh©n cña hiÖu øng nhµ kÝnh dÉn ®Õn sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt, suy gi¶m tÇng ozon, m−a acid vµ sù nghÞch ®¶o nhiÖt. 1. Sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt NhiÖt ®é bÒ mÆt tr¸i ®Êt ®−îc h×nh thµnh bëi sù c©n b»ng gi÷a n¨ng l−îng mÆt trêi chiÕu xuèng tr¸i ®Êt vµ n¨ng l−îng nhiÖt bøc x¹ cña tr¸i ®Êt ph¸t vµo vò trô. NÕu cho r»ng toµn bé n¨ng l−îng mÆt trêi chiÕu tíi bÞ hÊp thô bëi bÒ mÆt tr¸i ®Êt, ta cã nhiÖt ®é trung b×nh mÆt tr¸i ®Êt kho¶ng 278oK = 5oC, chªnh 10oC so víi nhiÖt ®é trung b×nh cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt (15oC). Thùc tÕ, kho¶ng 30 % bøc x¹ mÆt trêi bÞ ph¶n x¹ l¹i vµo vò trô bëi m©y, c¸c bÒ mÆt n−íc, b¨ng (hÖ sè Albedo cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt kho¶ng 0,3). Khi ®ã, nhiÖt ®é bÒ mÆt tr¸i ®Êt tÝnh theo ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n¨ng l−îng chØ cã kho¶ng 254oK = -19oC. Sù chªnh lÖch 34oC nµy chÝnh lµ kÕt qu¶ cña "hiÖu øng nhµ kÝnh" do c¸c thµnh phÇn cña khÝ quyÓn g©y ra. §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau: bøc x¹ mÆt trêi lµ bøc x¹ sãng ng¾n (0,4-0,8 nm), dÔ dµng xuyªn qua c¸c líp khÝ CO2, ozon vµ h¬i n−íc chiÕu xuèng tr¸i ®Êt. Trong khi ®ã, bøc x¹ nhiÖt do tr¸i ®Êt ph¸t ra cã b−íc sãng dµi h¬n (10-15µm), kh«ng xuyªn qua ®−îc vµ bÞ hÊp thô bëi c¸c khÝ nµy trong khÝ quyÓn. Do ®ã, nhiÖt ®é khÝ quyÓn bao quanh tr¸i ®Êt t¨ng lªn, dÉn ®Õn viÖc gia t¨ng nhiÖt ®é tr¸i ®Êt. C¸c khÝ trong khÝ quyÓn cã kh¶ n¨ng hÊp thô bøc x¹ nhiÖt sãng dµi ®−îc gäi lµ khÝ nhµ kÝnh vµ sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt cßn gäi lµ " hiÖu øng nhµ kÝnh". 97
TÇng gi÷a §Ønh b×nh l−u §é cao (km) TÇng b×nh l−u §Ønh ®èi l−u TÇng ®èi l−u NhiÖt ®é H×nh 4.2. KhÝ quyÓn vµ sù biÕn thiªn nhiÖt ®é theo chiÒu cao C¸c khÝ nhµ kÝnh chÝnh lµ khÝ CO2, cloroflorocarbon (CFCs), metal, N2O; trong ®ã khÝ CO2 lµ khÝ nhµ kÝnh quan träng nhÊt ®èi víi sù biÕn ®æi khÝ hËu, chiÕm tû träng kho¶ng 55%. Sau ®ã lµ c¸c khÝ CFC, chñ yÕu lµ CFC-11 vµ CFC-12, chiÕm kho¶ng 24% mÆc dï t¸c dông hiÖu øng nhµ kÝnh cña c¸c khÝ nµy cao h¬n khÝ CO2 (mét ph©n tö khÝ CFC-11 cã t¸c dông hiÖu øng nhµ kÝnh t−¬ng ®−¬ng víi 12.000 ph©n tö CO2). C¸c ®Æc tr−ng cña khÝ nhµ kÝnh xem trong b¶ng 4.3. B¶ng 4.3. C¸c ®Æc tr−ng cña khÝ nhµ kÝnh Nguån ph¸t Lo¹i khÝ C«ng Nång ®é Møc t¨ng HÖ sè nhµ Tû träng sinh chÝnh thøc trong khÝ nång ®é kÝnh t−¬ng hiÖu øng ho¸ quyÓn hµng n¨m ®−¬ng (so nhµ kÝnh häc (%) víi CO2) (%) §èt nhiªn liÖu ho¸ Carbon CO2 350ppm 0,5 1 55 th¹ch, ph¸ rõng dioxyd §Êt ngËp n−íc, sinh Metal CH4 1,7ppm 0,9 20 15 ho¹t con ng−êi, 98
nhiªn liÖu ho¸ th¹ch §èt nhiªn liÖu, s¶n Nitrous N2O 0,31ppb 0,25 200 6 xuÊt ph©n bãn, ph¸ oxyd rõng T¸c nh©n lµm l¹nh, CFC-11 CCl3F 0,28ppb 4 12.000 17 sol khÝ, dung m«i CFC-12 CCl2F2 0,48ppb 4 16.000 CFC kh¸c 7 ViÖc gia t¨ng l−îng CO2 vµo khÝ quyÓn do ®èt ch¸y nhiªn liÖu ho¸ th¹ch trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y chÝnh lµ nguyªn nh©n g©y ra viÖc nãng lªn cña tr¸i ®Êt. NhiÖt ®é trung b×nh cña tr¸i ®Êt chØ cÇn t¨ng 2oC còng cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ khÝ hËu vµ nhiÒu hËu qu¶ kh¸c (b¨ng tan, m−a b·o, lò lôt,...). 5.2. Sù ph¸ hñy tÇng ozon Sau "hiÖu øng nhµ kÝnh", sù ph¸ hñy tÇng ozon do ¤NKK g©y ra còng lµ mét trong nh÷ng hËu qu¶ mang tÝnh toµn cÇu. ë bÒ mÆt tr¸i ®Êt, ozon lµ mét chÊt kÝch thÝch m¾t vµ hÖ thèng h« hÊp kh¸ m¹nh, lµ mét thµnh phÇn chÝnh cña khãi quang hãa. ë líp b×nh l−u (c¸ch bÒ mÆt tr¸i ®Êt 12-40km), líp kh«ng khÝ lo·ng cã chøa 300-500 ppb O3. Ozon lµ thµnh phÇn duy nhÊt cña khÝ quyÓn cã kh¶ n¨ng hÊp thô mét c¸ch ®¸ng kÓ bøc x¹ sãng ng¾n < 0,28µm. NÕu kh«ng cã líp ozon nµy, mét l−îng kh¸ lín tia cùc tÝm víi b−íc sãng 0,2-0,28µm cã thÓ tíi ®−îc tr¸i ®Êt, g©y ra nh÷ng ph¶n øng hãa häc víi c¸c bÒ mÆt tiÕp xóc, ®éc h¹i ®èi víi con ng−êi, ®éng vËt vµ c©y cèi. Nh− vËy, ozon lµ mét chÊt « nhiÔm ®éc h¹i ë bÒ mÆt tr¸i ®Êt nh−ng l¹i lµ mét tÊm ch¾n tia cùc tÝm h÷u hiÖu ë tÇng b×nh l−u. Sù ph¸ hñy tÇng ozon chñ yÕu g©y ra do c¸c nguyªn tö clo, c¬ chÕ ®−îc thÓ hiÖn ë hai ph−¬ng tr×nh sau: Cl + O3 → ClO− + O2 ClO + O3 → Cl− + 2O2 Mét nguyªn tö clo cã thÓ chuyÓn 104-106 ph©n tö O3 thµnh ph©n tö oxygen th«ng th−êng. Clo ®−îc ®−a vµo khÝ quyÓn th«ng qua chÊt CH3Cl, sinh ra tõ c¸c qu¸ tr×nh sinh häc ë biÓn. Kho¶ng 3% CH3Cl ®Õn ®−îc tÇng ozon ë líp b×nh l−u. Sù ph¸ hñy ozon do CH3Cl g©y ra ®−îc c©n b»ng víi viÖc sinh ra O3 do c¸c c¬ chÕ tù nhiªn, do ®ã líp O3 lu«n æn ®Þnh. ViÖc s¶n xuÊt CFCs (c¸c hîp chÊt cã chøa clo, flo vµ carbon, th−êng gäi lµ freon) dïng cho c¸c tñ l¹nh vµ c¸c m¸y ®iÒu hßa kh«ng khÝ, ®Æc biÖt m¸y ®iÒu hßa cho « t«, lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ra sù ph¸ hñy tÇng ozon. Ngoµi ra, khÝ NO sinh ra tõ c¸c m¸y bay ®é cao lín, khÝ N2O còng gãp phÇn ph¸ hñy tÇng ozon, nh−ng víi mét tû lÖ rÊt nhá so víi CFCs v× mét ph©n tö NO chØ cã kh¶ n¨ng ph¸ hñy mét ph©n tö O3. C¬ chÕ ph¸ hñy O3 do NO nh− sau: 99
N O + O3 → N O2 + O2 Tõ n¨m 1980, ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn sù suy gi¶m ®¸ng kÓ l−îng ozon trong kh«ng khÝ ë phÝa trªn cña ch©u Nam Cùc vµo kho¶ng ®Çu xu©n b¸n cÇu nam (th¸ng 10). Nguyªn nh©n cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau: vÒ mïa ®«ng, lu«n tån t¹i mét dßng khÝ xo¸y ng−îc ng¨n c¶n mäi trao ®æi kh«ng khÝ t¹i ®©y víi phÇn cßn l¹i trªn c¶ hµnh tinh. MÆt kh¸c, nhiÖt ®é rÊt thÊp (-800C) ®· t¹o ra nh÷ng tinh thÓ ®¸ bÐ nhá tõ h¬i n−íc. Trªn bÒ mÆt cña nh÷ng tinh thÓ ®¸ nµy ®· x¶y ra nh÷ng ph¶n øng sau: ClONO2 + (H2O)s → ClOH + (HNO3)s → Cl2 + (HNO3)s ClONO2 + HCl C¸c thµnh phÇn clo ë d¹ng khÝ ph¸t sinh gi÷ æn ®Þnh trong suèt mïa ®«ng, nh−ng khi mïa xu©n vÒ, d−íi t¸c dông cña c¸c tia n¾ng mÆt trêi, c¸c thµnh phÇn clo nµy bÞ quang ph©n vµ gi¶i phãng nguyªn tö clo, dÉn ®Õn sù suy gi¶m ®¸ng kÓ ozon, gäi lµ hiÖn t−îng "lç thñng tÇng ozon". C l OH + hν → C l − + OH• Cl2 + hν → 2 Cl• ChÝnh sù suy gi¶m ®¸ng kÓ ozon ë Nam Cùc ®· g©y nªn nhiÒu tr−êng hîp m¾c bÖnh vÒ da vµ m¾t cña c− d©n ë c¸c thµnh phè phÝa cùc nam cña Chi Lª, Achentina, Nam Phi. 5.3. M−a acid M−a acid chñ yÕu t¹o ra do khÝ l−u huúnh oxid (kho¶ng 2/3) vµ khÝ nit¬ oxyd (kho¶ng 1/3). Nh÷ng khÝ nµy dÔ dµng hßa tan vµo n−íc, t¹o thµnh acid sunfuric vµ acid nitric. C¸c giät acid nhá bÐ ®−îc giã mang ®i vµ theo m−a r¬i xuèng bÒ mÆt tr¸i ®Êt. §é acid ®−îc ®o b»ng pH: pH = -log10(ho¹t tÝnh cña ion h +, mol/lÝt) N−íc m−a ë m«i tr−êng hoµn toµn kh«ng « nhiÔm cã ®é pH ≈ 5,6. N−íc m−a cã ®é pH < 5, 6 ®· ®−îc coi lµ m−a acid, nh−ng t¸c h¹i cña nã ®èi víi ®éng, thùc vËt chØ xuÊt hiÖn khi ®é pH ≤ 4, 5. ë c¸c møc ®é kh¸c nhau, m−a acid lµm huû diÖt rõng vµ mïa mµng, g©y ¶nh h−ëng xÊu ®èi víi con ng−êi vµ ®éng vËt, víi c¸c sinh vËt sèng d−íi n−íc. M−a acid cßn ¶nh h−ëng ®Õn c¸c c«ng tr×nh x©y dùng, g©y han gØ cÇu cèng, nhµ cöa, t−îng ®µi v.v. 5.4. Sù nghÞch ®¶o nhiÖt ë tÇng ®èi l−u, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn th«ng th−êng th× cµng lªn cao nhiÖt ®é kh«ng khÝ cµng gi¶m. Trong tr−êng hîp ng−îc l¹i, khi cã tån t¹i mét líp khÝ nãng h¬n vµ nhÑ h¬n ë phÝa trªn, nhiÖt ®é kh«ng khÝ cµng lªn cao cµng t¨ng, ng−êi ta gäi lµ hiÖn 100
t−îng nghÞch ®¶o nhiÖt. HiÖn t−îng nµy hay x¶y ra ë nh÷ng vïng thung lòng vµo ban ®ªm. Vµo mïa hÌ, buæi s¸ng hiÖn t−îng nµy sÏ bÞ mÊt ®i cïng víi n¨ng l−îng mÆt trêi ®èt nãng tr¸i ®Êt. Nh−ng vµo mïa ®«ng, ®Æc biÖt nh÷ng ngµy cã tuyÕt hoÆc cã ®iÒu kiÖn ng−ng tô h¬i n−íc, hiÖn t−îng nµy cã thÓ kÐo dµi nhiÒu ngµy. HiÖn t−îng nghÞch ®¶o nhiÖt ng¨n c¶n viÖc hßa trén khÝ quyÓn, khiÕn c¸c chÊt ¤NKK kh«ng tho¸t lªn ®−îc mµ tÝch tô l¹i bªn d−íi líp khÝ ®Æc h¬n. NÕu hiÖn t−îng nµy kÐo dµi nhiÒu ngµy, nång ®é chÊt « nhiÔm cã thÓ lªn tíi møc khã chÞu, thËm chÝ nguy hiÓm, ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng ng−êi cã bÖnh vÒ ®−êng h« hÊp. Nh÷ng th¶m häa ë thung lòng Meuse (BØ), London (Anh)... chÝnh lµ hËu qu¶ do hiÖn t−îng nghÞch ®¶o nhiÖt g©y ra. 5.5. HiÖn t−îng M©y N©u ch©u ¸ Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c nhµ khoa häc ®· ph¸t hiÖn mét líp khÝ « nhiÔm ®ang bao phñ c¶ mét miÒn réng lín ë Nam ¸, vµ hä ®· ®Æt tªn lµ M©y N©u ch©u ¸. M©y N©u ch©u ¸ lµ mét líp khÝ dµy kho¶ng 3 km, tr¶i dµi hµng ngµn ki-l«-mÐt suèt tõ T©y Nam Afganistan ®Õn §«ng Nam Sri Lanka, bao phñ hÇu hÕt Ên §é. Líp khÝ nµy chøa ®ùng rÊt nhiÒu lo¹i chÊt « nhiÔm nh− bôi, tro, muéi, mét sè lo¹i khÝ g©y acid vµ cã thÓ lan to¶ xa h¬n n÷a, ®Õn c¶ nh÷ng miÒn §«ng vµ §«ng Nam ¸. Líp m©y « nhiÔm dµy ®Æc nµy ®· ng¨n c¶n ¸nh s¸ng mÆt trêi chiÕu xuèng tr¸i ®Êt, gi¶m ®i kho¶ng tõ 10 ®Õn 15%, lµm l¹nh ®Êt vµ n−íc trªn tr¸i ®Êt nh−ng l¹i lµm nãng lªn bÇu khÝ quyÓn. Líp m©y nµy ®· g©y nªn sù thay ®æi khÝ hËu trong khu vùc nh− g©y m−a nhiÒu vµ lò lôt ë Bangladesh, Nepal vµ §«ng B¾c Ên §é; trong khi ®ã l¹i gi¶m ®i kho¶ng 40% l−îng m−a ë Pakistan, Afganistan, T©y Trung Quèc vµ phÝa t©y Trung ¸, g©y h¹n h¸n vµ thiÕu n−íc trÇm träng. ChÝnh v× cã chøa acid nªn líp m©y nµy cßn g©y ra m−a acid ë c¶ mét vïng réng lín. Lò lôt, h¹n h¸n, m−a acid vµ gi¶m ¸nh s¸ng mÆt trêi ®· ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn n¨ng suÊt n«ng nghiÖp. VÝ dô, M©y N©u ch©u ¸ cã thÓ gi¶m kho¶ng 10% n¨ng suÊt lóa vô ®«ng cña Ên §é. §Æc biÖt, M©y N©u ch©u ¸ lµm gia t¨ng c¸c bÖnh ®−êng h« hÊp vµ cã thÓ chÝnh lµ nguyªn nh©n g©y nªn hµng tr¨m ngµn tr−êng hîp tö vong hµng n¨m do bÖnh ®−êng h« hÊp t¹i khu vùc. Mét ®iÒu ®¸ng lo ng¹i lµ sù ¶nh h−ëng cã tÝnh toµn cÇu cña M©y N©u ch©u ¸. Tr−íc ®©y, c¸c nhµ khoa häc cho r»ng chØ cã c¸c khÝ nhÑ nh− khÝ nhµ kÝnh míi cã kh¶ n¨ng di chuyÓn trªn kh¾p tr¸i ®Êt th× ngµy nay hä ®· thÊy ngay c¶ c¸c líp m©y bôi còng cã kh¶ n¨ng ®ã. Theo dù ®o¸n, M©y N©u ch©u ¸ cã thÓ di chuyÓn nöa vßng tr¸i ®Êt trong kho¶ng mét tuÇn. Nguyªn nh©n g©y ra hiÖn t−îng nµy, ngoµi nh÷ng nguyªn nh©n th«ng th−êng g©y nªn « nhiÔm kh«ng khÝ ®· ®−îc biÕt ®Õn lµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ ®èt ch¸y nhiªn liÖu ho¸ th¹ch, ë ®©y cßn cã nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c n÷a lµ sù ch¸y rõng, ®èt rõng lµm rÉy vµ hµng triÖu c¸c lo¹i bÕp lß kÐm hiÖu qu¶ sö dông ®Ó ®un nÊu vµ s−ëi Êm. 101
C¸c biÖn ph¸p ®Ó ®èi phã víi hiÖn t−îng nµy lµ cÇn ph¶i cã luËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch b¶o vÖ rõng, khai th¸c c¸c nguån nhiªn liÖu s¹ch ®Ó h¹n chÕ viÖc ®èt nhiªn liÖu ho¸ th¹ch vµ ®−a vµo sö dông c¸c lo¹i bÕp lß cã hiÖu qu¶ h¬n t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. 6. KIÓM SO¸T ¤ NHIÔM KH¤NG KHÝ Do ¤NKK ¶nh h−ëng lín tíi søc khoÎ con ng−êi, mïa mµng, c¸c toµ nhµ, vµ m«i tr−êng tù nhiªn, ®· cã rÊt nhiÒu nç lùc ®−îc thùc hiÖn ®Ó lµm gi¶m ¤NKK. C¸c bé phËn chuyÓn ®æi xóc t¸c ®−îc sö dông ®Ó t¨ng hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh ®èt ch¸y c¸c s¶n phÈm x¨ng dÇu, lµm gi¶m l−îng CO, NOx vµ hydrocarbon trong kh«ng khÝ. Ngµy cµng cã nhiÒu lo¹i xe ®−îc thiÕt kÕ víi môc ®Ých kh«ng chØ tiÕt kiÖm n¨ng l−îng mµ cßn gi¶m l−îng khÝ th¶i vµo m«i tr−êng. C¸c biÖn ph¸p kü thuËt, c«ng nghÖ ph¶i lu«n ®i cïng víi c¸c biÖn ph¸p kh¸c nh− t¨ng c−êng hiÖu lùc ph¸p luËt vÒ kiÓm so¸t ¤NKK, n©ng cao n¨ng lùc vÒ qu¶n lý m«i tr−êng, quan tr¾c vµ gi¸m s¸t chÊt l−îng kh«ng khÝ. 6.1. C¸c biÖn ph¸p qu¶n lý chÊt l−îng kh«ng khÝ 6.1.1. T¨ng c−êng hiÖu lùc ph¸p luËt vÒ kiÓm so¸t « nhiÔm kh«ng khÝ Tr−íc hÕt, c¸c tiªu chuÈn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ ph¶i ®−îc hoµn thiÖn ®Ó phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña tõng khu vùc, tõng ®èi t−îng ®−îc b¶o vÖ. HiÖn nay cã hai lo¹i tiªu chuÈn ®Ó kiÓm so¸t ¤NKK lµ tiªu chuÈn ph¸t th¶i vµ tiªu chuÈn chÊt l−îng kh«ng khÝ xung quanh. C¸c tiªu chuÈn ph¸t th¶i ®−a ra ®èi víi tõng lo¹i chÊt « nhiÔm, ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn cßn ®−îc x¸c ®Þnh cô thÓ ®èi víi mçi lo¹i nguån « nhiÔm kh¸c nhau. §ã lµ nh÷ng trÞ sè mµ c¸c chÊt th¶i ®éc h¹i do nguån ®ã sinh ra kh«ng cã kh¶ n¨ng g©y ra c¸c nång ®é chÊt ®éc h¹i trong kh«ng khÝ v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp ®èi víi ng−êi, ®éng vËt vµ thùc vËt. Tiªu chuÈn ph¸t th¶i ë ViÖt Nam lµ TCVN5939, 5940- 1995 vµ chuÈn bÞ ban hµnh mét sè c¸c tiªu chuÈn míi ®èi víi tõng vïng lµ TCVN 6992, 6993, 6994, 6995, 6996-2001 s¾p ban hµnh. C¸c tiªu chuÈn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ ®−îc ®−a ra nh»m môc ®Ých b¶o vÖ søc kháe cña con ng−êi. §©y lµ c¸c trÞ sè cùc ®¹i cho phÐp, ®o ®¹c tøc thêi hoÆc x¸c ®Þnh trong mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã (8 giê hoÆc 24 giê). C¸c tiªu chuÈn vÒ chÊt l−îng kh«ng khÝ ë ViÖt Nam (TCVN 5937, 5938-1995) ®· ®−îc ®−a ra trong ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng khoa häc kü thuËt c«ng nghiÖp cña n−íc ta, trªn c¬ së c¸c tiªu chuÈn cña thÕ giíi vµ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÖ sinh y häc cho ng−êi ViÖt Nam. 6.1.2. C¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t hµnh chÝnh 102
§©y lµ c¸c biÖn ph¸p thanh tra cã tÝnh hµnh chÝnh trªn ph¹m vi quèc gia hoÆc tõng ®Þa ph−¬ng, do c¸c c¬ quan chuyªn tr¸ch vÒ qu¶n lý m«i tr−êng, c¸c tæ chøc thanh tra vµ kiÓm so¸t b¶o vÖ m«i tr−êng thùc hiÖn. Nã b¾t buéc c¸c doanh nghiÖp ph¶i ®¨ng ký c¸c nguån « nhiÔm, c¸c chÊt ®éc h¹i sö dông vµ ph¸t th¶i, ph¶i tù ¸p dông c¸c biÖn ph¸p xö lý « nhiÔm m«i tr−êng, gi¶m chÊt th¶i ph¸t sinh. C¸c c¬ quan thanh tra cã quyÒn thu thuÕ, xö ph¹t, thËm chÝ ®×nh s¶n xuÊt nÕu c¸c chÊt th¶i « nhiÔm ph¸t sinh v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp. C¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng vËn t¶i, c¸c ho¹t ®éng n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp còng ®−îc kiÓm so¸t th−êng xuyªn ®Ó h¹n chÕ nh÷ng ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng kh«ng khÝ khu vùc. 6.1.3. Quan tr¾c chÊt l−îng kh«ng khÝ C¸c hÖ thèng quan tr¾c chÊt l−îng kh«ng khÝ th−êng ®−îc bè trÝ ë c¸c vÞ trÝ cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn c¸c chÊt ¤NKK nh− khu vùc quanh c¸c trung t©m c«ng nghiÖp, gÇn ®−êng giao th«ng, khu ®« thÞ. Ngoµi ra, c¸c tr¹m quan tr¾c khÝ t−îng còng cã kh¶ n¨ng theo dâi sù biÕn ®éng cña c¸c chÊt trong khÝ quyÓn. Cã hai h×nh thøc x¸c ®Þnh møc ®é ¤NKK lµ ng¾n h¹n vµ dµi h¹n. H×nh thøc quan tr¾c ng¾n h¹n: th−êng cho c¸c gi¸ trÞ tøc thêi hoÆc x¸c ®Þnh trong kho¶ng thêi gian ng¾n. Nã cho phÐp b¸o hiÖu khi møc ®é « nhiÔm ®¹t ®Õn c¸c gi¸ trÞ nguy hiÓm khiÕn nh÷ng ng−êi d©n trong vïng ®ã hoÆc nh÷ng c«ng nh©n t¹i khu vùc « nhiÔm ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p phßng tr¸nh nh− kh«ng ra ngoµi ®−êng, h¹n chÕ sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng ®éng c¬, c«ng nh©n rót ngay khái vÞ trÝ nguy hiÓm... H×nh thøc quan tr¾c dµi h¹n: th−êng thùc hiÖn qua nh÷ng m¹ng l−íi quan tr¾c quèc gia hoÆc ®Þa ph−¬ng trong mét kho¶ng thêi gian dµi. Nã cho phÐp ta x¸c ®Þnh ®−îc xu thÕ cña møc ®é « nhiÔm t¨ng, gi¶m hay æn ®Þnh vµ kiÓm so¸t ®−îc sù ho¹t ®éng cña c¸c ch−¬ng tr×nh kiÓm so¸t « nhiÔm . 6.2. C¸c biÖn ph¸p quy ho¹ch C¸c biÖn ph¸p quy ho¹ch bao gåm quy ho¹ch mÆt b»ng ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp, quy ho¹ch ®−êng giao th«ng, trång c©y xanh. Quy ho¹ch mÆt b»ng ®« thÞ vµ vµ bè trÝ khu c«ng nghiÖp ph¶i ®¶m b¶o sau khi ®−a vµo s¶n xuÊt, khÝ th¶i cña khu c«ng nghiÖp ®ã, céng víi møc « nhiÔm nÒn kh«ng v−ît qu¸ nh÷ng tiªu chuÈn quy ®Þnh. VÞ trÝ ®Æt khu c«ng nghiÖp (hoÆc nhµ m¸y) cÇn ®Æt cuèi h−íng giã, cuèi nguån n−íc so víi khu d©n c−. Ngay trong khu c«ng nghiÖp (hoÆc nhµ m¸y) còng cÇn ph¶i cã nh÷ng quy ho¹ch hîp lý ®Ó h¹n chÕ sù lan truyÒn chÊt « nhiÔm tõ c«ng tr×nh nµy sang c«ng tr×nh kh¸c, tiÖn lîi cho viÖc tËp trung c¸c hÖ thèng ®−êng èng c«ng nghÖ, c¸c nguån th¶i vµ c¸c hÖ thèng xö lý « nhiÔm . C©y xanh cã t¸c dông che n¾ng, hót bít bøc x¹ mÆt trêi, gi÷ bôi, läc s¹ch kh«ng khÝ, hÊp thô tiÕng ån vµ t¹o c¶nh quan cho m«i tr−êng ®« thÞ. HÖ thèng c©y xanh trong 103
thµnh phè cÇn ph¶i ®−îc quy ho¹ch ®Ó t¨ng c−êng ®−îc c¸c t¸c dông trªn. Mét hÖ thèng c©y xanh hoµn chØnh ë ®« thÞ cÇn bao gåm: vµnh ®ai c©y xanh - mÆt n−íc xung quanh thµnh phè; vµnh ®ai c©y xanh c¸ch ly vÖ sinh xung quanh c¸c khu c«ng nghiÖp vµ ®−êng giao th«ng chÝnh; hÖ thèng c«ng viªn; v−ên c©y trong c¸c tiÓu khu ë vµ c¸c c«ng tr×nh ®Æc biÖt nh− tr−êng häc, bÖnh viÖn, c¬ quan, nhµ m¸y, c«ng tr×nh v¨n ho¸. 6.3. C¸c biÖn ph¸p kü thuËt C¸c biÖn ph¸p kü thuËt kiÓm so¸t ¤NKK ®Òu nh»m môc ®Ých gi¶m sù ph¸t sinh c¸c chÊt « nhiÔm vµo m«i tr−êng kh«ng khÝ. Sau ®©y lµ mét sè biÖn ph¸p chÝnh. 6.3.1. C¸c biÖn ph¸p c«ng nghÖ s¹ch h¬n Lùa chän c«ng nghÖ: ngay tõ khi ®Çu t−, x©y dùng ban ®Çu nªn lùa chän c¸c d©y chuyÒn ®ång bé, cã kÌm theo c¸c thiÕt bÞ xö lý « nhiÔm. Nªn −u tiªn c¸c d©y chuyÒn c«ng nghÖ hiÖn ®¹i. VÝ dô, ®èi víi s¶n xuÊt xi m¨ng, nªn lùa chän ®Çu t− c«ng nghÖ s¶n xuÊt xi m¨ng lß quay ph−¬ng ph¸p kh« víi th¸p trao ®æi nhiÖt vµ canxin¬ ho¸ nhiÒu tÇng. §©y lµ gi¶i ph¸p tÝch cùc, võa ®¶m b¶o chÊt l−îng s¶n phÈm, b¶o vÖ m«i tr−êng lao ®éng còng nh− m«i tr−êng xung quanh, h¹n chÕ tai n¹n lao ®éng. Gi¶m thiÓu ph¸t sinh khÝ SO2 th«ng qua viÖc sö dông nguyªn liÖu vµ nhiªn liÖu cã hµm l−îng l−u huúnh thÊp v.v. §èi víi c¸c lß ®èt nhiªn liÖu, cã thÓ gi¶m thiÓu ph¸t sinh c¸c chÊt khÝ NOx vµ CO th«ng qua viÖc hoµn thiÖn c«ng nghÖ ®èt vµ ®iÒu chØnh l−u l−îng kh«ng khÝ phï hîp. Hoµn thiÖn c«ng nghÖ s¶n xuÊt kh«ng nh÷ng n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng vµ chÊt l−îng s¶n phÈm mµ cßn gi¶m sù ph¸t sinh chÊt « nhiÔm vµo khÝ quyÓn vµ m«i tr−êng lao ®éng. ViÖc nµy ®−îc thùc hiÖn qua viÖc hoµn thiÖn thiÕt bÞ c«ng nghÖ vµ quy tr×nh s¶n xuÊt hiÖn cã (tæ chøc l¹i s¶n xuÊt, thùc hiÖn tèt chÕ ®é b¶o d−ìng, lµm kÝn thiÕt bÞ vµ m¸y mãc,...); trong ®iÒu kiÖn cho phÐp, thay thÕ dÇn dÇn b»ng c¸c thiÕt bÞ míi hiÖn ®¹i. VÝ dô thay ph−¬ng ph¸p gia c«ng vËt liÖu kh« ph¸t sinh nhiÒu bôi b»ng ph−¬ng ph¸p −ít; thay thÕ c¸c lß nung clinker ®øng b»ng lß quay hiÖu qu¶ cao vµ l−îng chÊt th¶i ph¸t sinh thÊp, c¶i tiÕn lß ghi ®èt nhiªn liÖu kh« b»ng lß ghi ®èt nhiªn liÖu −ít nhiÒu tÇng.... Hoµn thiÖn c«ng nghÖ cßn ®i theo h−íng sö dông tiÕt kiÖm nguyªn liÖu, nhiªn liÖu mét c¸ch tèi ®a, vÝ dô sö dông c¸c hÖ thèng thu håi khÝ nãng (trong s¶n xuÊt xi m¨ng, g¹ch lß nung tunnel, v.v), sö dông n−íc tuÇn hoµn, t¸i chÕ chÊt th¶i r¾n, sö dông l¹i chÊt th¶i cña c«ng nghiÖp nµy lµm phô gia hoÆc chÊt ®èt cho c«ng nghiÖp kh¸c, v.v. §Æc biÖt, c¸c ®éng c¬ cña c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng vËn t¶i kh«ng ngõng ®−îc c¶i tiÕn, hoµn thiÖn, kh«ng nh÷ng gi¶m tiªu hao n¨ng l−îng, tõ ®ã gi¶m « nhiÔm, mµ ngay c¶ nång ®é c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i còng gi¶m. Thay ®æi c¸c c«ng ®o¹n s¶n xuÊt g©y « nhiÔm nhiÒu b»ng c¸c c«ng nghÖ kh¸c Ýt « nhiÔm h¬n, nh− thay c«ng ®o¹n nghiÒn kh« b»ng nghiÒn −ít trong c¸c nhµ m¸y s¶n xuÊt tÊm lîp ami¨ng; lµm s¹ch vËt ®óc b»ng ph−¬ng ph¸p phun bi trong m¸y phun kÝn hoÆc phun hçn hîp c¸t - n−íc thay v× phun c¸t kh«; sö dông c¸c lo¹i m¸y khoan 104
®¸, m¸y ®Ëp, c−a c¾t, ®¸nh bãng cã kÌm phun n−íc; thay ®æi c«ng nghÖ phun s¬n kh« b»ng s¬n nhóng, s¬n tÜnh ®iÖn, v.v. Thay thÕ c¸c chÊt g©y « nhiÔm, ®éc h¹i nhiÒu b»ng c¸c chÊt Ýt ®éc h¹i h¬n nh− thay thÕ s¬n chøa dung m«i b»ng s¬n hoµ tan trong n−íc; mùc in trªn c¬ së dung m«i h÷u c¬ b»ng mùc in dïng n−íc; sö dông x¨ng kh«ng pha ch×; t×m kiÕm vËt liÖu thay thÕ cho ami¨ng, thay thÕ mét phÇn c¸c nhiªn liÖu ®èt hãa th¹ch b»ng c¸c s¶n phÈm phÕ th¶i v.v. Tèi −u ho¸ viÖc kiÓm so¸t quy tr×nh c«ng nghÖ, bao gåm c¶ viÖc l¾p ®Æt c¸c hÖ thèng ®iÒu khiÓn tù ®éng lËp tr×nh, hoµn thiÖn hÖ thèng ®iÒu khiÓn n¨ng l−îng vµ c¸c thiÕt bÞ ®iÖn. 6.3.2. C¸c biÖn ph¸p xö lý kh«ng khÝ Trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, ¸p dông c¸c biÖn ph¸p c«ng nghÖ s¹ch h¬n vÉn ch−a ®¸p øng ®−îc c¸c tiªu chuÈn ph¸t th¶i, khÝ th¶i ra tõ c¸c èng khãi vÉn g©y « nhiÔm m«i tr−êng xung quanh. ThiÕt bÞ kiÓm so¸t m«i tr−êng (hay thiÕt bÞ lµm s¹ch kh«ng khÝ) ®−îc chia lµm hai lo¹i: thiÕt bÞ läc bôi vµ thiÕt bÞ khö khÝ ®éc h¹i. ThiÕt bÞ läc bôi ®−îc ph©n lo¹i theo nguyªn lý ho¹t ®éng vµ chia lµm 4 nhãm: − ThiÕt bÞ läc bôi kiÓu träng lùc ho¹t ®éng theo nguyªn lý sö dông lùc träng tr−êng, c¸c h¹t bôi th« ®−îc l¾ng xuèng vµ t¸ch khái dßng kh«ng khÝ. §©y lµ d¹ng thiÕt bÞ läc ®¬n gi¶n nh−ng hiÖu qu¶ thÊp, kh«ng gian chiÕm chç lín. Chóng th−êng ®−îc sö dông ®Ó läc bôi th«, läc s¬ cÊp vµ xö lý l−îng kh«ng khÝ lín. − ThiÕt bÞ läc bôi qu¸n tÝnh ho¹t ®éng trªn nguyªn lý lîi dông lùc qu¸n tÝnh cña c¸c h¹t bôi, t¸ch khái dßng kh«ng khÝ khi dßng nµy thay ®æi h−íng ®ét ngét. §ã lµ c¸c d¹ng xycl«n, c¸c thiÕt bÞ cã tÊm ch¾n va ®Ëp... Nãi chung ®©y lµ c¸c thiÕt bÞ sö dông kh¸ phæ biÕn do tÝnh æn ®Þnh, ®¬n gi¶n vµ hiÖu qu¶ cao h¬n thiÕt bÞ läc bôi kiÓu träng lùc. − ThiÕt bÞ läc bôi kiÓu phin läc ho¹t ®éng trªn nguyªn lý tiÕp xóc. Bôi th« bÞ t¸ch qua hiÖu øng mµng läc, va ch¹m vµ qu¸n tÝnh. Bôi mÞn bÞ t¸ch qua hiÖu øng khuyÕch t¸n va ch¹m vµ hót tÜnh ®iÖn. HiÖu qu¶ läc cao vµ dao ®éng tïy thuéc vµo lo¹i v¶i läc vµ chÕ ®é vÖ sinh v¶i. − ThiÕt bÞ läc tÜnh ®iÖn ho¹t ®éng trªn nguyªn lý ion hãa bôi khãi vµ t¸ch chóng ra khái luång kh«ng khÝ khi ®i qua tr−êng ®iÖn tõ. HiÖu qu¶ cña thiÕt bÞ läc tÜnh ®iÖn rÊt cao (98%), phô thuéc vµo tÝnh chÊt kh«ng khÝ, ®é bÈn vµ vËn tèc kh«ng khÝ, c¸c th«ng sè ®iÖn cña thiÕt bÞ. ThiÕt bÞ xö lý khÝ ®éc vµ mïi dùa trªn 3 nguyªn lý c¬ b¶n lµ thiªu hñy, hÊp thô vµ hÊp phô: + Ph−¬ng ph¸p thiªu hñy cã thÓ sö dông nhiÖt khi kh«ng khÝ cã chøa chÊt ®éc h¹i nång ®é cao hoÆc dïng ph−¬ng ph¸p xóc t¸c sö dông c¸c hîp kim 105