Phần 3: Chương 1: Văn bản ngôn từ của tác phẩm và lời văn nghệ thuật - Lý luận văn học

Chia sẻ: Ba Nguyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

117
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'phần 3: chương 1: văn bản ngôn từ của tác phẩm và lời văn nghệ thuật - lý luận văn học', tài liệu phổ thông, ôn thi đh-cđ phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Phần 3: Chương 1: Văn bản ngôn từ của tác phẩm và lời văn nghệ thuật - Lý luận văn học

Phaàn thöù ba : LOAÏI THEÅ TAÙC PHAÅM VAÊN HOÏC Chöông moät : KHAÙI QUAÙT VEÀ LOAÏI THEÅ TAÙC PHAÅM VAÊN HOÏC I. LOAÏI THEÅ TAÙC PHAÅM VAÊN HOÏC 1. Khaùi nieäm Khi noùi tôùi taùc phaåm vaên hoïc bao giôø cuõng gaén vôùi loaïi theå cuûa chuùng. Ñoù laø moät baøi thô, moät truyeän, moät vôû kòch hay moät buùt kí... Thöôøng ñi lieàn vôùi teân taùc phaåm laø teân loaïi theå cuûa taùc phaåm: tieåu thuyeát .v n Baø Bovary, truyeän ngaén Vieân môõ boø, baøi thô Nuùi ñoâi, tröôøng ca Nhöõng ngöôøi ñi tôùi bieån, tuøy buùt Ñöôøng chuùng ta ñi, bi kòch AÂm möu vaø tình yeâu v.v... Thaäm chí coù khi nhaát laø trong vaên hoïc coå, teân theå loaïi trôû thaønh moät 4 h boä phaän cuûa teân taùc phaåm nhö laø Hòch töôùng só, Caùo bình Ngoâ, Thöôïng kinh kí söï, Baïch Ñaèng giang phuù, Thu daï löõ hoaøi ngaâm, Quoác aâm thi taäp, Taây du c2 kí, Kí söï mieàn ñaát löûa, Kí söï Cao - Laïng... Noùi tôùi loaïi theå vaên hoïc laø noùi tôùi qui luaât loaïi hình cuûa taùc phaåm, ih o töùc laø moät söï heä thoáng hoùa coù tính chaát öôùc leä nhöõng taùc phaåm coù phöông thöùc toå chöùc, phöông thöùc xaây döïng theá giôùi ngheä thuaät gaàn guõi nhau thaønh u moät loaïi, moät theå naøo ñoù. Chaúng haïn phaûi coù caùch toå chöùc taùc phaåm, caùc toå V chöùc theá giôùi ngheä thuaät nhö theá naøo ñoù môùi goïi laø truyeän, laø thô, hay laø kòch. Vaø ñeán löôït mình teân goïi loaïi theå taùc phaåm laïi coù chöùc naêng phaân ñònh loaïi hình cuûa taùc phaåm, hình thöùc toàn taïi cuûa noù. Teân goïi loaïi theå cho pheùp ngöôøi saùng taùc, ngöôøi tieáp nhaän bieát mình saùng taùc, tieáp nhaän kieåu loaïi naøo cuûa taùc phaåm, ñeå töø ñoù coù caùch “öùng xöû” phuø hôïp. Noùi “vieát” tieåu thuyeát chaúng haïn, nhaø vaên seõ coù caùch toå chöùc theá giôùi ngheä thuaät cuûa taùc phaåm theo “kieåu” tieåu thuyeát chöù khoâng phaûi theo “kieåu” thô hay kòch. Hay vôùi ngöôøi tieáp nhaän cuõng vaäy. Loaïi theå vaên hoïc cuûa taùc phaåm qui ñònh nhöõng nguyeân taéc tieáp nhaän phuø hôïp vôùi loaïi hình cuûa chuùng. Tieáp nhaän truyeän coå tích khoâng gioáng vôùi thô maø cuõng khoâng khaùc vôùi truyeän thaàn thoaïi hay truyeàn thuyeát. Ñoïc moät truyeän ngaén khoâng gioáng ñoïc moät baøi thô maø cuõng khaùc vôùi ñoïc moät tieåu thuyeát. Thöôûng thöùc moät vôû kòch cuõng khaùc vôùi ñoïc moät cuoán truyeän, moät baøi thô. 76
Söï toàn taïi cuûa loaïi theå taùc phaåm vaên hoïc laø moät taát yeáu nhö baát cöù loaïi theå cuûa söï vaät, hieän töôïng naøo. Trong theá giôùi boän beà, muoân maøu muoân veû cuûa caùc hieän töôïng, söï vaät, söï phaân loaïi laø moät yeâu caàu khoâng theå thieáu ñeå nhaän thöùc söï vaät qua loaïi hình cuûa chuùng. Nhö khi noùi “con ngöôøi” thì khoâng chæ laø con ngöôøi chung chung, maø luoân luoân gaén vôùi “loaïi” nhaát ñònh: loaïi “ñaøn oâng”, loaïi “ñaøn baø”, loaïi “giaø”, loaïi “treû”, loaïi “nhaân haäu”, loaïi “ñoäc aùc” v.v... Söï phaân loaïi taùc phaåm vaên hoïc cuõng nhaèm nhaän thöùc nhö vaäy. Nhöng cuõng nhö moïi söï vaät, hieän töôïng khaùc, söï toàn taïi cuûa taùc phaåm bao giôø cuõng phong phuù hôn, ña daïng hôn, nhieàu veû hôn qui luaât loaïi hình cuûa chuùng. Cho neân söï toàn taïi nhö moät chænh theå ngheä thuaät ñoäc ñaùo vaãn laø vaán ñeà coù tính thöù nhaát, coøn loaïi hình cuûa chuùng laø vaán ñeà coù tính thöù hai. Neáu chæ thaáy söï ñoäc ñaùo cuûa moãi taùc phaåm maø khoâng thaáy qui luïat loaïi hình cuûa chuùng thì seõ khoâng ruùt ra ñöôïc nhöõng qui luaät, nhöõng ñaëc ñieåm chung cuûa taùc phaåm theo nhoùm, loaøi. Nhöng neáu chæ .v n thaáy qui luaät loaïi hình cuûa taùc phaåm thì seõ deã rôi vaøo coâng thöùc, cöùng nhaéc, goø boù, haïn cheá söï saùng taïo. Muïc ñích cuûa söï saùng taïo, khoâng nhaèm phaûi laøm sao cho thaät gioáng caùc “loaïi” ñaõ coù, maø phaûi laøm sao cho ñoäc 4 h ñaùo, cho hay... Tuy nhieân, duø ñoäc ñaùo ñeán bao nhieâu vaãn coù theå qui vaøo nhöõng loaïi nhöõng kieåu nhaát ñònh. Hay noùi caùch khaùc, qui luaät loaïi hình vaãn o c2 laø moät thöïc teá trong söï toàn taïi cuûa taùc phaåm. Cho neân khoâng theå phuû nhaän vieäc phaân loaïi. Söï phaân loaïi nhö ñaõ noùi ôû treân xaùc ñònh “kieåu”, “loaïi” ih khaùc nhau cuûa taùc phaåm treân cô sôû nhöõng tieâu chí nguyeân taéc nhaát ñònh. Ngay söï thoáng nhaát cuûa töøng yeáu toá trong chænh theå taùc phaåm cuõng laø söï u thoáng nhaát döïa treân cô sôû loaïi hình. Chaúng haïn coù theå noùi ñeán nhaân vaät töï V söï, keát caáu töï söï, lôøi vaên töï söï hay nhaân vaät tröõ tình, keát caáu tröõ tình, lôøi vaên tröõ tìnhaø Cho neân khoâng ngaãu nhieân maø töø xa xöa ngöôøi ta ñaõ gheùp teân theå loaïi vaøo teân taùc phaåm hay thöôøng laø sau teân taùc phaåm ngöôøi ta ghi teân loaïi theå. Söï “ghi teân” naøy laø moät thoâng tin ñònh höôùng cho ngöôøi ñoïc “kieåu loaïi” taùc phaåm maø mình ñang ñoïc vaø “giôùi haïn” tieáp nhaän noù nhö theá naøo v.v... Cuõng caàn löu yù laø trong thöïc teá lòch söû vaên hoïc, teân goïi loaïi theå taùc phaåm vaø theå loaïi ñích thöïc cuûa noù khoâng phaûi bao giôø cuõng ñoàng nhaát vôùi nhau. Raát nhieàu tröôøng hôïp nhaø vaên ñaõ goïi teân loaïi theå “cheäch” ñi so vôùi theå loaïi thöïc söï cuûa taùc phaåm ñoù. N. V. Gogol ñaõ goïi tieåu thuyeát Nhöõng linh hoàn cheát laø “tröôøng ca” coøn M. Gorky goïi tieåu thuyeát Ngöôøi meï laø “truyeän vöø” G. Marquez laïi ñaët teân cho tieåu thuyeát cuûa mình laø Kí söï veà moät caùi cheát ñaõ ñöôïc baùo tröôùc. L. Tolstoâi cho raèng Chieán tranh vaø hoøa bình “khoâng phaûi laø tieåu thuyeát, caøng khoâng phaûi laø tröôøng ca, caøng khoâng 77
phaûi laø bieân nieân söû” vaø chæ xem noù laø “caùi maø taùc giaû muoán vaø coù theå dieãn ñaït trong hình thöùc nhö noù ñaõ ñöôïc theå hieän”, trong khi nhieàu ngöôøi xem ñaây laø boä tieåu thuyeát söû thi. Vôùi Dagestan cuûa toâi, R. Gamzatov chc raèng “oâng muoân pha troän nhöõng theå loaïi khaùc nhau”,trong khi caùc nhaø nghieân cöùu xem ñoù laø “moät cuoán töï truyeän”. Söï so le naøy ñaõ vaø ñang toàn taïi trong nhieàu saùng taùc vaên hoïc. Coù leõ do nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau. Chaúng haïn do quan nieäm coù tính lòch söû cuûa moät thôøi, hoaëc coù theå do taùc giaû coá goïi “cheäch” ñi vôùi moät yù ñoà ngheä thuaät naøo ñoù. Toâ Hoaøi ñaët teân cho taùc phaåm cuûa mình laø Deá meøn phieâu löu kí, nhöng caû taùc giaû vaø ngöôøi ñoïc khoâng nghó ñaây laø “kí” caû, maø “phieâu löu kí”, ôû ñaây gôïi cho ngöôøi ñoïc khía caïnh taùc giaû muoán nhaán maïnh laø truyeän phieâu löu kieåu nhö Gulives’r du kí ñaõ trôû neân raát quen thuoäc vôùi baïn ñoïc xa gaàn. Hoaëc khi G. Marquez ñaët teân cho tieåu thuyeát laø Kí söï vaø moät caùi cheát ñaõ ñöôïc baùo tröôùc cuõng laø ñeå nhaán maïnh tính kí söï, ghi cheùp cuûa cuoán tieåu thuyeát. Do ñoù, teân goïi theå .v n loaïi ñoâi khi cuõng laø moät khía caïnh ñeå hieåu taùc phaåm. Tuy nhieân ñeå nhaän thöùc ñuùng theå loaïi cuûa taùc phaåm phaûi xaùc ñònh ñöôïc caáu truùc loaïi hình cuûa chuùng. 4 h 2. Ñaëc ñieåm cuûa loaïi theå vaên hoïc. a. Ñaëc ñieåm tröôùc heát cuûa loaïi theå vaên hoïc laø chuùng vöøa mang tính o c2 oån ñònh, vöøa mang tính bieán ñoåi. Noùi tôùi moät theå loaïi naøo ñoù ngöôøi ta coù theå hình dung ngay ra nhöõng neùt voán coù ñeå nhaän ra theå loaïi ñoù. Ñoù chính ih laø nhöõng yeáu toá oån ñònh, beàn vöõng cuûa theå loaïi. Chaúng haïn noùi tôùi tieåu thuyeát chöù khoâng phaûi nhöõng neùt oån ñònh töø xöa ñeán nay ñeå nhaän ra ñoù laø u tieåu thuyeát chöù khoâng phaûi laø truyeän ngaén hay truyeän vöøa. Ñoàng thôøi, V ngöôøi ta cuõng nhaän ra nhöõng ñaëc ñieåm khaùc nhau cuûa cuøng moät loaïi theå trong nhöõng giai ñoaïn lòch söû khaùc nhau. Ñoù laø neùt bieán ñoåi cuûa theå loaïi. Töø tieåu thuyeát chí quaùi, tieåu thuyeát truyeàn kí cho tôùi tieåu thuyeát taâm lí, tieåu thuyeát tö lieäu... laø caû moät söï phaùt trieån vôùi nhöõng bieán ñoåi nhaát ñònh cuûa theå loaïi naøy. Neáu so tieåu thuyeát taâm lí vôùi tieåu thuyeát truyeàn kí chuùng ta thaáy nhieàu ñaëc ñieåm chuùng raát khaùc nhau tuy vaãn ñöôïc goïi laø tieåu thuyeát caû. Nhö vaäy, moät maët theå loaïi giöõ laïi nhöõng neùt beàn vöõng, oån ñònh, moät maët khaùc laïi bieán ñoåi khoâng ngöøng, caùch taân khoâng ngöøng. Nhaän xeùt veà ñieàu naøy, nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Nga M. Bakhtin vieát: “ÔÛ theå loaïi bao giôø cuõng baûo löu nhöõng yeáu toá coå sô baát töû. Thaät ra, caùi coå sôï naøy ñöôïc baûo löu ôû theå loaïi chæ nhôø vaøo söï ñoåi môùi thöôøng xuyeân, coù theå noùi laø nhôø ñöôïc hieän ñaïi hoùa. Theå loaïi bao giôø cuõng vöøa laø khoâng phaûi laø noù, noù bao giôø cuõng ñoàng thôøi vöøa cuõ kó vöøa môùi meû. Theå loaïi ñöôïc taùi sinh, ñöôïc ñoåi 78
môùi qua töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa vaên hoïc vaø qua töøng taùc phaåm caù bieät cuûa theå loaïi naøy” (1). Taïi sao loaïi theå vaên hoïc laïi vöøa coù tính oån ñònh vöøa coù tính bieán ñoåi. Giaûi thích ñieàu naøy caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ caên cöù vaøo hai bình dieän. Thöù nhaát, caùc phöông thöùc phaûn aùnh ñôøi soáng vaøo taùc phaåm bò giôùi haïn. Suy cho cuøng söï tieáp caän hieän thöïc chæ coù ba caùch cô baûn laø : hoaëc laø thuaät laïi, hoaëc laø dieãn laïi, hoaëc laø boäc loä caûm xuùc. Töø caùc phöông thöùc naøy caùc nhaø nghieân cöùu, ngay töø thôøi Aristote ñaõ khaùi quaùt thaønh caùc loaïi töông öùng laø : töï söï, kòch, tröõ tình. Roài söï pha troän giöõa ba phöông thöùc naøy cuõng coù giôùi haïn nhaát ñònh chöù khoâng phaûi muoán taïo ra bao nhieâu cuõng ñöôïc. Maët khaùc, khaû naêng toå chöùc vaên baûn ngoân töø cuõng khoâng phaûi voâ haïn. Chæ coù theå taïo ra vaên vaàn, vaên xuoâi, vaên ñoái thoaïi, theâm nöõa coù vaên bieán ngaãu. Caùc theå vaên, theå thô moãi neàn vaên hoïc cuõng bò giôùi haïn trong khaû naêng ngoân ngöõ cuûa daân toäc ñoù. Khoâng theå baét caùc ngoân ngöõ ña tieát .v n laøm caùc theå thô theo kieåu caùc ngoân ngöõ ñôn tieát, cuõng nhö cuõng khoâng theå buoäc caùc ngoân ngöõ ñôn tieát laøm thô theo kieåu troïng aâm cuûa caùc ngoân ngöõ ña tieát... Noùi toùm laïi laø khaû naêng taïo ra caùc “kieåu”, “loaïi” taùc phaåm haïn h cheá, trong khi taùc phaåm ngaøy caøng nhieàu, daãn ñeán söï laëp laïi kieåu loaïi ôû 4 c2 nhieàu taùc phaåm khaùc nhau trong nhöõng thôøi kì lòch söû khaùc nhau, taïo neân nhöõng neùt oån ñònh cuûa theå loaïi. ih o Thöù hai, do nhöõng ñaëc ñieåm phaùt trieån cuûa tö duy ngheä thuaät trong moãi thôøi kyø khoâng gioáng nhau taïo neân neùt bieán ñoåi cuûa theå loaïi. Neáu khoâng coù kieåu tö duy gaén vôùi chuû nghóa hieän thöïc thì khoâng ra ñôøi tieåu thuyeát taâm lí vôùi söï u phaùt trieån ñænh cao cuûa noù laø “bieän chöùng phaùp taâm hoàn”. Hay nhö ôû ta, neáu V khoâng coù nhöõng bieán ñoåi quan troïng cuûa xaõ hoäi vaø ngheä thuaät ñaàu theá kæ XX thì cuõng seõ khoâng coù nhöõng caùch taân veà tieåu thuyeát nhö trong tieåu thuyeát Töï löïc vaên ñoaøn, tieåu thuyeát hieän thöïc pheâ phaùn, veà thô nhö trong phong traøo Thô môùi v.v... Nhaø vaên thöôøng tieáp thu caùc truyeàn thoáng theå loaïi khaùc nhau ñeå taïo ra caùc hình thöùc theå loaïi môùi. Chaúng haïn töø tieåu thuyeát söû thi taâm lí cuûa L. Tolstoi,tieåu thuyeát ña thanh cuûa F. M. Dostoevsky cho ñeán kòch töï söï cuûa B. Brecht v.v... ñeàu coù söï caùch taân ñaùng keå veà maët theå loaïi. Söï caùch taân theå loaïi dieãn ra thöôøng xuyeân trong quaù trình vaên hoïc taïo neân neùt bieán ñoåi lieân tuïc beân caïnh neùt beàn vöõng oån ñònh cuûa theå loaïi vaên hoïc. b. Cuõng chính töø söï bieán ñoåi caùch taân lieân tuïc naøy taïo neân moät ñaëc ñieåm cuûa theå loaïi vaên hoïc laø tính lòch söû cuûa chuùng. Tính lòch söû cuûa theå loaïi tröôùc heát ñöôïc theå hieän ôû choã: trong nhöõng thôøi ñaïi nhaát ñònh, coù nhöõng theå loaïi nhaát ñònh. Theå loaïi anh huøng ca coå xöa nhö Iliade, Odysseus cuûa Homere xuaát hieän ôû 79
Hi Laïp coå ñaïi ñaõ khoâng coøn nöõa khi yù thöùc thaàn thoaïi ñaõ maát vaø söï xuaát hieän cuûa maùy in. Theå song thaát luïc baùt raát phaùt trieån ôû ta theá kæ XVIII vôùi nhöõng khuùc ngaâm nhö Chinh phuï ngaâm, Cung oaùn ngaâm khuùc, Thu daï löõ hoaøi ngaâm ngaøy nay nhö truyeän ngaén, tieåu thuyeát, kòch, kí duø coù nguoàn goác khaù xa xöa nhöng phaûi ñeán thôøi Phuïc Höng vaø ñaëc bieät ñeán theá kyû XIX môùi coù hình thöùc hoaøn chænh. Tính lòch söû cuûa theå loaïi coøn ñöôïc bieåu hieän ôû söï khaùc nhau cuûa cuøng moät theå loaïi trong nhöõng thôøi kì khaùc nhau. Con ñöôøng cuûa tieåu thuyeát Vieät Nam töø Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí cho ñeán Toá Taâm, tieåu thuyeát Töï löïc vaên ñoaøn; töø tieåu thuyeát hieän thöïc pheâ phaùn 1930 - 1945 cho ñeán tieåu thuyeát hieän nay ñeàu coù nhöõng bieán ñoåi ñaùng keå veà maët loaïi theå. Neáu ôû Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí haõy coøn naëng yeáu toá cuûa kí söï lòch söû, thì ôû Toá Taâm ñaõ chuù yù mieâu taû taâm lí, yeáu toá ñôøi tö. Neáu ôû Toá Taâm vôùi loái vaên coø naëng bieân ngaãu, thì ôû tieåu thuyeát Töï löïc vaên ñoaøn ñaõ xuaát hieän yeáu toá cuûa .v n vaên xuoâi hieän ñaïi... Söï phaùt trieån cuûa theå loaïi cuøng vôùi nhöõng yeâu caàu lòch söû cuï theå ñaõ khieán cho noù coù nhöõng boä maët lòch söû khaùc nhau trong nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau. h Trong töøng giai ñoaïn khaùc nhau cuûa lòch söû chöùc naêng cuûa moãi theå 4 c2 loaïi vaø töông quan giöõa chuùng vôùi nhau cuõng khaùc nhau. Thôøi kì phong kieán duø laø phöông Taây hay phöông Ñoâng ñeàu coù quan nieäm theå loaïi cao vaø ih o theå loaïi thaáp. Coù thôøi gian ngöôøi ta xem bi kòch cao hôn haøi kòch, thô tröõ tình, tuïng ca, phuù cao hôn tieåu thuyeát, thô traøo phuùng. ÔÛ ta cuõng nhö ôû Trung Quoác tieåu thuyeát khoâng ñöôïc coi troïng, thaäm chí bò loaïi ra khoûi quan u nieäm vaên chöông. ÔÛ phöông Taây, kí ñöôïc xem laø loaïi vaên hoïc thöù caáp V (sous litteùture), trong khi ñoù ôû phöông Ñoâng kí ñöôïc xem troïng. Khoâng theå khoâng noùi moät phöông dieän khaùc cuûa tính lòch söû cuûa loaïi theå vaên hoïc laø tính nguyeân hôïp. Trong giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa lòch söû vaên hoïc caùc theå loaïi coù söï xaâm nhaäp giöõa caùc loaïi hình khaùc nhau... Söï "baát phaân" naøy coøn keùo daøi maõi veà sau. Chaúng haïn thôøi trung coå nhieàu theå vaên haønh chính gaén lieàn vôùi caùc theå loaïi vaên hoïc thuaàn tuùy nhö caùo, chieáu, bieåu, vaên teá, söû kí v.v... Trong vaên hoïc daân gian coù söï keát hôïp cuûa nhieàu loaïi hình ngheä thuaät khaùc nhö vuõ ñaïo, aâm nhaïc, saân khaáu... Quaù trình töø vaên ñeán vaên hoïc, töø ngheä thuaät nguyeân hôïp ñeán ngheä thuaät ngoân töø laø quaù trình phaùt trieån lòch söû cuûa noù laø quaù trình xaùc nhaän ñaày ñuû tính chaát ñuû tính chaát vaø ñaëc ñieåm cuûa theå loaïi. c. Loaïi theå vaên hoïc cuõng theå hieän ñaäm neùt ñaëc ñieåm daân toäc. Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa theå loaïi gaén lieàn ngoân ngöõ, taâm lí, truyeàn thoáng 80
vaên hoïc ngheä thuaät cuûa daân toäc. Thô luïc baùt Vieät Nam, anh huøng ca vaø bi kòch coå ñaïi Hi Laïp, tieåu thuyeát chöông hoài Trung Quoác, thô Haiku Nhaät Baûn ñeàu thaám ñaãm tính daân toäc cuûa noù. Ngay ôû nhöõng theå loaïi phoå bieán ôû nhieàu daân toäc thì baûn saéc cuûa noù cuõng coù neùt khaùc. Tieåu thuyeát Anh, Nga, Phaùp theá kyû XIX coù nhöõng neùt ñoäc ñaùo rieâng so vôùi caùc daân toäc khaùc. Tieåu thuyeát Trung Quoác töø xa xöa ñaõ noåi leân hai yeáu toá laø kì quaùi vaø söû. Töø Tam Quoác Chí dieãn nghóa, Thuûy höû, Hoàng laâu moäng cho ñeán Ñoâng Chu lieät quoác, Haùn Sôû tranh huøng ñeàu ñaày raãy caùc yeáu toá kì quaùi vaø lòch söû ôû trong ñoù. Toùm laïi, nghieân cöùu loaïi theå vaên hoïc caàn phaûi chuù yù ñaëc ñieåm neâu treân cuûa noù. Coù thaáy ñöôïc caùc ñaëc ñieåm naøy môùi phaùt hieän ra nhöõng neùt ñaëc tröng veà loaïi hình cuûa chuùng. Vaø chæ treân cô sôû ñoù môùi coù theå tieán haønh phaân loaïi taùc phaåm vaên hoïc moät caùch khoa hoïc. II. PHAÂN CHIA LOAÏI THEÅ TAÙC PHAÅM VAÊN HOÏC 1. Söï phaân loaïi vaên hoïc .v n 4 h Noùi tôùi theå loaïi vaên hoïc laø noùi tôùi qui luaät loaïi hình. söï phaân loaïi taùc phaåm do vaäy laø söï xaùc laäp caùc nguyeân taéc loaïi hình khaùc nhau ñeå phaân c2 chia caùc taùc phaåm thaønh nhöõng kieåu loaïi khaùc nhau. Töø thôøi coå xöa ngöôøi ta ñaõ tieán haønh phaân loaïi vaên hoïc. Lòch söû lí luaän vaên hoïc ñaõ cho bieát ih hay ñöôïc nhaéc ñeán. o nhieàu caùch phaân loaïi khaùc nhau. Sau ñaây laø moät soá caùch phaân loaïi thöôøng V u a. ÔÛ phöông Taây, Aristote coù leõ laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ neâu leân caùch phaân loaïi caùc taùc phaåm vaên hoïc döïa treân phöông thöùc phaûn aùnh. Trong taùc phaåm Thi phaùp (Ngheä thuaät thô ca) oâng cho raèng ngheä thuaät chaúng qua laø “söï baét chöôùc”, “moâ phoûng thöïc taïi”. Caên cöù vaøo phöông thöùc moâ phoûng oâng chia vaên hoïc ra ba loaïi chính: “hoaëc laø keå veà moät söï kieän, coi nhö moät caùi gì taùch bieät vôùi mình, hoaëc laø ngöôøi moâ phoûng nhaân danh mình maø keå, hoaëc laø giôùi thieäu taát caû caùc nhaân vaät nhö nhöõng ngöôøi ñang haønh ñoäng vaø hoaït ñoäng” (2). Caùc hình thöùc “moâ phoûng” naøy veà sau ñöôïc goïi laø loaïi vaên hoïc. Töông öùng vôùi caùc hình thöùc moâ phoûng treân laø caùc loaïi: töï söï, tröõ tình vaø kòch. Caùc quan nieäm veà sau cuõng chia vaên hoïc ra ba loaïi nhö Aristote. Coù ñieàu ngöôøi ta laïi nhaán maïnh tôùi vò trí khaùc nhau cuûa caùc theå loaïi. Chaúng haïn trong Ngheä thuaät thô ca, D.N. Boileau chia vaên hoïc ra ba loaïi vaø xem “thô tröõ tình laø loaïi thô thöù yeáu” bi kòch, anh huøng ca laø “loaïi thô chuû yeáu” (thô ôû ñaây hieåu laø vaên hoïc oá L.T.D). 81
G. Hegel cuõng chia vaên hoïc laøm ba loaïi, nhöng oâng nhaán maïnh tôùi ñoái töôïng mieâu taû. OÂng cho raèng loaïi töï söï mieâu taû söï kieän, loaïi tröõ tình mieâu taû traïng thaùi taâm hoàn, loaïi kòch mieâu taû haønh ñoäng. b. ÔÛ phöông Ñoâng maø tieâu bieåu caùc quan nieäm vaên hoïc Trung Quoác töø raát sôùm chia vaên hoïc ra hai loaïi: thô vaø vaên xuoâi (taûn vaên). Taøo Phi chia vaên hoïc laøm boán loaïi: taáu, nghò, thö, luaän; minh loãi; thô phuù. Thöïc ra trong boán loaïi naøy chæ coù hai loaïi laø thô vaø vaên xuoâi. Sau naøy Luïc Cô, Chaáp Ngu, Tieâu Thoáng, Löu Hieäp trong caùc taùc phaåm cuûa mình ñeàu neâu leân caùc caùch phaân loaïi vaên hoïc. Coù ngöôøi chia ra 38 loaïi vaên hoïc, coù ngöôøi chia ra 120 loaïi. Ñaùng chuù yù hôn caû laø quan nieäm cuûa Löu Hieäp trong Vaên taâm ñieâu long. OÂng chia vaên hoïc ra laøm hai loaïi lôùn cô baûn laø vaên vaø buùt. Trong ñoù vaên bao goàm: thô, nhaïc phuù, taùn tuïng, chuùc minh , minh chaâm, luõy bi, ai ñieáu, taïp vaên, haøi aån. Coøn buùt bao goàm chuû yeáu laø vaên chính luaän, goàm coù truyeän, chö töû, luaän thuyeát, chieáu .v n saùch, kòch di, phong thieän, chöông bieåu, taáu khaûi, nghóa ñoái, thö kí... Nhìn chung caùc caùch phaân chia naøy vaãn naèm trong kieåu phaân chia thaønh hai loaïi nhö ñaõ noùi ôû treân. Caùc caùch chia thöôøng quaù tæ mæ, vuïn vaët. 4 h Trong thôøi caän hieän ñaïi, ôû Trung Quoác laïi phoå bieán loái chia boán c2 loaïi: thô ca, vaên xuoâi, tieåu thuyeát vaø kòch. Theo caùch chia nay thô ca bao goàm thô tröõ tình vaø töï söï. Vaên xuoâi bao goàm taát caû caùc loaïi vaên hoïc khoâng ih o phaûi thô ca, tieåu thuyeát vaø kòch. Vaên xuoâi bao goàm luoân caû vaên xuoâi tröõ tình, vaên xuoâi coù coát truyeän nhö du kí, taïp kí, phoùng söï. Tieåu thuyeát ñöôïc xem laø moät boä phaän cuûa vaên xuoâi, nhöng do taàm voùc cuûa noù ñöùng rieâng ra V u moät loaïi. Coøn loaïi kòch thì quan nieäm nhö trong vaên hoïc phöông Taây. c. ÔÛ ta, caùch phaân loaïi thöôøng chia ra boán loaïi: töï söï, tröõ tình, kòch, kí. Chaúng haïn quan nieäm cuûa caùc taùc giaû Nguyeãn Xuaân Nam, Haø Minh Ñöùc, Traàn Vaên Bính trong Cô sôû lyù luaän vaên hoïc (3). Sau naøu, trong Cô sôû lyù luaän vaên hoïc Haø Minh Ñöùc cuõng trình baøy theo caùch naøy (4). Caùc taùc giaû Lyù luaän vaên hoïc (5) laïi chia vaên hoïc thaønh caùc loaïi laø: töï söï, tröõ tình, kòch, kyù vaø chính luaän ngheä thuaät. d. Cuõng coù quan nieäm chia ra naêm loaïi: töï söï, tröõ tình, kòch, kyù, traøo phuùng nhö caùc taùc giaû cuûa Thuaät ngöõ nghieân cöùu vaên hoïc (6). Ngoaøi ra coøn coù ngöôøi chia ra saùu hoaëc baûy loaïi theo kieåu: keå chuyeän, truyeän thô, thô tröõ tình, kòch, kyù, traøo phuùng vaø chính luaän ngheä thuaät. Duø chia ra bao nhieâu loaïi, truï coät chính vaãn laø hai loaïi cô baûn, töï söï vaø tröõ tình. Coù theå xem kòch nhö laø moät loaïi töï söï ñöôïc saân khaáu hoùa. Kyù coù boä phaän tröõ tình, coù boä phaän laø töï söï. Truyeän thô keát hôïp giöõa töï söï vaø 82
tröõ tình nhöng töï söï laø chính neân coù theå xeáp vaøo töï söï. Coøn trao phuùng laø moät daïng ñaëc bieät cuûa tröõ tình, taäp trung bieåu hieän caûm xuùc haøi.Chính luaän ngheä thuaät laø moät bieán theå cuûa tröõ tình, bôûi leõ yeáu toá “chính luaän” cuûa taùc phaåm naøy mang ñaäm maøu saéc caûm xuùc. Döïa treân caùc caùch phaân loaïi vaên hoïc treân ñaây, chuùng toâi chia ra ba loaïi lôùn theo phöông thöùc phaûn aùnh, vôùi caùc theå loaïi töông öùng sau: 1. Loaïi töï söï goàm coù tieåu thuyeát, truyeän vöøa... (vaên xuoâi) truyeän thô, anh huøng ca (vaên vaàn), caùc theå kí söï nhö truyeän kí, kí söï, phoùng söï... 2. Loaïi tröõ tình bao goàm: thô tröõ tình, ca dao, traøo phuùng (vaên vaàn), kí tröõ tình, chính luaän ngheä thuaätaø (vaên xuoâi) v.v... 3. Loaïi kòch: bi kòch, haøi kòch, chính kòch, kòch noùi, kòch thôï, ca kòch, kòch ngaén,kòch daøi v.v... Söï phaân chia caùc taùc phaåm vaên hoïc theo caùc caùch treân ñeàu coù choã maïnh vaø choã yeáu rieâng, khoù coù moät caùch naøo bao quaùt ñöôïc taát caû. Ngoaøi caùch phaân .v n chia theo loaïi vaên hoïc nhö ñaõ trình baøy, ngöôøi ta coøn coù theå coù nhieàu tieâu chí khaùc nöõa ñeå phaân loaïi nhö tieâu chí veà caûm höùng, theå vaên, noäi dung v.v... maø chuùng toâi seõ trình baøy döôùi ñaây. 4 h 2. Caùc caáp ñoä phaân loaïi vaên hoïc c2 a. Döïa treân hình thöùc lôøi vaên coù theå chia ra thô (vaên vaàn) vaø vaên xuoâi. Ngoaøi ra laïi coù theå keå theâm ôû caáp ñoä naøy laø bieàn vaên, töùc laø vaên coù ih o ñoái, coù nhòp. Trong baûng thuaät ngöõ coå xöa ba loaïi naøy ñöôïc goïi laø vaän vaên, taûn vaên vaø bieàn vaên. Khi ngöôøi ta goïi truyeän thô hay truyeän vaên xuoâi, kòch thô hay kòch noùi, thô hay thôi vaên xuoâi laø döïa treân hình thöùc lôøi vaên ñeå goïi V u teân theå loaïi. b. Töø hình thöùc lôøi vaên ñöôïc toå chöùc theo moät theå thöùc naøo ñoù taïo ra caùc theå vaên töông öùng, vaø ñaây cuõng laø moät tieâu chí phaân loaïi. Theo ñoù, theå vaên cuûa theå loaïi thô seõ coù caùc theå nhö thô hai chöõ, thô ba chöõ , thô boán chö,ôø thô song thaát luïc baùt, thô töï doøa Theå vaên cuûa vaên xuoâi seõ coù caùc theå nhö theå nhaät kyù, theå tö tín, theå chieáu, bieåu, vaên bia, theå traàn thuaät, theå ghi cheùp, theå keå chuyeän... Moãi loaïi vaên thöôøng duøng moät theå vaên töông öùng: kòch söû duïng vaên ñoái thoaïi, töï söï söû duïng vaên traàn thuaät, tröõ tình söû duïng vaên tröõ tình (vaên boäc loä caûm xuùc, giaûi baøy)... c. Cuõng coù theå caên cöù vaøo ñoä ngaén, daøi töùc laø caên cöù vaøo dung löôïng cuûa taùc phaåm ñeå phaân loaïi. Caên cöù vaøo dung löôïng ñeå phaân bieät ra truyeän ngaén, truyeän vöøa hay truyeän daøi, kòch ngaén, kòch daøi hay phieán ñoaïn, hoaït caûnh; thô hay tröôøng ca, ngaâm khuùcaø Khi goïi teân loaïi theå taùc phaåm theo tieâu chuaån dung löôïng taùc phaåm laø xaùc ñònh ñoä daøi, ngaén cuûa taùc phaåm ñoù. 83
d. Döïa vaøo caûm höùng coù theå phaân loaïi taùc phaåm ra caùc loaïi khaùc nhau. Döïa vaøo caûm höùng bi hay haøi maø coù theå chia ra bi kòch, haøi kòch hay heà kòch. Cuõng döïa vaøo caûm höùng maø chia ra thô ca hay bi kòch, tröõ tình hay traøo phuùng, chaâm bieám, ngôïi ca hay ñaõ kích, truyeän nguï ngoân hay truyeän cöôøi, truyeän tình caûm hay truyeän chaâm bieám... e. Caáp ñoä noäi dung theå loaïi laø moät tieâu chí ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu hieän ñaïi quan tam. Ngöôøi xöa ñaõ töøng döïa vaøo noäi dung theå loaïi ñeå chia ra thô tröõ tình, thô phong caùch, thô ñieàn vieân, truyeän truyeàn kí, truyeän chí quaùi, truyeän phong tuïc. Trong Hoaøng Vieät thi tuyeån Leâ Quí Ñoân cuõng ñaõ töøng neâu leân noäi dung cuûa töøng theå loaïi nhö “thô noùi chí thì phaûi trang troïng, thô vieáng caûnh coå xöa thì phaûi caûm khaùi, thô ñöa taëng thì phaûi dòu daøng” (7). Nhieàu nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Xoâ Vieát nhö Pospelov, Sernetx ñaõ chia vaên hoïc theo ba nhoùm noäi dung: theå loaïi lòch söû daân toäc, theå loaïi ñaïo ñöùc theá söï, theå loaïi ñôøi tö. Theå loaïi lòch söû daân toäc laø nhöõng taùc phaåm maø noäi dung ñeà caäp ñeán .v n nhöõng vaán ñeà cuûa coäng ñoàng, caùc daân toäc, quoác gia. Ñoù laø caùc taùc phaåm coù tính chaát söû thi nhö Iliade, Thaùnh Gioùng, Tarat Bunba, Vieät Baéc, Ta ñi tôùi, Ñaát nöôùc ñöùng leân. 4 h Theå loaïi ñaïo ñöùc theá söï mieâu taû caùc quan heä ñaïo ñöùc, theá thaùi nhaân c2 tình, chuaån möïc caùc quan heä, traïng thaùi öùng xöû giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. caùc taùc phaåm nhö coå tích theá söï, caùc baøi thô nhö Thoùi ñôøi cuûa Nguyeãn Bænh ih o Khieâm, Vònh Kieàu cuûa Nguyeãn Khuyeán, thô traøo phuùng cuûa Tuù Xöông, caùc truyeän nhö Nhò ñoä mai, Trinh thöû, Thaïch Sanh v.v... laø nhöõng taùc phaåm thuoäc theå loaïi ñaïo ñöùc theá söï. V u Theå loaïi ñôøi tö ñeà caäp ñeán ñôøi soáng caù nhaân, quaù trình hình thaønh cuûa caù tính, nhaân caùch, caùc xuùc ñoäng rieâng tö nhaát laø cuõng tình yeâu löùa ñoâi. Loaïi taùc phaåm naøy coù theå keå ñeán nhö Ñoû vaø ñen cuûa H.B. Stendhal, Toá Taâm cuûa Hoaøng Ngoïc Phaùch, Thô môùi, thô tình yeâu noùi chung... (8) Caùc theå loaïi noùi treân ñeàu coù theå ñöôïc theå hieän vaøo caùc loaïi vaên hoïc khaùc nhau. Coù theå goïi laø thô tröõ tình lòch söû daân toäc, theå loaïi ñaïo ñöùc theá söï, theå loaïi ñôøi tö hay tieåu thuyeát söû thi (tieåu thuyeát lòch söû daân toäc) tieåu thuyeát theá söï, tieåu thuyeát ñôøi tö... ÔÛ nhieàu taùc phaåm, caùc phöông dieän treân coù theå ñan xen laãn nhau, taïo neân tính phöùc hôïp veà loaïi theå cuûa taùc phaåm ñoù. Chaúng haïn trong Chieán tranh vaø hoøa bình vöøa coù yeáu toá söû thi keát hôïp vôùi yeáu toá theá söï, vöøa coù yeáu toá ñôøi tö... neân coù ngöôøi goïi laø tieåu thuyeát söû thi v.v… Hay trong Truyeän Kieàu, Don Quijote v.v... ñeàu coù söï keát hôïp nhö vaäy. 84
Trôû leân laø trình baøy veà söï phaân chia loaïi theå vaø caùc caáp ñoä phaân chia cuûa noù. Caùc caáp ñoä vaø caùc baûng phaân loaïi treân tuy coù nhöõng tieän lôïi nhaát ñònh song bao giôø cuõng mang tính chaát töông ñoái. Bôûi leõ taùc phaåm vaên hoïc thì ña daïng phong phuù, neân khoâng moät loái naøo bao quaùt ñöôïc heát. Giöõa caùc loaïi theå noùi treân coù nhieàu loaïi trung gian, vöøa keát hôïp nhöõng yeáu toá loaïi naøy, laïi vöøa vöøa keát hôïp nhöõng yeáu toá loaïi kia, khoù maø qui haúng vaøo moät loaïi naøo. Chaúng haïn giöõa thô vaø truyeän coù truyeän thô, giöõa thô vaø kòch coù kòch thô, giöõa truyeän vaø kí coù truyeän kíaø Caùc loaïi theå naøy xeáp vaøo loaïi naøo cuõng khoâng thaät thích hôïp. Maët khaùc giöõa caùc loaïi laïi coù söï du nhaäp caùc yeáu toá cuûa loaïi naøy vaøo loaïi kia, trong kòch coù theå coù tröõ tình, trong töï söï coù theå coù yeáu toá kòch v.vaø Söï phaân chia loaïi theå vaên hoïc do ñoù mang tính chaát töông ñoái. Dó nhieân, söï phaân chia loaïi theå cho chuùng ta nhìn moät caùch chung veà noäi dung vaø hình thöùc cuûa moãi loaïi cuï theå, ñeå töø ñoù coù caùch tieáp caän phuø hôïp vôùi töøng loaïi theå. .v n CAÂU HOÛI HÖÔÙNG DAÃN HOÏC TAÄP 4 h c2 1. Loaïi theå vaên hoïc laø gì? Haõy trình baøy caùc tieâu chí phaân loaïi taùc phaåm vaên hoïc. ih o 2. Trình baøy caùc ñaëc ñieåm cuûa loaïi theå vaên hoïc. 3. Haõy laäp baûng phaân chia loaïi theå vaên hoïc theo quan nieäm cuûa anh (chò). 1993, tr. u ---------------------------------- V (1) Bakhtín - Nhöõng vaán ñeà thi phaùp cuûa Dostoievsky, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, (2) Asistote - Ngheä thuaät thô ca, NXB Vaên hoùa - ngheä thuaät, H. 1964, tr. 38. (3) Xin xem Cô sôû lí luaän vaên hoïc, taäp III - NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1976, tr. 7. (4) Xin xem Cô sôû lí luaän vaên hoïc, taäp II - NXB Ñaïi hoïc vaø THCN, Haø Noäi, 1985. (5) Xin xem Traàn Ñình Söû, Phöông Löïu, Nguyeãn Xuaân Nam - Lyù luaän vaên hoïc, taäp II, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1987. (6) Xin xem Thuaät ngöõ nghieân cöùu vaên hoïc - ÑHSP Vinh, 1974. (7) Töø trong di saûn - NXB Taùc phaåm môùi, Haø Noäi, 1982, tr. 88. (8) Xin xem Chernets - Chöông XXII - Caùc theå taøi vaên hoïc trong saùch Daãn luaän nghieân cöùu vaên hoïc - Sñd tr. 259 - 260. 85