Phát triển năng lực dạy học theo hướng trải nghiệm cho giáo viên tiểu học đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục

T. T. K. Cúc, N. P. L. Quyên / Phát triển năng lực dạy học theo hướng trải nghiệm cho giáo viên tiểu học…<br /> <br /> PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC DẠY HỌC THEO HƯỚNG TRẢI NGHIỆM<br /> CHO GIÁO VIÊN TIỂU HỌC ĐÁP ỨNG YÊU CẦU ĐỔI MỚI GIÁO DỤC<br /> Trần Thị Kim Cúc, Nguyễn Phan Lâm Quyên<br /> Trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng<br /> Ngày nhận bài 23/10/2017, ngày nhận đăng 05/12/2017<br /> Tóm tắt: Dạy học theo hướng trải nghiệm là một hướng dạy học giúp học sinh tự<br /> chiếm lĩnh kiến thức để hình thành năng lực cho bản thân. Đây là một hướng dạy học<br /> mà giáo viên sẽ tổ chức các hoạt động cho học sinh quan sát, chủ động suy nghĩ, tham<br /> gia vào nội dung học tập một cách tích cực để tìm ra những tri thức mới, giải pháp<br /> mới, dựa trên kiến thức và vốn hiểu biết của các em. Để có thể dạy học theo hướng trải<br /> nghiệm, giáo viên cần nắm được nội dung cũng như cách thức tổ chức dạy học. Bài<br /> báo này đề cập đến một số biện pháp phát triển năng lực dạy học theo hướng trải<br /> nghiệm cho giáo viên tiểu học đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục nhằm phục vụ cho<br /> công tác giảng dạy một cách hiệu quả.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Nghị quyết số 29-NQ/TW của Ban<br /> Chấp hành T.Ư Đảng khóa XI khẳng định<br /> việc đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục<br /> đào tạo. Việc tổ chức các hoạt động dạy<br /> học và giáo dục theo hướng tăng cường<br /> sự trải nghiệm nhằm phát huy tính sáng<br /> tạo cho học sinh (HS), tạo ra các môi<br /> trường khác nhau để HS được trải nghiệm<br /> nhiều nhất. Hiện nay, trong dạy học, việc<br /> phát triển năng lực của người học được<br /> chú trọng cả về con người cá nhân và con<br /> người xã hội. Việc giáo dục theo hướng<br /> trải nghiệm sẽ giúp HS tư duy sáng tạo,<br /> biến những ý tưởng của mình thành hiện<br /> thực.<br /> Thực hiện mục tiêu của đổi mới giáo<br /> dục, trong quá trình dạy học, giáo viên<br /> (GV) cần hướng dẫn, tổ chức hoạt động<br /> học sao cho HS không chỉ được học kiến<br /> thức trong sách vở mà còn phải biết vận<br /> dụng sáng tạo những kiến thức ấy vào<br /> cuộc sống, biết linh hoạt giải quyết tình<br /> huống… Những năm gần đây, giáo dục ở<br /> nước ta đã triển khai nhiều mô hình và kĩ<br /> thuật dạy học tích cực, trong đó có nội<br /> dung tổ chức giáo dục theo hướng trải<br /> <br /> nghiệm. Để nắm bắt kịp thời, hướng tới<br /> thực hiện nhiệm vụ đổi mới giáo dục, việc<br /> tìm hiểu nội dung hoạt động trải nghiệm<br /> và phát triển triển năng lực dạy học cho<br /> GV tiểu học đáp ứng với yêu cầu đổi mới<br /> giáo dục là việc làm cần thiết.<br /> 2. Nội dung<br /> 2.1. Khái quát về năng lực và năng<br /> lực dạy học<br /> Theo Đại từ điển Tiếng Việt, năng lực<br /> được hiểu theo hai nét nghĩa:<br /> - Chỉ một khả năng, điều kiện tự<br /> nhiên có sẵn để thực hiện một hoạt động<br /> nào đó.<br /> - Là phẩm chất tâm sinh lí tạo cho<br /> con người có khả năng để hoàn thành một<br /> hoạt động nào đó có chất lượng cao [7].<br /> Theo tài liệu Khoa sư phạm tích hợp<br /> hay làm thế nào để phát triển các năng<br /> lực ở nhà trường, năng lực là sự tích hợp<br /> các kĩ năng tác động một cách tự nhiên<br /> lên các nội dung trong một loại tình<br /> huống cho trước để giải quyết những vấn<br /> đề do những tình huống đặt ra [5].<br /> Theo tác giả Đỗ Hương Trà, năng lực<br /> là khả năng huy động tổng hợp các kiến<br /> .<br /> <br /> Email: kimcuc2003@yahoo.com (T. T. K. Cúc)<br /> <br /> 20<br /> <br /> Trường Đại học Vinh<br /> <br /> thức, kĩ năng và các thuộc tính tâm lí cá<br /> nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí…<br /> để thực hiện thành công một loại công<br /> việc trong một bối cảnh nhất định [6].<br /> Từ những quan niệm trên, có thể hiểu<br /> năng lực là khả năng kết hợp linh hoạt<br /> kiến thức, kĩ năng với thái độ… của một<br /> cá nhân để giải quyết một tình huống có<br /> thực trong cuộc sống.<br /> <br /> Hình 1. Cấu trúc năng lực dạy học<br /> Với mỗi người GV nói chung và GV<br /> tiểu học nói riêng, để thực hiện tốt vai trò<br /> và nhiệm vụ của mình, những yêu cầu về<br /> phẩm chất và năng lực là tất yếu. Trong<br /> các năng lực thì năng lực dạy học là năng<br /> lực cốt lõi. Năng lực dạy học của mỗi<br /> người GV chính là sự kết hợp linh hoạt<br /> kiến thức của môn học với kĩ năng thực<br /> hành cũng như hứng thú của người dạy để<br /> thực hiện mục tiêu dạy học hiệu quả.<br /> 2.2. Một số vấn đề cơ bản về dạy học<br /> theo hướng trải nghiệm<br /> Theo Đại từ điển Tiếng Việt:<br /> + Trải có nét nghĩa là đã từng biết,<br /> từng sống qua hoàn cảnh nào đó trong<br /> cuộc đời.<br /> + Nghiệm tức là xác nhận điều nào đó<br /> thông qua xem xét thực tế [7].<br /> Theo Từ điển Anh - Việt, trải nghiệm<br /> hay kinh nghiệm (experience) là tri<br /> <br /> Tạp chí khoa học, Tập 46, Số 3B (2017), tr. 20-28<br /> <br /> thức hay sự thông thạo về một sự kiện hay<br /> một chủ đề có được thông qua tham gia<br /> sự can dự hay tiếp xúc trực tiếp [4].<br /> Xét dưới góc độ sư phạm, một số nhà<br /> nghiên cứu sư phạm xét thuật ngữ trải<br /> nghiệm qua khái niệm thực hành<br /> (practice), nghĩa là xem xét nó trong việc<br /> tiến hành đào tạo và kết quả của nó. Học<br /> tập theo hướng trải nghiệm là một cách<br /> học thông qua làm, với quan niệm việc<br /> học là quá trình tạo ra tri thức mới trên cơ<br /> sở trải nghiệm thực tế, dựa trên những<br /> đánh giá, phân tích trên những kinh<br /> nghiệm, kiến thức sẵn có [8]. Học thuyết<br /> này gắn liền với các tác giả như: David<br /> Kolb, John Dewey, Jean Piaget, Lev<br /> Vygotsky...<br /> Như vậy, dạy học theo hướng trải<br /> nghiệm là quá trình trong đó người dạy<br /> khuyến khích, tạo điều kiện cho người<br /> học trải nghiệm, hoạt động thực tế, từ đó<br /> người học rút ra được tri thức mới trên cơ<br /> sở trải nghiệm và kinh nghiệm, kiến thức<br /> sẵn có. Người dạy đóng vai trò là người<br /> hỗ trợ, hướng dẫn khi cần thiết để đi tới<br /> mục đích giáo dục cuối cùng. Đây chính<br /> là hình thức dạy học của cá nhân HS có<br /> sự kết hợp giữa nội dung học trong nhà<br /> trường và thực tiễn cuộc sống. Thông qua<br /> việc thực hiện nội dung, GV điều khiển<br /> HS giải quyết vấn đề để tìm ra cái mới,<br /> tích lũy kiến thức và dần chuyển hóa<br /> thành năng lực của mình.<br /> 2.3. Một số biện pháp phát triển<br /> năng lực dạy học theo hướng trải<br /> nghiệm cho giáo viên tiểu học đáp ứng<br /> yêu cầu đổi mới giáo dục<br /> 2.3.1. Cơ sở đề xuất biện pháp<br /> a. Dựa theo Chuẩn nghề nghiệp của<br /> giáo viên tiểu học<br /> Theo điều 7 của quy định về Chuẩn<br /> nghề nghiệp GV tiểu học, những yêu cầu<br /> thuộc lĩnh vực kĩ năng sư phạm cần có là:<br /> <br /> 21<br /> <br /> T. T. K. Cúc, N. P. L. Quyên / Phát triển năng lực dạy học theo hướng trải nghiệm cho giáo viên tiểu học…<br /> <br /> lập được kế hoạch dạy học, biết cách<br /> soạn giáo án theo hướng đổi mới; tổ chức<br /> và thực hiện các hoạt động dạy học trên<br /> lớp phát huy được tính năng động sáng<br /> tạo của HS. Với yêu cầu này, một người<br /> GV tiểu học cần phải có năng lực dạy học<br /> để thích ứng với yêu cầu đổi mới của<br /> chương trình giáo dục phổ thông.<br /> b. Dựa theo cấu trúc năng lực<br /> Năng lực là sự kết hợp của các yếu tố<br /> kiến thức, kĩ năng với thái độ, hứng thú…<br /> của một cá nhân để giải quyết một tình<br /> huống có thực trong cuộc sống. Như vậy,<br /> để hình thành năng lực dạy học theo<br /> hướng trải nghiệm, người GV tiểu học<br /> cần có kiến thức chuyên môn và kĩ năng<br /> tổ chức dạy học cũng như hứng thú để<br /> thực hiện nội dung chương trình giáo dục<br /> phổ thông mới. Trong quá trình phát triển<br /> năng lực dạy học, các nhà giáo dục cần<br /> chú ý đến các thành phần trong cấu trúc<br /> năng lực để việc bồi dưỡng đạt hiệu quả.<br /> c. Dựa theo mục tiêu của chương<br /> trình giáo dục phổ thông mới<br /> Chương trình giáo dục bậc tiểu học<br /> nhằm hình thành những cơ sở ban đầu cho<br /> sự phát triển hài hoà về thể chất và tinh<br /> thần, phẩm chất, học vấn và năng lực<br /> chung được nêu trong mục tiêu giáo dục<br /> phổ thông; bước đầu phát triển những<br /> tiềm năng sẵn có để tiếp tục học trung học<br /> cơ sở. Với mục tiêu này, người GV tiểu<br /> học cần có những năng lực cần thiết để<br /> đáp ứng chương trình giáo dục phổ thông<br /> mới, trong đó có năng lực dạy học theo<br /> hướng trải nghiệm.<br /> 2.3.2. Một số biện pháp phát triển<br /> năng lực dạy học theo hướng trải nghiệm<br /> cho giáo viên tiểu học đáp ứng yêu cầu<br /> đổi mới giáo dục<br /> a. Trang bị kiến thức về dạy học trải<br /> nghiệm<br /> Để có năng lực dạy học theo hướng<br /> trải nghiệm, người GV tiểu học cần tìm<br /> 22<br /> <br /> hiểu kiến thức về dạy học trải nghiệm,<br /> phân biệt giữa dạy học theo hướng trải<br /> nghiệm với tổ chức các hoạt động chuyên<br /> đề, ngoài giờ lên lớp (hoạt động trải<br /> nghiệm). Tư tưởng học tập lí luận gắn liền<br /> với thực tế, học phải đi đôi với hành đã<br /> được thể hiện rõ trong điều 3 Luật Giáo<br /> dục (2005): “Hoạt động giáo dục phải<br /> được thực hiện theo nguyên lí học đi đôi<br /> với hành, giáo dục kết hợp với lao động<br /> sản xuất, lý luận gắn liền với thực tiễn,<br /> giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục<br /> gia đình và giáo dục xã hội.” Dạy học<br /> theo hướng trải nghiệm là hướng dạy học<br /> có thể giải quyết được vấn đề đó.<br /> Trong chương trình giáo dục phổ<br /> thông hiện hành, hoạt động giáo dục<br /> (nghĩa rộng) gồm có hoạt động dạy học<br /> các môn học và hoạt động giáo dục (nghĩa<br /> hẹp). Khái niệm hoạt động giáo dục (theo<br /> nghĩa hẹp) dùng để chỉ các hoạt động giáo<br /> dục được tổ chức ngoài giờ dạy học các<br /> môn học. Chương trình giáo dục phổ<br /> thông được soạn thảo sau năm 2015 quy<br /> định hoạt động giáo dục bao gồm hoạt<br /> động dạy học và hoạt động trải nghiệm.<br /> Như vậy, hoạt động trải nghiệm có thể<br /> được chia thành 2 hướng: hoạt động trải<br /> nghiệm được tổ chức thành các hoạt động<br /> chuyên đề, ngoài giờ lên lớp và hoạt động<br /> trải nghiệm lồng ghép trong các tiết học,<br /> môn học hay còn gọi là tổ chức dạy học<br /> các môn học theo hướng trải nghiệm (dạy<br /> học, giáo dục trải nghiệm).<br /> Mục tiêu của chương trình giáo dục<br /> phổ thông mới nhằm tạo ra những con<br /> người Việt Nam phát triển hài hoà về thể<br /> chất và tinh thần, có những phẩm chất cao<br /> đẹp, có các năng lực chung và phát huy<br /> tiềm năng của bản thân, làm cơ sở cho<br /> việc lựa chọn nghề nghiệp và học tập suốt<br /> đời. Vì vậy, trong Dự thảo chương trình<br /> giáo dục phổ thông tổng thể 8/2015 đã<br /> nhấn mạnh đến sự đổi mới, tích cực khi<br /> <br /> Trường Đại học Vinh<br /> <br /> đề xuất xây dựng, thực hiện hoạt động trải<br /> nghiệm, song song với lồng ghép dạy học<br /> theo hướng trải nghiệm trong các tiết học.<br /> Việc dạy học theo hướng trải nghiệm là<br /> quá trình trong đó người dạy khuyến<br /> khích, tạo điều kiện cho người học trải<br /> nghiệm, hoạt động thực tế, từ đó người<br /> học rút ra được tri thức mới trên cơ sở trải<br /> nghiệm và kinh nghiệm, kiến thức sẵn có.<br /> Người dạy chỉ thực hiện vai trò là người<br /> hỗ trợ, hướng dẫn khi cần thiết để đạt<br /> được mục tiêu dạy học. Đây chính là hoạt<br /> động học tập có sự phản hồi và đề cao<br /> kinh nghiệm cá nhân chủ quan của người<br /> học.<br /> Để tổ chức dạy học theo hướng trải<br /> nghiệm, GV có thể sử dụng các kỹ thuật<br /> dạy học nhằm phát huy sự tham gia tích<br /> cực của người học vào quá trình dạy học,<br /> kích thích tư duy, sự sáng tạo và sự cộng<br /> tác làm việc của HS, cụ thể như: thảo luận<br /> nhóm, nghiên cứu tình huống (giảng dạy<br /> bằng tình huống), đóng vai, trò chơi,…<br /> Tùy theo nội dung của môn học và qui mô<br /> của lớp học mà GV có thể sử dụng các kỹ<br /> thuật dạy học một cách linh hoạt và hiệu<br /> quả.<br /> b. Rèn kỹ năng thiết kế và tổ chức<br /> dạy học theo hướng trải nghiệm<br /> Việc học tập qua trải nghiệm của HS<br /> được đề cập trong nhiều tài liệu liên quan<br /> đến phương pháp học trải nghiệm của các<br /> nhà tâm lí, giáo dục học gắn liền với<br /> thuyết học tập này như Kolb, Dewey hay<br /> Piaget… Theo các tác giả này, quy trình<br /> học tập qua trải nghiệm về cơ bản được<br /> thể hiện trong 4 bước như sau:<br /> Bước 1 - Trải nghiệm<br /> HS làm, thực hiện một hoạt động tuân<br /> theo các hướng dẫn cơ bản về an toàn, tổ<br /> chức hoặc quy định về thời gian, HS làm<br /> trước khi được chỉ dẫn cụ thể về cách<br /> làm.<br /> <br /> Tạp chí khoa học, Tập 46, Số 3B (2017), tr. 20-28<br /> <br /> Bước 2 - Phân tích<br /> HS chia sẻ lại các kết quả, các chú ý<br /> và những điều quan sát, cảm nhận được<br /> trong phần hoạt động đã thực hiện của<br /> mình. HS cùng thảo luận, nhìn lại cả quá<br /> trình trải nghiệm, phân tích và phản ánh.<br /> HS sẽ liên hệ trải nghiệm với chủ đề của<br /> hoạt động và các kỹ năng sống học được.<br /> Bước 3 - Tổng quát<br /> Liên hệ những kết quả và điều học<br /> được từ trải nghiệm với các ví dụ trong<br /> cuộc sống thực tế. Bước này thúc đẩy HS<br /> suy nghĩ về việc có thể áp dụng những<br /> điều học được vào các tình huống khác<br /> như thế nào.<br /> Bước 4 - Áp dụng<br /> HS sử dụng những kỹ năng, hiểu biết<br /> mới vào cuộc sống thực tế của mình. HS<br /> trực tiếp thực hành, áp dụng những điều<br /> học được vào tình huống tương tự hoặc<br /> các tình huống khác.<br /> Trải nghiệm<br /> <br /> Phân tích<br /> <br /> Áp dụng<br /> <br /> Tổng quát<br /> <br /> Hình 2. Quy trình học qua trải nghiệm<br /> Từ quy trình học qua trải nghiệm, để<br /> tổ chức dạy học theo hướng trải nghiệm,<br /> GV cần xác định được các nội dung dạy<br /> học và thiết kế hoạt động học cho HS theo<br /> hướng tăng cường trải nghiệm trong các<br /> tiết học. Căn cứ vào quy trình học qua trải<br /> nghiệm, GV xây dựng quy trình dạy học<br /> sao cho việc học tập của HS sẽ là một quá<br /> trình mà tri thức HS được tạo ra thông<br /> qua sự biến đổi kinh nghiệm. Quy trình<br /> thiết kế kế hoạch dạy học theo hướng trải<br /> nghiệm và tổ chức dạy học có thể thực<br /> hiện như sau:<br /> <br /> 23<br /> <br /> T. T. K. Cúc, N. P. L. Quyên / Phát triển năng lực dạy học theo hướng trải nghiệm cho giáo viên tiểu học…<br /> <br /> Bước 1: Giới thiệu nội dung trải<br /> nghiệm<br /> GV nêu tên bài và giới thiệu khái quát<br /> nội dung trải nghiệm.<br /> Bước 2: Tổ chức trải nghiệm<br /> Ở bước này, GV sẽ giao nhiệm vụ trải<br /> nghiệm cho HS, GV nêu cách thức tiến<br /> hành, hướng dẫn HS thực hiện, yêu cầu<br /> cần thực hiện trải nghiệm. GV có thể<br /> kiểm tra mức độ nắm rõ nhiệm vụ của HS<br /> bằng cách yêu cầu 1-2 HS nhắc lại. HS tự<br /> thực hành trải nghiệm, thông thường là<br /> hoạt động theo nhóm. GV sẽ bao quát lớp,<br /> chú ý hỗ trợ khi cần thiết và bảo đảm tất<br /> cả HS đều tham gia.<br /> Bước 3: Phản hồi, chia sẻ, phân tích<br /> GV tổ chức cho HS trình bày kết quả<br /> thu nhận được qua quá trình thực hành phản hồi (yêu cầu HS trình bày kết quả<br /> thu nhận được; GV cùng HS cả lớp quan<br /> sát, bổ sung, trao đổi ý kiến, nhận xét).<br /> GV tổ chức cho các nhóm chia sẻ lại<br /> quá trình, cách thức hoạt động của mình<br /> (GV thông qua các câu hỏi để các nhóm<br /> tự nhìn nhận lại quá trình hoạt động, rút<br /> kinh nghiệm).<br /> GV tổ chức cho HS phân tích kết quả<br /> thu nhận được, tự rút ra bài học (GV đặt<br /> câu hỏi gợi mở làm rõ hơn về nội dung<br /> mà HS đã trình bày; GV có thể thực hiện<br /> thí nghiệm hoặc mở rộng quan sát thêm<br /> qua video, hình ảnh… để giúp HS hiểu rõ<br /> hơn về nội dung vấn đề mình đang tìm<br /> hiểu; GV tạo điều kiện cho HS nêu những<br /> vấn đề thắc mắc để cùng trao đổi thảo<br /> luận).<br /> Bước 4: Khái quát nội dung<br /> GV để HS tự liên hệ với kinh nghiệm<br /> bản thân, liệt kê những điểm chính rút ra<br /> được sau quá trình, kết luận (có thể thông<br /> qua câu hỏi chốt để HS nêu lên ý kiến của<br /> bản thân). GV ghi nhận các ý kiến và<br /> chốt, rút ra kết luận cuối cùng.<br /> <br /> 24<br /> <br /> Bước 5: Áp dụng<br /> GV giúp HS vận dụng những điều đã<br /> học vào tình huống khác (xử lí tình<br /> huống, trò chơi…). GV hướng dẫn các em<br /> xác định bất kì thay đổi hành vi nào mà<br /> các em có thể làm sau hoạt động trải<br /> nghiệm và tạo thêm những cơ hội để các<br /> em có thể áp dụng hoặc bàn luận những<br /> điều em đã học với những người khác.<br /> Bước 6: Tổng kết<br /> GV nhận xét quá trình trải nghiệm<br /> (tiết học) và giao nhiệm vụ trải nghiệm ở<br /> nhà tùy theo nội dung bài học.<br /> - Bước 1: Giới thiệu nội dung trải<br /> nghiệm<br /> - Bước 2: Tổ chức trải nghiệm<br /> Bước 3: Phản hồi, chia sẻ, phân tích<br /> <br /> Bước 4: Khái quát nội dung<br /> Bước 5: Áp dụng<br /> - Bước 2: Tổ chức trải nghiệm<br /> <br /> Bước 6: Tổng kết<br /> Hình 3. Quy trình dạy học theo<br /> hướng trải nghiệm<br /> * Ví dụ minh họa<br /> KẾ HOẠCH DẠY HỌC<br /> THEO HƯỚNG TRẢI NGHIỆM<br /> MÔN KHOA HỌC - LỚP 5<br /> BÀI 29: THỦY TINH<br /> I. Mục tiêu<br /> 1. Kiến thức<br /> - Nhận biết được tính chất, công dụng<br /> của thủy tinh thông thường và thủy tinh<br /> chất lượng cao.<br /> <br />