Phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn theo môđun trong dạy học hóa học chương hiđro - nước ở trường trung học cơ sở

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2017, Vol. 62, No. 1, pp. 85-95<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2017-0009<br /> <br /> PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH THÔNG QUA THIẾT KẾ<br /> TÀI LIỆU TỰ HỌC CÓ HƯỚNG DẪN THEO MÔĐUN TRONG DẠY HỌC<br /> HÓA HỌC CHƯƠNG HIĐRO - NƯỚC Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ<br /> Nguyễn Hữu Chung1 , Nguyễn Thị Phương2<br /> <br /> 1 Trường<br /> <br /> Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội<br /> Trung học cơ sở Phúc Yên, Vĩnh Phúc<br /> <br /> 2 Trường<br /> <br /> Tóm tắt. Phát triển năng lực tự học cho học sinh ở trường trung học cơ sở thông qua thiết<br /> kế môđun tự học có hướng dẫn giúp cho học sinh chủ động trong học tập, xác định đúng<br /> nhiệm vụ, và mục tiêu học tập, tự đánh giá quá trình học tập để từ đó lập ra kế hoạch học<br /> tập, điều chỉnh phương pháp học tập cho phù hợp với năng lực riêng của bản thân. Học sinh<br /> có ý thức tự học để hiểu và nắm chắc kiến thức, chứ không phải học để đối phó với các kì<br /> thi hoặc kiểm tra, đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học hóa học theo định hướng<br /> phát triển năng lực cho học sinh ở trường phổ thông hiện nay. Tính khả thi của phương<br /> pháp phát triển năng lực tự học cho học sinh THCS được khẳng định qua thực nghiệm áp<br /> dụng dạy học môđun tự học có hướng dẫn Chương Hiđro - Nước (Hóa học 8) tại trường<br /> THCS Phúc Yên, Vĩnh Phúc.<br /> Từ khóa: Năng lực, năng lực tự học, tự học có hướng dẫn, tiếp cận môđun, Hiđro, Nước.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về phát triển năng lực tự học cho học sinh<br /> bằng nhiều phương pháp, kĩ thuật và đối tượng khác nhau. Chẳng hạn như: Thiết kế tài liệu tự học<br /> có hướng dẫn- một biện pháp rèn luyện năng lực tự học cho học sinh chuyên hóa phổ thông; Phát<br /> triển năng lực tự học cho học sinh thông qua việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học phần hóa<br /> học vô cơ lớp 11 trung học phổ thông [1, 2]. Tuy nhiên các công trình nghiên cứu phát triển năng<br /> lực tự học cho đối tượng là học sinh trung học cơ sở thuộc địa phận tỉnh Vĩnh Phúc còn chưa được<br /> quan tâm nghiên cứu đúng mức, nơi còn nhiều học sinh không biết dùng thời gian ở nhà cho cách<br /> học thế nào để có kết quả tốt, phù hợp với năng lực của bản thân mỗi học sinh.<br /> Với ưu điểm của phương pháp tự học có hướng dẫn theo môđun giúp học sinh có khả năng<br /> học tập tại nhà hiệu quả, thuận lợi trong việc bổ sung nội dung và tài liệu dạy học nhờ các môđun<br /> phụ đạo, nâng cao được chất lượng dạy học. Sau khi học xong môđun nhỏ này học sinh sẽ học sang<br /> môđun nhỏ tiếp theo và cứ như thế học sinh sẽ hoàn thành nhiệm vụ học tập và chiếm lĩnh được<br /> tri thức. Do tính độc lập tương đối về nội dung dạy học, giáo viên có thể lắp ráp hoặc tháo gỡ các<br /> môđun tùy theo mục đích sử dụng để xây dựng những chương trình dạy học đa dạng, phong phú,<br /> gắn bó chặt chẽ với nhau, tránh được tình trạng bỏ trống hoặc trùng lặp nội dung dạy học [3, 4].<br /> Ngày nhận bài: 17/12/2016. Ngày nhận đăng: 15/2/2017.<br /> Liên hệ: Nguyễn Hữu Chung, e-mail: chungnh@vnu.edu.vn<br /> <br /> 85<br /> <br /> Nguyễn Hữu Chung, Nguyễn Thị Phương<br /> <br /> Trên cở sở đó chúng tôi tiến hành nghiên cứu phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua<br /> thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn theo môđun trong dạy học hóa học Chương Hiđro - Nước ở<br /> trường trung học cơ sở thuộc địa phận tỉnh Vĩnh Phúc.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Năng lực tự học cho học sinh<br /> <br /> Năng lực tự học của học sinh có thể hiểu là khả năng tự thu nhận tri thức và vận dụng nó<br /> một cách hiệu quả trong hoạt động học tập. Học sinh thể hiện khả năng làm chủ quá trình học tập,<br /> nắm vững hệ thống kiến thức, kĩ năng, thái độ, định hướng năng lực và kết nối chúng một cách<br /> hợp lí trong việc thực hiện nhiệm vụ học tập và vận dụng kiến thức để giải quyết hiệu quả các vấn<br /> đề đặt ra. Một số biểu hiện năng lực tự học của học sinh như [4, 5]: Có khả năng nhận thức và tư<br /> duy trong học tập; Có khả năng thu thập thông tin từ các nguồn khác nhau, xử lí đánh giá, trình<br /> bày theo cách hiểu biết riêng của bản thân; Có khả năng ghi nhớ các kiến thức và vận dụng chúng<br /> trong việc giải quyết các vấn đề học tập mới; Có khả năng hợp tác và làm việc nhóm, lắng nghe<br /> và giải quyết mọi xung đột, thể hiện trách nhiệm của bản thân trong giải quyết vấn đề học tập; Tự<br /> đánh giá những mặt mạnh và yếu và xây dựng kế hoặc học tập phù hợp với từng bài học, từng giai<br /> đoạn học tập.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Phương pháp tự học có hướng dẫn theo môđun<br /> <br /> Tự học có hướng dẫn là cách học mà người học có thể tự lĩnh hội kiến thức trên cơ sở tài<br /> liệu tự học có hướng dẫn được biên soạn. Tài liệu gồm cả nội dung, cách xây dựng kiến thức và<br /> kiểm tra kết quả, giúp cho học sinh tự lĩnh hội được kiến thức. Tài liệu tự học có hướng dẫn sẽ làm<br /> thay đổi cách dạy của giáo viên và cách học của học sinh, giáo viên định hướng tổ chức, học sinh<br /> chủ động nắm bắt kiến thức phương pháp đi tới kiến thức đó.<br /> Phương pháp tự học có hướng dẫn theo môđun tuân theo một số nguyên tắc cơ bản là cá<br /> nhân hóa trong học tập, giáo viên thu thập thông tin về kết quả học tập của học sinh sau quá trình<br /> tự học và đảm bảo hình thành kĩ năng tự học từ thấp đến cao. Các hoạt động của GV và HS liên<br /> hệ với nhau sao cho giáo viên kịp thời sửa chữa sai sót, động viên học sinh tự lực hoàn toàn làm<br /> được [5].<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Thiết kế tài liệu tự học môn hóa có hướng dẫn theo môđun<br /> <br /> Việc thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn theo môđun cần đảm bảo nguyên tắc sau [6]: Đảm<br /> bảo tính chính xác, khoa học, phù hợp với nội dung kiến thức với đối tượng học sinh sử dụng tài<br /> liệu; Đảm bảo tính logic, tính hệ thống của kiến thức; Đảm bảo tăng cương vai trò chủ đạo của<br /> lí thuyết; Đảm bảo được tính hệ thống của các dạng bài; Trình bày tinh gọn, dễ hiểu, cấu trúc rõ<br /> ràng, hướng dẫn cụ thể, thể hiện rõ nội dung kiến thức trong tâm, gây hứng thú cho học sinh.<br /> Cấu trúc của mô đun dạy học gồm ba hợp phần:<br /> Hệ vào của môđun gồm: Tên hoặc tiêu đề của môđun; giới thiệu vị trí tầm quan trọng và lợi<br /> ích của môđun; nêu rõ các kiến thức kĩ năng cần có trước; hệ thống mục tiêu của môđun; kiểm tra<br /> đầu vào của môđun.<br /> Thân của môđun gồm: Những tiểu môđun tương ứng vơi mục tiêu chung hoặc một loạt<br /> những mục tiêu muốn lĩnh hội. Chứa đầy đủ nội dung dạy học được trình bày theo cấu trúc rõ<br /> ràng kèm theo những chỉ dẫn cần thiết về cách học, giúp học sinh chiếm lĩnh được nội dung và<br /> hình thành được phương pháp tự học. Mỗi tiểu môđun gồm bốn phần: Mở đầu giúp học sinh tiếp<br /> cận với mục tiêu cụ thể; các tình huống, qua đó người học sẽ được dẫn tới nắm vững mục tiêu;<br /> 86<br /> <br /> Phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn...<br /> <br /> tổng hợp nội dung; test trung gian cho phép người học đánh giá được những mục tiêu nào của tiểu<br /> môđun đã đạt và khi cần thiết có thể dẫn học sinh đến những mô đun phụ đạo giúp học sinh bổ<br /> sung những kiến thức còn thiếu, sửa chữa sai sót, ôn tập và hệ thống hoá kiến thức.<br /> Hệ ra của môđun gồm: Một bản tổng kết chung; một test kết thúc nhằm kiểm tra mục tiêu<br /> toàn bộ của môđun; hệ thống chỉ dẫn để tiếp tục học tùy theo kết quả tự học của học sinh. Nếu<br /> đạt tất cả mục tiêu của môđun, học sinh sẽ được hướng dẫn sang môđun tiếp theo, nếu không qua<br /> được phần lớn các test kết thúc thì học sinh sẽ được yêu cầu học lại môđun. Chúng tôi đã tiến hành<br /> thiết kế môđun tự học có hướng dẫn tương ứng với các tiểu môđun tự học có hướng dẫn kèm theo<br /> thuộc Chương 5 và 6 Chương trình hóa học lớp 8 trung học cơ sở.<br /> Cấu trúc nội dung tài liệu tự học cho một tiểu môđun gồm: Tên tiểu môđun; mục tiêu của<br /> tiểu môđun; tài liệu tham khảo; hướng dẫn học sinh tự học; bài tập tự kiểm tra kiến thức của học<br /> sinh; nội dung lí thuyết cần nghiên cứu; bài tập tự kiểm tra đánh giá sau khi đã nghiên cứu thông<br /> tin; bài tập áp dụng.<br /> Ví dụ thiết kế xây dựng môđun Bài Hiđro - Nước như sau:<br /> MÔĐUN 1: HIĐRO - NƯỚC<br /> I. Mục tiêu<br /> 1. Kiến thức<br /> Trình bày được hệ thống kiến thức cơ bản ban đầu về một số khái niệm và tính chất như:<br /> phản ứng oxi hóa khử, chất oxi hóa, chất khử, kim loại, phi kim, điều chế hiđro trong phòng thí<br /> nghiệm và trong công nghiệp.<br /> Giải thích được cơ bản kiến thức liên quan đến ứng dụng của hiđro trong cuộc sống.<br /> 2. Kĩ năng<br /> Hình thành kĩ năng thao tác một số thiết bị thí nghiệm hóa học đơn giảm, quan sát hình ảnh,<br /> hiện tượng thí nghiệm xảy ra, từ đó có thể vận dụng kiến thức để giải thích một số hiện tượng hóa<br /> học thường gặp trong cuộc sống.<br /> Viết được phương trình hóa học minh họa cho tính chất hóa học của hiđro và của nước. Vận<br /> dụng lí thuyết vào giải một số bài toán hóa học theo công thức hóa học và phương trình hóa học.<br /> II. Tài liệu tham khảo<br /> 1. Hóa học 8 – Nxb Giáo dục – 2007.<br /> 2. Sách bài tập nâng cao hóa học 8 - Nxb Giáo dục-2012 (tác giả Nguyễn Xuân Trường).<br /> 3. Bài tập chọn lọc hóa học 8 - Nxb Giáo dục-2011 (tác giả Huỳnh Văn Út).<br /> III. Hệ thống các tiểu môđun<br /> TIỂU MÔĐUN 1: HIĐRO<br /> A. Mục tiêu:<br /> 1. Về kiến thức:<br /> Giải thích được một số biến đổi tính chất vật lí và hóa học của hiđro như: trạng thái, màu<br /> sắc, tính tan, nhẹ hơn không khí, chứng minh tính khử của hiđro qua phản ứng hóa học, hỗn hợp<br /> khí hiđro và oxi có thể gây nổ.<br /> Nắm được hiđro có nhiều ứng dụng trong đời sống như: trong công nghiệp hóa học, công<br /> nghiệp thực phẩm, công nghiệp luyện kim và khi cháy tỏa nhiều nhiệt.<br /> 2. Kĩ năng<br /> Sử dụng thành thạo các thao tác thí nghiệm chứng minh tính chất vật lí và tính chất hóa học<br /> 87<br /> <br /> Nguyễn Hữu Chung, Nguyễn Thị Phương<br /> <br /> của của hiđro; Hình thành kĩ năng viết phương trình hóa học minh họa tính chất hóa học của hiđro;<br /> Có kĩ năng tính toán thể tích khí hiđro khi tham gia hay tạo thành sau phản ứng.<br /> 3. Năng lực<br /> Làm việc nhóm, tự học có hướng dẫn; Hình thành năng lực tự nghiên cứu, tự tìm tòi kiến<br /> thức lí thuyết từ nguồn tài liệu giáo viên cung cấp.<br /> 4. Phương pháp dạy học<br /> Hướng dẫn tự học ở nhà: HS tự trả lời những câu hỏi định hướng kiến thức cần nắm vững<br /> (mục C) thông qua nghiên cứu tài liệu ở các trang giáo viên đánh dấu. Sau khi nghiên cứu tài liệu<br /> và trả lời xong các câu hỏi đó thì học sinh tự làm bài kiểm tra lần 1 (mục D) trong thời gian 15<br /> phút và nộp bài kiểm tra vào ngày hôm sau cho giáo viên.<br /> Sau khi kết thúc mỗi môđun đều có bài tập vận dụng. HS sẽ về nhà tự nghiên cứu bài tập<br /> có hướng dẫn và bài tập có đáp án.<br /> Trên lớp: Học sinh sẽ nghiên cứu phần kiến thức phản hồi của giáo viên cung cấp (mục E)<br /> khoảng 30 phút. Sau đó HS làm bài kiểm tra lần 2 (mục F) và nộp cho giáo viên. Sau đó giáo viên<br /> sẽ cung cấp đáp án và chữa cả 2 bài kiểm tra để HS tự đánh giá được kiến thức của mình.<br /> B. Tài liệu tham khảo<br /> 1. Hóa học 8 – Nxb Giáo dục – 2007.<br /> 2. Sách bài tập nâng cao hóa học 8 - Nxb Giáo dục-2012 (tác giả Nguyễn Xuân Trường).<br /> 3. Bài tập chọn lọc hóa học 8 - Nxb Giáo dục-2011 (tác giả Huỳnh Văn Út).<br /> C. Hướng dẫn học sinh tự học.<br /> Học sinh đọc tài liệu ở các trang đã hướng dẫn và trả lời các câu hỏi sau:<br /> Câu 1: Em hãy cho biết hiđro có những tính chất vật lí nào? Ứng dụng tính chất vật lí của<br /> hiđro? (SGK Hóa học 8 Tr 105)<br /> Câu 2: Em hãy trình bày tính chất hóa học của hiđro? (SGK Hóa học 8 Tr 105 - 107)<br /> - Hiđro tác dụng với oxi tạo ra sản phẩm gì? Gọi tên sản phẩm. Viết phương trình hóa học.<br /> - Khi nào phản ứng giữa hiđro và oxi gây ra tiếng nổ mạnh nhất? Nguyên nhân do đâu?<br /> - Hiđro tác dụng với oxit kim loại. Viết phương trình hóa học<br /> Câu 3: Hiđro có những ứng dụng gì trong đời sống? (SGK Hóa học 8 Tr 107)<br /> Câu 4: Người ta điều chế hiđro bằng những phương pháp nào? (SGK Hóa học 8 Tr -114 115)<br /> - Người ta thu khí hiđro bằng cách nào? Và nhận biết hiđro như thế nào?<br /> Câu 5: Nêu khái niệm phản ứng thế. Cho ví dụ. (SGK Hóa học 8 Tr 115)<br /> D. Bài tập tự kiểm tra kiến thức của học sinh (bài kiểm tra lần 1).<br /> Câu 1: Công thức phân tử của hiđro là<br /> A. H.<br /> B. H2 .<br /> Câu 2: Khí hiđro có màu gì?<br /> <br /> C. h.<br /> <br /> D. H2 O<br /> <br /> A. Xanh.<br /> B. Hồng.<br /> C. Vàng.<br /> D. Không màu<br /> Câu 3: Phát biểu nào sau đây không đúng?<br /> A. Hiđro có thể tác dụng với các nguyên tử oxi trong một số oxit kim loại.<br /> B. Hiđro có thể tác dụng với một số oxit kim loại ở nhiệt độ cao.<br /> <br /> 88<br /> <br /> Phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn...<br /> <br /> C. Hiđro có nhiều ứng dụng, chủ yếu do nhẹ, có tính khử và khi cháy tỏa nhiều nhiệt.<br /> D. Hiđro có thể tác dụng với tất cả các oxit kim loại ở nhiệt độ cao.<br /> Câu 4: Phát biểu nào sau đây đúng?<br /> A. Hỗn hợp hiđro và oxi theo tỉ lệ 1 thể tích khí hiđro và 2 thể tích khí oxi là hỗn hợp nổ<br /> mạnh nhất.<br /> B. Hỗn hợp hiđro và oxi theo tỉ lệ thể tích bằng nhau là hỗn hợp nổ mạnh nhất.<br /> C. Hỗn hợp hiđro và oxi theo tỉ lệ 2 thể tích khí hiđro và 1 thể tích khí oxi là hỗn hợp nổ<br /> mạnh nhất.<br /> D. Hiđro cháy mãnh liệt trong oxi nên gây tiếng nổ mạnh.<br /> Câu 5: Trong các dịp lễ hội em thường thấy người ta thả những quả bóng bay. Những quả<br /> bóng bay đó có thể được bơm bởi khí gì?<br /> A. Oxi.<br /> B. Nitơ .<br /> C. Hiđro.<br /> D. Clo.<br /> Câu 6: Ứng dụng của hiđro trong đời sống là:<br /> A. Làm nhiên liệu đốt và nguyên liệu sản xuất nhiều hóa chất.<br /> B. Dùng làm chất khử để điều chế một số kim loại từ oxit của chúng.<br /> C. Bơm vào khinh khí cầu hoặc bóng thám không.<br /> D. Cả ba phương án trên.<br /> Câu 7: Phản ứng thế là<br /> A. Phản ứng giữa 2 đơn chất.<br /> B. Phản ứng giữa 2 hợp chất trong đó có sự thay thế nguyên tử giữa hai hợp chất.<br /> C. Phản ứng hóa học giữa đơn chất và hợp chất, trong đó nguyên tử của đơn chất thay<br /> thế nguyên tử của một nguyên tố khác trong hợp chất.<br /> D. Phản ứng hóa học giữa đơn chất và hợp chất, trong đó nguyên tử của đơn chất thay<br /> thế nguyên tử trong hợp chất.<br /> Câu 8: Phản ứng hóa học nào dưới đây được dùng để điều chế hiđro trong phòng thí nghiệm?<br /> A. Zn + 2HCl → ZnCl2 + H2 .<br /> <br /> B. Cu + 2HCl → CuCl2 + H2 .<br /> <br /> điện phân<br /> <br /> D. 2Na + H2 SO4 → Na2 SO4 + H2 .<br /> C. 2H2 O −−−−−→ 2H2 + O2 .<br /> Câu 9: Phản ứng nào dưới đây là phản ứng thế?<br /> A. 2KClO3 → 2KCl + O2 .<br /> B. SO3 +H2 O → H2 SO4 .<br /> C. Fe2 O3 + 6HCl → -2FeCl3 +3 H2 O.<br /> D. Fe3 O4 + 4H2 → 3Fe + 4H2 O.<br /> Câu 10: Cho 2,24 lít hiđro (đktc) tác dụng vừa đủ với m gam CuO. Giá trị của m là:<br /> A. 0,1.<br /> B. 0,8.<br /> C. 8,0.<br /> E. Nội dung lí thuyết cần nghiên cứu (Thông tin phản hồi)<br /> Vấn đề<br /> Câu 1: Hãy cho biết hiđro có những<br /> tính chất vật lí cơ bản nào? Ứng<br /> dụng tính chất vật lí của hiđro?<br /> <br /> D. 80,0.<br /> <br /> Nội dung<br /> 1. Tính chất vật lí của hiđro<br /> - Chất khí không màu, không mùi, nhẹ nhất trong các<br /> chất khí, ít tan trong nước. Thường được bơm vào khinh<br /> khí cầu, bóng bay hoặc bóng thám.<br /> 89<br /> <br />