Phương thức ứng xử với ngôn ngữ dân tộc Trần Nhân Tông

Hoàng Thị Tuyết Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 112(12)/1: 99 - 104<br /> <br /> PHƯƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI NGÔN NGỮ DÂN TỘC<br /> CỦA TRẦN NHÂN TÔNG<br /> Hoàng Thị Tuyết Mai*<br /> Trường Đại học Khoa học – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Thế kỷ XIII được coi là mốc quan trọng của nền văn hoá Việt và cũng là mốc phát triển của riêng<br /> chữ Nôm. Trong giai đoạn mới hình thành thứ chữ riêng có của dân tộc này, các chính thể hành<br /> chính quan phương có những nỗ lực khác nhau trong việc khích lệ sự hưng thịnh và hoàn thiện của<br /> chữ Nôm. Đóng vai trò quan trọng trong nền văn hóa đặc thù giai đoạn đầu độc lập, vua Trần<br /> Nhân Tông có cách ứng xử hết sức đặc biệt với chữ Nôm. Đấng minh quân sáng suốt của nhà Trần<br /> đã đặc biệt hóa vị thế của chữ Nôm như là cách để định vị mình giữa chúng sinh và thần dân.<br /> Từ khóa: Phương thức ứng xử, chữ Nôm, Văn học Nôm, thơ Nôm Trần Nhân Tông, văn học Lý Trần.<br /> <br /> NƠI “GÁC NGỌC LẦU VÀNG” DỤNG CHỮ<br /> NÔM ĐỂ CỦNG CỐ VƯƠNG QUYỀN *<br /> 1.Vinh danh người đuổi cá sấu bằng Văn<br /> Nôm<br /> Sách Đại Việt sử kí toàn thư quyển V, Kỉ nhà<br /> Trần viết: “Bấy giờ (năm 1282) Có cá sấu<br /> đến sông Lô. Vua sai thượng thư Hình bộ là<br /> Nguyễn Thuyên làm văn ném xuống sông, con<br /> cá sấu tự đi mất. Vua cho việc này giống như<br /> việc của Hàn Dũ, cho đổi họ là Hàn Thuyên.<br /> Thuyên lại giỏi làm thơ phú quốc âm. Nước ta<br /> thơ phú dùng nhiều quốc âm, thực bắt đầu từ<br /> đấy”. [3, 301]. Và chú thích: Hàn Dũ – Danh<br /> sĩ đời Đường ở Trung Quốc, làm quan ở Triều<br /> Châu, ở đấy có nhiều cá sấu, Hàn Dũ làm bài<br /> văn vứt xuông nước, cá sấu bỏ đi.<br /> Đóng vai trò như một bề trên sáng suốt, Trần<br /> Nhân Tông có thái độ đặc biệt với sự kiện<br /> chính trị - xã hội và văn hóa nêu trên. Sự kiện<br /> có màu sắc huyền thoại về thi sĩ họ Hàn được<br /> nhắc tới như những ý kiến được đưa ra bởi<br /> một tầm hiểu biết hạn hẹp đã bị lấn át bởi tầm<br /> hiểu biết có phần rộng hơn là niềm tin vào<br /> khả năng sáng tạo gần như vô hạn của trí<br /> tưởng tượng con người. Tám thế kỉ đã qua, sự<br /> kiện cũ chỉ được ghi lại vài dòng lạnh lùng<br /> trên trang giấy, nhưng kí ức tiềm ẩn của các<br /> bậc thức giả vẫn thao thức, trở trăn cho những<br /> gì thuộc về bản ngã văn hóa dân tộc. Câu<br /> chuyện về thi sĩ họ Hàn đuổi “ngặc ngư”<br /> *<br /> <br /> ĐT: 0986222413; Email: Tuyetmaidhkh@gmail.com<br /> <br /> bằng văn Nôm được Trần Nhân Tông phủ<br /> màn sương huyền thoại có giá trị như những<br /> nỗ lực tạo dựng bản sắc văn hóa và tinh thần<br /> quốc gia dân tộc bởi “Huyền thoại là một<br /> trong những thành tố chính yếu trong việc tạo<br /> dựng tinh thần quốc gia, nhất là tinh thần<br /> quốc gia tôn giáo (religions nationalism)”1.<br /> Các thế hệ sau luôn nhắc tới sự kiện này với<br /> những lăng kính và cách lí giải khác nhau.<br /> Vua Tự Đức từng làm thơ ca ngợi:<br /> Quốc ngữ văn chương thùy nhiễm hàn<br /> Bất vong đôn bán bị nham khan<br /> Lư giang di ngạc hà thần tốc<br /> Bác đắc quân vương tứ tính Hàn<br /> Dịch:<br /> Quốc ngữ văn chương mới nhúng tay<br /> Chẳng quên tiếng mẹ khá khen thay<br /> Sông Lư đuổi sấu in Hàn Dũ<br /> Nên được nhà vua đổi họ ngay. [4, 654]<br /> Sử gia nước ngoài A.B Pôliacốp cũng ghi<br /> nhận: “Trên cơ sở chữ tượng hình Trung<br /> Quốc, hệ thống chữ viết dân tộc – “chữ Nôm”<br /> được phổ biến rộng rãi. Một trong những nhà<br /> thơ chữ Nôm tiêu biểu nhất thời gian này là<br /> Nguyễn Thuyên” [2, 204]<br /> Bàn luận về đoạn sử trên Nguyễn Khắc Thuần<br /> viết: “Về sự chuẩn xác của đoạn văn này thì<br /> chúng ta có thể ngờ vực, nhưng, việc Nguyễn<br /> Thuyên được Trần Nhân Tông ban cho họ<br /> Hàn là điều có thật và thơ chữ Nôm kể từ đó<br /> được gọi là thơ Hàn luật cũng là điều hoàn<br /> toàn có thật”. [5, 451]<br /> 99<br /> <br /> Hoàng Thị Tuyết Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Trần Ngọc Vương cho rằng:“Bằng hàng loạt<br /> những hoạt động đối nội, hoàng đế Trần<br /> Nhân Tông rất nhanh chóng chứng tỏ khả<br /> năng cố kết nhân tâm, kiên nhẫn “đãi cát tìm<br /> vàng” để tận dụng nhân tài, trước hết phục<br /> vụ cho sự nghiệp chống ngoại xâm mà chỉ<br /> tiên liệu sơ sài cũng biết sẽ vô cùng gian nan<br /> ấy. Điển hình cho loại hoạt động này là các<br /> sự kiện : sai Chiêu Văn Vương Trần Nhật<br /> Duật chiêu dụ trịnh Giác Mật thổ tù ở đạo Đà<br /> Giang (1280), bày tỏ “thần uy” bằng cách sai<br /> Nguyễn Thuyên làm “văn đuổi cá sấu” ở<br /> sông Hồng (1282)…”[6, 412]<br /> Đóng vai trò như người định hướng sáng suốt,<br /> vua Trần Nhân Tông đã khuyến khích thứ<br /> ngôn ngữ dân tộc bằng cách của người cai trị<br /> thiên hạ tinh tế và có tầm nhìn chiến lược.<br /> Đọc kĩ năm dòng sử ngắn ngủi chúng ta thấy<br /> có hai lần xuất hiện bóng dáng của chính thể<br /> quan phương mà Trần Nhân Tông là người<br /> tạo tác. Lần thứ nhất “Vua sai thượng thư<br /> Hình bộ là Nguyễn Thuyên làm văn ném<br /> xuống sông…”, nghĩa là việc sáng tác thơ và<br /> làm thơ là do ý chí của đấng chí tôn, là chủ ý<br /> của chính thể hành chính. Việc sử dụng chữ<br /> Nôm và sáng tác thơ Nôm lúc này hẳn là phổ<br /> biến lắm và có tác dụng lớn lắm đối với<br /> vương quyền và thần quyền nên những sự<br /> kiện lớn và gây lo lắng cho nhiều người phải<br /> viện đến thơ Nôm (chứ không phải thơ chữ<br /> Hán). Hơn nữa, màu sắc huyền bí của sự kiện<br /> cùng với sự linh diệu của thứ văn “độc” này<br /> dường như có sự trợ giúp của đấng siêu<br /> nhiên. Với mục đích chính trị, bản thân vua<br /> Trần Nhân Tông không chỉ coi trọng và đề<br /> cao chữ Nôm mà còn “cấp” cho thứ chữ này<br /> những thuộc tính và quyền năng siêu phàm có<br /> màu sắc tâm linh nhằm củng cố vương quyền<br /> và khẳng định vị thế của người dụng chữ<br /> Nôm sáng tác. Hơn thế, chữ Nôm được ngầm<br /> định như là một phần linh diệu, bí hiểm của<br /> hình sông, dáng núi, của vang vọng thẳm sâu<br /> tinh anh và thần thái núi sông. Tại thời điểm<br /> này, chữ Nôm là cái gì thiết thân, gần gũi<br /> nhưng cũng đầy huyễn hoặc của phần sâu xa<br /> tiềm thức mà chỉ học giả Nguyễn Thuyên mới<br /> đủ tài để “đối thoại” với các đấng bậc siêu<br /> nhiên linh ứng.<br /> 100<br /> <br /> 112(12)/1: 99 - 104<br /> <br /> Khi cá sấu bỏ đi, lần thứ hai vua lại bày tỏ uy<br /> thế bằng cách ban cho thi nhân họ Hàn – họ<br /> của một danh sĩ đời Đường ở Trung Quốc.<br /> Vinh danh người sáng tác bằng chữ Nôm là<br /> một cách khuyến khích thứ chữ dân tộc một<br /> cách khéo léo và rõ ràng nhất. Đó cũng là<br /> cách ban thưởng của một nước có văn hiến,<br /> hiểu Thi Thư, biết Lễ Nhạc giống như trong<br /> sử chính thống của thiên triều (Trung Quốc).<br /> Vả chăng, sự kiện này có tính “công thức”<br /> giống như trong điển chế, nó rất phù hợp với<br /> tư duy hồi cổ của các nước nằm trong khu<br /> vực đồng văn, luôn lấy quá khứ làm qui<br /> chuẩn cho mọi hành xử trong thiên hạ. Màu<br /> sắc cổ kính và chất Đông phương của sự kiện<br /> có giá trị văn hóa khu vực rõ nét. Nó như một<br /> minh họa về cách tư duy kiểu phương Đông:<br /> tất thảy các sao đều phải chầu về ngôi sao tử<br /> vi đế tọa - bậc chí tôn (Trung Quốc). Với sự<br /> kiện này, sợi dây liên hệ giữa nước phiên<br /> thuộc và thiên triều truyền thống vẫn được kết<br /> nối bởi những qui chuẩn văn hóa phổ quát,<br /> song nước Nam đã là nước Nam – một mảnh<br /> riêng biệt về lãnh thổ và văn hiến. Khát vọng<br /> khẳng ðịnh dân tộc với những ýu thế của<br /> riêng mình nhý nguồn mạch xuyên suốt, thẩm<br /> thấu các lĩnh vực của ðời sống xã hội thời Lý<br /> - Trần. Với chữ Nôm, ông vua cai trị thời<br /> Trần đã khéo léo tạo nên một “kênh” thông<br /> tin đặc biệt, tạo những dư âm có lợi cho nước<br /> Nam trong mối quan hệ với nước láng giềng<br /> Trung Quốc.<br /> Hơn nữa, cách hành xử này cũng rất hợp lý<br /> nếu soi chiếu dưới góc độ Nho giáo.Việc nhà<br /> vua sai bề tôi đuổi “ngặc ngư” bằng thứ văn<br /> “độc” chứng tỏ quyền uy tối thượng của đấng<br /> chí tôn. Nó là cách khẳng định ngầm rằng<br /> dưới bầu trời Nam lúc này ông vua đã có<br /> quyền tối cao. Sức mạnh của người cai trị<br /> ngai vàng là phép cộng của cả vương quyền<br /> và thần quyền. Cho nên, sự kiện này có ý<br /> nghĩa như một phức thể văn hóa.<br /> Với Trần Nhân Tông chữ Nôm không những<br /> được coi trọng mà nó vừa là sản phẩm sáng<br /> tạo riêng có của nước Nam, là sản phẩm tuyệt<br /> vời của trí tuệ dân tộc nằm trong “mạch”<br /> chung của ngôn ngữ Đông phương mà Trung<br /> <br /> Hoàng Thị Tuyết Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Quốc luôn là cái nôi kiến tạo. Với nước ta<br /> ngày đầu độc lập, việc bảo vệ chính quyền tự<br /> chủ là bất di bất dịch, song giữ mối quan hệ<br /> hòa hảo, uyển chuyển, linh hoạt, với Trung<br /> Quốc là vô cùng cần thiết. Là người đứng đầu<br /> đất nước, một đất nước đã và đang và luôn<br /> phải tìm những bằng chứng rõ ràng cho sự<br /> độc lập của mình bên cạnh Trung Quốc, Trần<br /> Nhân Tông đã vinh danh nền văn hóa của đất<br /> nước mình bằng phương tiện rất đỗi dân tộc<br /> một cách khôn khéo.<br /> 2. Khuyến khích lệ “giảng cả âm nghĩa”<br /> chữ Hán như là một biện pháp thúc đẩy sự<br /> hưng thịnh của chữ Nôm<br /> ĐVSKTT viết:<br /> (Khoảng năm Mậu Tí, năm thứ 4, 1288)<br /> “Vua bảo ty Hành khiển giao hảo với Viện<br /> Hàn lâm. Lệ cũ, phàm có tuyên ra lời nói của<br /> vua thì viện Hàn lâm đưa trước bản thảo tờ<br /> chiếu cho ty Hành khiển để học tập trước, đến<br /> khi tuyên đọc thì giảng cả âm nghĩa cho dân<br /> thường dễ hiểu, ….” [3, 316]<br /> Đời Trần chữ Hán tồn tại nơi triều chính<br /> nhưng nó vẫn thiếu cội rễ để tồn tại trong đời<br /> sống dân chúng một cách thiết thân. Nhu cầu<br /> về một thứ chữ dân tộc đã và đang hiển hiện<br /> xung quanh một đất nước nhỏ bé nhưng bắt<br /> đầu có vị thế và ngày càng khẳng định mãnh<br /> liệt sự tồn tại của mình. Đó đây, nơi đám dân<br /> đen khắp nẻo kia, chữ Hán chẳng may may<br /> đụng chạm đến ngõ ngách của những rung<br /> cảm sâu thẳm nhất và đời thường nhất. Trần<br /> Nhân Tông hiểu được những chống chếnh của<br /> ngôn ngữ chữ Hán và sự diệu vợi của những<br /> qui tắc trong ngôn ngữ vay mượn nên duy trì<br /> việc diễn Nôm những văn bản mang tính chất<br /> nhà nước. Lê Mạnh Thát cho rằng: “…việc<br /> đọc những chiếu chỉ triều đình không chỉ<br /> bằng tiếng Hán mà cả bằng tiếng Việt, tiếng<br /> nói hàng ngày của người Đại Việt thời bấy<br /> giờ, nhằm cho mọi tầng lớp người dân thuộc<br /> nhiều thành phần xã hội khác nhau có thể<br /> hiểu được nội dung những chính sách liên hệ<br /> đến số phận của họ”2. Hơn thế, chính nhà vua<br /> lúc ngâm vịnh nhàn tản cũng dùng chữ Nôm<br /> để “giãi bày những rung cảm sâu kín của<br /> lòng mình”3. Khía cạnh này khiến cho ông<br /> <br /> 112(12)/1: 99 - 104<br /> <br /> vua thiên tử này gần gũi với dân chúng hơn<br /> và cũng thúc đẩy chữ Nôm phát triển phong<br /> phú hơn.<br /> Cách ứng xử ấy (việc diễn Nôm những văn<br /> bản nhà nước) tồn tại chính thức như bao thứ<br /> nghi lễ cung đình khác chứng tỏ nó vô cùng<br /> cần thiết. Hơn nữa ứng xử bằng lệ4 nghĩa là<br /> thói quen đó đã có những kiểm chứng lịch sử<br /> và kinh nghiệm đủ để kiêu hãnh cho sự tồn tại<br /> của mình. Nó là bằng chứng chính đáng cho<br /> hiện tượng song ngữ trong đời sống và sáng<br /> tác văn chương của Việt Nam thời trung đại.<br /> Đây cũng là một biểu hiện tất yếu của ý thức<br /> yêu chuộng quốc âm, ý thức dân chủ, nhu cầu<br /> dùng tiếng Việt để biểu hiện tình cảm thực<br /> của mình “dù học tập văn từ của Trung Hoa,<br /> mà vẫn nói năng, ca vịnh không rời với tiếng<br /> nói của mình” (Phạm Đình Toái)5.<br /> Có một mâu thuẫn tồn tại trong thời Lý Trần,<br /> đó là khát vọng độc lập và nỗ lực không mệt<br /> mỏi để khẳng định nền tự chủ nhưng không<br /> dễ dàng thoát khỏi sự bủa vây của những yếu<br /> tố ngoại lai mà ngôn ngữ là biểu hiện rõ ràng<br /> nhất. Bản thân vua Trần Nhân Tông cũng<br /> cùng lúc duy trì khoa cử (dùng chữ Hán) và<br /> dùng lệ giảng âm nghĩa chữ Nôm như giải<br /> pháp tình thế để ngày một ngày hai chữ Nôm<br /> có cơ hội để trưởng thành. Hơn ai hết Trần<br /> Nhân Tông đã khuyến khích chữ Nôm phát<br /> triển không chỉ ở chốn dân gian mà ngay tại<br /> nơi bệ rồng thăm thẳm. Triều đình của nhà<br /> Trần vốn gần gũi với rặng tre của dân chúng6<br /> và cách hành xử hào phóng, khai mở ấy<br /> chúng ta cũng tìm thấy ở lĩnh vực sử dụng<br /> ngôn ngữ. Với đời vua Trần Nhân Tông, Chữ<br /> Nôm có vị thế và cơ hội để phát triển không<br /> kém thua chữ Hán.<br /> CHỐN “DẬT SĨ TIÊU DAO” DỤNG CHỮ<br /> NÔM ĐỂ KÍ THÁC TÂM TƯ<br /> Chữ Nôm đã được chọn như điểm về của cảm<br /> hứng thẩm mĩ Phật giáo – thứ cảm hứng quan<br /> trọng bậc nhất của văn học Lý Trần bởi ông<br /> vua – thi sĩ – phật hoàng Trần Nhân Tông.<br /> Với Cư trần lạc đạo phú và Đắc thú lâm<br /> tuyền thành đạo ca, Trần Nhân Tông đã tôn<br /> vinh chữ Nôm như phương tiện đắc dụng để<br /> kí thác tư tưởng của mình.<br /> 101<br /> <br /> Hoàng Thị Tuyết Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Trần Nhân Tông có sáng tác chữ Hán, song<br /> ông chỉ ghi dấu ấn bản thể mình như một thi<br /> nhân lỗi lạc bởi những sáng tác bằng chữ<br /> Nôm. Triết lí sâu xa của lẽ sống con người<br /> được kí thác bằng văn Nôm – thứ văn chương<br /> ở góc độ nào đó là của riêng người Việt. Nó<br /> cũng là thứ ngôn ngữ khu biệt với chữ Hán<br /> bởi những qui ước rất Việt Nam trên dòng<br /> chảy chung của nguyên tắc tạo chữ của người<br /> Hán. Trên cái nền chung về văn hóa và ngôn<br /> ngữ của nền văn minh Trung Hoa, người Việt<br /> Nam sau khi có tiếng nói riêng về chính trị đã<br /> kịp tạo cho mình tiếng nói riêng về văn hóa,<br /> văn học. Chính việc coi trọng chữ Nôm và<br /> dùng nó diễn đạt khu vực riêng của cảm thức<br /> người Việt đã giúp cho người Trung Quốc<br /> hiểu rằng hơn nghìn năm đồng hóa vẫn không<br /> thể biến đất nước bé nhỏ Việt Nam thành một<br /> phần lệ thuộc vào mình. Việt Nam vẫn là Việt<br /> Nam, bất luận quá khứ đau thương và vết hằn<br /> lịch sử in đậm hàng ngàn năm lịch sử. Ý thức<br /> quyết liệt ấy được minh chứng bằng ngôn ngữ<br /> văn chương và bằng cảm hứng “cư trần” vốn<br /> là sản phẩm của thuyết lí Phật giáo từ Ấn Độ<br /> qua phương Bắc đưa vào nhưng màu sắc của<br /> nó đã biến đổi theo cương vực và lãnh thổ của<br /> người Nam.<br /> Trước đó dù thư tịch Phật giáo có một số văn<br /> bia: Vân Bản tự chung minh (chùa Vân Bản),<br /> Chúc thánh Báo Ân tự bi (Chùa Báo<br /> Ân)….Nhưng chỉ đến Cư trần lạc đạo phú và<br /> Đắc thú lâm tuyền thành đạo ca chúng ta mới<br /> có những sáng tác bằng văn chương đúng<br /> nghĩa và tương đối qui mô bằng ngôn ngữ dân<br /> tộc. Hai tác phẩm này có đề cập đến những<br /> vấn đề cốt lõi của Thiền Tông có ý nghĩa như<br /> đuốc tuệ soi đường cho nhiều thế hệ người<br /> Việt giai đoạn Lý Trần. Con đường đạt đạo<br /> mà Cư trần lạc đạo phú chỉ ra có ý nghĩa<br /> quan trọng và chi phối đời sống của hàng<br /> triệu người Việt trong những thế kỉ bản lề của<br /> dân tộc. Vị trí của văn học Nôm trong sáng<br /> tác của Trần Nhân Tông có ý nghĩa như là<br /> mốc đầu tiên cho sự kết tinh của ngôn ngữ và<br /> tinh thần dân tộc.<br /> Với Cư trần lạc đạo phú, Đắc thú lâm tuyền<br /> thành đạo ca chữ Nôm đã đủ sức chuyển tải<br /> 102<br /> <br /> 112(12)/1: 99 - 104<br /> <br /> những nội dung tư tưởng khác nhau và mang<br /> vẻ đẹp của riêng nó. Chữ Nôm được lựa chọn<br /> để phát biểu những tư tưởng trìu tượng và khó<br /> nắm bắt một cách giản dị và dễ hiểu. Chữ<br /> Nôm là ngôn ngữ sáng tác, tức là nó đã được<br /> chuyên nghiệp hóa và đáp ứng được những<br /> đòi hỏi về kĩ xảo nhất định trong đời sống và<br /> nhất là trong nghệ thuật. Cư trần lạc đạo phú,<br /> Đắc thú lâm tuyền thành đạo ca xét trong lịch<br /> sử văn học dân tộc là những tác phẩm khởi<br /> đầu cho dòng văn học Nôm. Giá trị của nó<br /> ngoài việc biểu đạt những vấn đề thuộc về tôn<br /> giáo còn có ý nghĩa như là sự khẳng định tinh<br /> thần tự cường của một dân tộc và tầm nhìn xa<br /> trông rộng của một ông vua đem chính ngôn<br /> ngữ dân tộc để truyền tải những vấn đề rất<br /> cao siêu.<br /> Chính chữ Nôm được Trần Nhân Tông chọn<br /> để diễn đạt tư tưởng Cư trần lạc đạo chứ<br /> không phải chữ Hán. Điều này vô cùng quan<br /> trọng đối với tác phẩm. Việc lựa chọn ngôn<br /> ngữ sáng tác là một cách bày tỏ quan niệm<br /> sáng tác của tác giả và cấu thành nên đời sống<br /> nội tại của chính tác phẩm. Sự thống nhất về<br /> tư tưởng cộng hưởng với sự thống nhất về<br /> phương tiện diễn đạt là cầu nối lí tưởng cho<br /> đa số nhân dân ít học tiếp nhận. Phương thức<br /> truyền đạt của Cư trần lạc đạo phú tự bản<br /> thân nó có giá trị tôn vinh nét đẹp và sự đắc<br /> dụng của Việt ngữ. Chữ Nôm với Trần Nhân<br /> Tông là phương tiện lí tưởng và hiệu quả, tiện<br /> dụng và trong sáng, đẹp đẽ và giản dị, trang<br /> trọng và gần gũi trong việc bày tỏ vẻ đẹp nội<br /> tâm và sự sự chứng ngộ chân lí Thiền Tông.<br /> Sau cuộc sống nhập thế tích cực chốn gác tía<br /> lầu son Trần Nhân Tông đã dành khoảng lặng<br /> để chiêm nghiệm trầm tư nơi cõi Phật. Nhà<br /> vua đã soi nhìn thế giới chân như bằng bằng<br /> cảm quan phấn chấn, tự tin. Sự chứng ngộ<br /> viên mãn là đích soi chiếu cho những rung<br /> cảm thẩm mĩ và điểm tựa cho những trải<br /> nghiệm sâu lắng của bậc chân tu, hơn thế,<br /> người khai sáng dòng thiền Trúc Lâm. Chữ<br /> Nôm trong Cư trần lạc đạo phú, Đắc thú lâm<br /> tuyền thành đạo ca dễ hiểu, dung dị, đời<br /> thường giúp người đọc cảm nhận một cõi<br /> tâm linh trong trẻo, thuần thành đạt đến chỗ<br /> cứu cánh giác ngộ.<br /> <br /> Hoàng Thị Tuyết Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> TRẦN NHÂN TÔNG TRONG DÒNG<br /> NGHIÊNG KHÔNG THỜI GIAN<br /> Nhìn lại những thành tựu của đời Trần, dấu ấn<br /> của Trần Nhân Tông hiển hiện rõ nét ở nhiều<br /> lĩnh vực. Điều gieo rắc vào trí nhớ của các thế<br /> hệ sau về ông hằn rõ nhất là phương thức ứng<br /> xử khéo léo. Xâu chuỗi những sự kiện liên<br /> quan đến Trần Nhân Tông chúng ta thấy một<br /> “mạch” thông suốt trong tầm vóc và vị thế<br /> của nhà văn hóa – chính trị - tôn giáo tiêu<br /> biểu. Hội nghị Diên Hồng được người đời<br /> ngợi ca không phải ở giá trị của nội dung “hội<br /> nghị” mà ở tài cố kết nhân tâm. Các phụ lão<br /> trong dân gian được coi trọng, được tham dự<br /> vào chính sự không bởi vì triều đình thiếu kế,<br /> mà bởi tài dụng mưu, tài huy động sức mạnh<br /> toàn dân tộc của vị vua khoan giản an lạc.<br /> Với chữ Nôm, người đời sau cảm nhận tầm vị<br /> trí quan trọng của nó bởi tài phù phép, tài<br /> trưng dụng nó như những biểu hiện đầu tiên<br /> của tinh thần quốc gia dân tộc. Hơn thế, Cư<br /> trần lạc đạo phú và Đắc thú lâm tuyền thành<br /> đạo ca được coi là những tác phẩm có địa vị<br /> “quan trọng nhất trong bốn bài phú đời<br /> Trần” [1, 116] bởi ông vua tài năng và tâm<br /> huyết đời Trần biết đãi những hạt vàng từ kho<br /> ngôn ngữ giàu có và tinh luyện của dân tộc.<br /> Vì vậy, với Trần Nhân Tông khoảng cách về<br /> thời gian như ngưng đọng, chỉ có những giá<br /> trị được ông tạo dựng là luôn hiện hữu.<br /> <br /> 112(12)/1: 99 - 104<br /> <br /> sắc “Đại Nam quốc sử diễn ca”, đã uốn nắn, rút gọn từ<br /> 1.887 câu còn 1.027 câu lục bát, làm cho tác phẩm trở<br /> thành cô đọng, cổ kính mà lưu loát, hấp dẫn.<br /> 6<br /> Tinh thần khai phóng, khoan hòa của nhà Trần là một<br /> mạch chảy thông suốt. Chẳng hạn, sự kiện vua Trần<br /> Thánh Tông từng bảo người tôn thất rằng: “Thiên hạ là<br /> thiên hạ của Tổ tông, người nối nghiệp Tổ tông nên<br /> cùng với anh em trong họ cùng hưởng phú quý... ; sự<br /> kiện rước linh cữu Trần Nhân Tông năm Canh Tuất<br /> (1310) dân tình xem đông đến mức phải tể tướng dẹp<br /> người, hữu ty dùng kế mới đi được... ; sự kiện vua cảm<br /> tình sự hộ tùng của những người hầu hạ trong lúc loạn<br /> ly mà răn bảo các vệ sĩ không được la đuổi gia đồng của<br /> các vương hầu...<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1]. Đào Duy Anh (1975), Chữ Nôm - Nguồn<br /> gốc, cấu tạo, diễn biến, NXB KHXH.<br /> [2]. A.B Pôliacốp (1975), Sự phục hưng của<br /> nước Đại Việt thế kỉ X – XIV, NXB Chính trị<br /> quốc gia, Viện lịch sử quân sự Việt Nam.<br /> [3]. Nhiều tác giả (2009), Đại Việt sử kí toàn thư<br /> trọn bộ, NXB Văn hóa – thông tin.<br /> [4]. Nguyễn Quyết Thắng - Nguyễn Bá Thể<br /> (1993), Từ điển nhân vật lịch sử VN, NXB<br /> Văn hóa.<br /> [5]. Nguyễn Khắc Thuần (2007), Tiến trình văn<br /> hóa Việt Nam từ khởi thủy đến thế kỉ XIX,<br /> NXB Giáo dục.<br /> [6]. Trần Ngọc Vương (2010), Thực thể Việt nhìn<br /> từ các tọa độ chữ, NXB Tri thức.<br /> <br /> 1<br /> Dẫn theo Nguyễn Hữu Sơn, Văn học trung đại Việt<br /> Nam – Quan niệm con người và tiến trình phát triển,<br /> NXB Khoa học xã hội, 2005, tr.121.<br /> 2<br /> ttp://triethoc.edu.vn/index.phpoption=com_content&vi<br /> ew=article&id=191:mt-s-vn-t-tng-trn-nhan<br /> tong&catid=5:t-tng-vit-nam&Itemid=224<br /> 3<br /> Trường hợp Cư trần lạc đạo phú và Đắc thú lâm tuyền<br /> hành đạo ca đề cập bên dưới.<br /> 4<br /> Xem Hoàng Thị Tuyết Mai, Phương thức ứng xử với<br /> ngôn ngữ và văn hóa thời Lý Trần, Tạp chí Văn hóa<br /> Nghệ thuật, số 325 (2011), tr.20.<br /> 5<br /> Phạm Đình Toái (1817 - 1901) quê Nghệ An, đỗ Cử<br /> nhân 1842, làm quan đến án sát Sơn Tây, bị thăng giáng<br /> nhiều lần. Ngoài “Quỳnh Lưu tiết phụ truyện” bằng chữ<br /> Hán, ông chủ yếu dùng thơ lục bát điêu luyện để diễn<br /> Nôm một số thiên trong Kinh truyện nho gia, nhiều thơ<br /> cổ điển Trung Quốc. Nổi tiếng vì có công nhuận<br /> <br /> 103<br /> <br />