Quan hệ giữa tôn giáo và dân tộc: Lý luận và thực tiến ở Việt Nam - Vũ Văn Hậu

Quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ... 27<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ d©n téc:<br /> Lý luËn vµ thùc tiÔn ë ViÖt Nam<br /> <br /> <br /> Vò V¨n HËu(*)<br /> <br /> <br /> <br /> T«n gi¸o kh«ng chØ lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, mµ cßn lµ mét<br /> hiÖn t−îng x· héi, tån t¹i víi nh÷ng ®Æc tr−ng: céng ®ång ®øc tin,<br /> hÖ thèng nghi lÔ, hÖ thèng tæ chøc, hÖ thèng lu©n lý. Víi nh÷ng<br /> ®Æc tr−ng trªn, gi÷a t«n gi¸o vµ d©n téc cã mèi quan hÖ t−¬ng hç,<br /> qua l¹i vµ phøc t¹p, cã thÓ lµm tiÒn ®Ò cho sù tån t¹i cña nhau, t¹o<br /> chØnh thÓ thèng nhÊt vµ b¶n s¾c riªng cho mçi quèc gia d©n téc.<br /> §èi víi ViÖt Nam lµ quèc gia ®a d©n téc, ®a t«n gi¸o, ®©y lµ ®Æc<br /> ®iÓm ®ßi hái sù ph¸t triÓn ph¶i g¾n kÕt kh¨ng khÝt quan hÖ gi÷a<br /> t«n gi¸o vµ d©n téc ë ViÖt Nam, lµm c¬ së ®Ó tiÕp thu vµ tiÕp biÕn<br /> c¸c yÕu tè ngo¹i sinh.<br /> <br /> <br /> 1. Kh¸i niÖm: t«n gi¸o, d©n téc gi¶i thÝch b»ng quan hÖ Thiªng/Phµm,<br /> tøc lµ nãi mèi quan hÖ rµng buéc gi÷a<br /> T«n gi¸o lµ g×? §©y lµ vÊn ®Ò x−a<br /> con ng−êi víi ®Êng siªu nhiªn. ∗<br /> cò, nh−ng còng lµ vÊn ®Ò th−êng xuyªn<br /> míi. Bëi v×, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng gãc Còng cã thÓ tiÕp cËn ®Þnh nghÜa t«n<br /> nh×n, kh«ng gian v¨n ho¸, t− t−ëng gi¸o theo quan ®iÓm cña c¸c häc gi¶ E.<br /> kh¸c nhau, mµ ng−êi ta quan niÖm vÒ Durkheim, Luckmann, Schmidt, Y.<br /> t«n gi¸o kh¸c nhau; mÆt kh¸c, xuÊt Lambert… C¸c häc gi¶ nµy b−íc ®Çu ®·<br /> ph¸t tõ tÝnh phøc t¹p vµ ®a d¹ng cña thÊy ®−îc khi nãi tíi t«n gi¸o lµ nãi ®Õn<br /> ®êi sèng x· héi, nªn mçi c¸ nh©n cã thÓ yÕu tè thiªng, quan hÖ gi÷a c¸i thiªng<br /> tham gia hµnh vi vµ c¶m nhËn t«n gi¸o vµ c¸i tôc vµ b−íc ®Çu cÊu tróc nh÷ng<br /> theo c¸ch thøc riªng. Tõ ®©y, quy ®Þnh thuéc tÝnh cña t«n gi¸o; mÆt kh¸c ®·<br /> tÝnh ®a chiÒu cña nh÷ng quan niÖm t«n thÊy ®−îc t«n gi¸o t¹o ra nh÷ng hÖ qu¶<br /> gi¸o. VÒ ®¹i thÓ cã thÓ ®−a ra mét sè quan träng ®èi víi sù vËn hµnh cña x·<br /> c¸ch tiÕp cËn vÒ t«n gi¸o nh− sau: héi (theo: 2, tr.197- 208, 3, tr.164-188).<br /> Tuy nhiªn, vÒ c¬ b¶n nh÷ng quan ®iÓm<br /> TiÕp cËn theo tõ nguyªn häc, thuËt<br /> trªn th−êng xem ®Æc tÝnh b¶n chÊt cña<br /> ng÷ Religion (t«n gi¸o) xuÊt ph¸t tõ c¸c<br /> t«n gi¸o lµ c¸i linh thiªng, siªu tù<br /> tõ cña tiÕng Latin: ligare, religare,<br /> nhiªn, nh−ng trªn thùc tÕ cã nh÷ng c¸i<br /> legere, cã nghÜa lµ: nèi liÒn, thu nhÆt,<br /> gÆt h¸i… Tõ ®ã ng−êi ta gi¶i thÝch<br /> nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, phæ biÕn nhÊt lµ (∗)<br /> TS., Häc viÖn ChÝnh trÞ – Hµnh chÝnh khu vùc I.<br /> 28 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2008<br /> <br /> ®−îc coi lµ t«n gi¸o l¹i kh«ng quy chiÕu Qua ®Þnh nghÜa, c¸c nhµ kinh ®iÓn<br /> vµo c¸i linh thiªng, siªu tù nhiªn nh−: m¸cxÝt ®· tr¶ lêi ®−îc nh÷ng c©u hái<br /> PhËt gi¸o, Khæng gi¸o… Thªm n÷a, cÇn thiÕt cho mét ®Þnh nghÜa vÒ t«n gi¸o<br /> d−êng nh− c¸c quan ®iÓm trªn thiªn vÒ ®ã lµ: T«n gi¸o lµ g×? Ph¶n ¸nh c¸i g×?<br /> nghiªn cøu trªn ph−¬ng diÖn x· héi häc Vµ ph¶n ¸nh nh− thÕ nµo? Tuy nhiªn,<br /> t«n gi¸o. xÐt ë trong chõng mùc nhÊt ®Þnh, K.<br /> Marx vµ F. Engels ®Ò cËp ®Õn t«n gi¸o ë<br /> §øng trªn quan niÖm duy vËt biÖn<br /> gãc ®é h×nh th¸i ý thøc; mÆt kh¸c, K.<br /> chøng vµ duy vËt lÞch sö ®Ó gi¶i lý c¸c<br /> Marx vµ F. Engels ®−a ra ®Þnh nghÜa vÒ<br /> hiÖn t−îng x· héi, trong ®ã cã vÊn ®Ò<br /> t«n gi¸o cña m×nh trªn c¬ së nghiªn cøu<br /> t«n gi¸o, K. Marx vµ F. Engels ®· ®−a<br /> mét c¸ch kü l−ìng chñ yÕu ®¹o Kit« vµ<br /> ra quan ®iÓm khoa häc vÒ b¶n chÊt cña<br /> nh÷ng diÔn biÕn cña nã ë ch©u ¢u, song<br /> t«n gi¸o, lý gi¶i vÊn ®Ò t«n gi¸o nh− mét<br /> hai «ng l¹i ch−a cã ®iÒu kiÖn nghiªn cøu<br /> h×nh th¸i ý thøc x· héi. K Marx vµ F.<br /> c¸c t«n gi¸o ë vïng ViÔn §«ng: Ên §é,<br /> Engels cho r»ng, chÝnh con ng−êi t¹o ra<br /> Trung Quèc, §«ng Nam ¸ vµ Nam ¸. Cô<br /> t«n gi¸o chø kh«ng ph¶i t«n gi¸o t¹o ra<br /> thÓ c¸c t«n gi¸o kh¸c: PhËt gi¸o, Khæng<br /> con ng−êi. Con ng−êi chÝnh lµ “thÕ giíi<br /> gi¸o, §¹o gi¸o l¹i cã nh÷ng s¾c th¸i riªng<br /> cña nh÷ng con ng−êi, lµ nhµ n−íc, lµ x·<br /> so víi Kit« gi¸o (Xem thªm: 5, tr.18). §iÒu<br /> héi”, nhµ n−íc Êy, x· héi Êy s¶n sinh ra nµy l¹i cµng phøc t¹p h¬n nÕu ¸p dông<br /> t«n gi¸o. rËp khu«n, m¸y mãc ®Þnh nghÜa t«n gi¸o<br /> C¸c nhµ kinh ®iÓn m¸cxÝt ®· chØ ra cña c¸c nhµ kinh ®iÓn m¸cxÝt vµo nghiªn<br /> r»ng, sù ra ®êi cña t«n gi¸o theo quy cøu t«n gi¸o ë ViÖt Nam.<br /> luËt cña h×nh th¸i ý thøc, ®ã lµ sù ph¶n<br /> ¸nh tån t¹i x· héi, d−íi d¹ng hoang Khi nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò vÒ t«n<br /> ®−êng, h− ¶o. Song, chÝnh hoang ®−êng gi¸o ë ViÖt Nam, Linh môc L. Cadiere<br /> h− ¶o ®ã cã t¸c dông bï ®¾p cho cuéc viÕt: “C¸c d©n téc ViÔn §«ng, ®Æc biÖt<br /> sèng khæ cùc n¬i trÇn thÕ, “t«n gi¸o lµ ng−êi ViÖt Nam, lµ ng−êi mang ®Ëm<br /> tiÕng thë dµi cña chóng sinh bÞ ¸p bøc, t©m thøc t«n gi¸o. ThuËt ng÷ t«n gi¸o<br /> lµ tr¸i tim thÕ giíi kh«ng cã tr¸i tim, bao hµm nhiÒu møc ®é, nhiÒu s¾c th¸i.<br /> còng nh− nã lµ tinh thÇn cña nh÷ng NÕu ta coi t«n gi¸o lµ niÒm tin vµo mét<br /> ®iÒu kiÖn x· héi kh«ng cã tinh thÇn. §Êng TuyÖt §èi ®Çy lín lao vµ hoµn h¶o;<br /> T«n gi¸o lµ thuèc phiÖn cña nh©n lµ sù hîp nhÊt b»ng c¶ tÊm lßng cña b¶n<br /> d©n”(4, T.1, tr. 570). th©n víi §Êng Tèi Cao hiÖn diÖn ë kh¾p<br /> mäi n¬i; lµ sù hîp nhÊt b»ng c¶ tr¸i tim<br /> Tõ c¸ch tiÕp cËn nµy, c¸c nhµ kinh<br /> víi §øc Chóa ®Çy lßng b¸c ¸i, ngù trÞ vµ<br /> ®iÓn m¸cxÝt ®· ®−a ra ®Þnh nghÜa vÒ t«n<br /> n¾m gi÷ tÊt c¶. Cuèi cïng v× lßng biÕt ¬n<br /> gi¸o: “TÊt c¶ mäi t«n gi¸o ch¼ng qua chØ<br /> vÒ sù hoµn thiÖn tét cïng, hiÖn ra b»ng<br /> lµ sù ph¶n ¸nh h− ¶o vµo trong ®Çu ãc<br /> sù t«n thê mét c¸ch xøng ®¸ng víi §Êng<br /> cña con ng−êi cña lùc l−îng ë bªn ngoµi<br /> Tèi Cao ®ã; thêi ta ph¶i nãi ng−êi ViÖt<br /> chi phèi cuéc sèng hµng ngµy cña hä; chØ<br /> Nam kh«ng cã t«n gi¸o. Kh¸i niÖm vÒ<br /> lµ sù ph¶n ¸nh mµ trong ®ã lùc l−îng §Êng Tèi Cao tuét khái hä; hä sèng<br /> trÇn thÕ ®· mang h×nh thøc lùc l−îng kh«ng cã Chóa. Nh−ng nÕu ta quan<br /> siªu trÇn thÕ” (4, T.20, tr.437). niÖm t«n gi¸o lµ tÝn ng−ìng vµ thùc<br /> Quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ... 29<br /> <br /> hµnh ¶nh h−ëng ®Õn c¸ch øng xö theo thÕ giíi ®ã nh»m lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò<br /> lÏ ph¶i cña cuéc ®êi ®Õn mét thÕ giíi trªn trÇn thÕ, còng nh− thÕ giíi bªn kia<br /> siªu nhiªn thêi ta thÊy ng−êi ViÖt Nam trong nh÷ng hoµn c¶nh lÞch sö, ®Þa lý<br /> cã c¸i ®øc tÝnh ®ã ë møc ®é cao” (DÉn kh¸c nhau, cña tõng céng ®ång t«n gi¸o<br /> theo 2, tr.17). §Æc ®iÓm riªng nµy l¹i x· héi kh¸c nhau” (2, tr.72-73); vµ<br /> ®−îc Hå ChÝ Minh nhËn xÐt: “Ng−êi An ®−¬ng nhiªn, khi ®Ò cËp t«n gi¸o nh−<br /> Nam kh«ng cã linh môc, kh«ng cã t«n mét hiÖn t−îng x· héi cÇn ph¶i xem<br /> gi¸o theo c¸ch nghÜ cña Ch©u ¢u. ViÖc thªm nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh t«n gi¸o:<br /> cóng b¸i tæ tiªn hoµn toµn lµ mét hiÖn niÒm tin t«n gi¸o, nghi lÔ, gi¸o lý, tæ<br /> t−îng x· héi. Chóng t«i kh«ng cã nh÷ng chøc - ®©y lµ nh÷ng “cÇu nèi” trong<br /> ng−êi t− tÕ nµo, nh÷ng ng−êi giµ trong quan hÖ gi÷a thÕ giíi hiÖn h÷u vµ thÕ<br /> gia ®×nh thùc hiÖn nh÷ng nghi lÔ t−ëng giíi phi hiÖn h÷u.<br /> niÖm. Chóng t«i kh«ng biÕt ®Õn uy tÝn<br /> cña ng−êi ThÇy cóng, cña ng−êi linh Xung quanh kh¸i niÖm d©n téc còng<br /> môc lµ g×” (6, T.1, tr.478-479). §iÓm nµy cã nhiÒu vÊn ®Ò phøc t¹p cÇn lµm râ.<br /> l¹i thªm mét lÇn n÷a Ph¹m V¨n §ång Tr−íc hÕt, d©n téc nh»m chØ céng ®ång<br /> kh¼ng ®Þnh: “Tõ xa x−a d©n téc ViÖt téc ng−êi (ethnie) cã chung mét tiÕng<br /> Nam kh«ng cã t«n gi¸o theo nghÜa nãi, cã ®Æc tr−ng sinh ho¹t v¨n ho¸, cã ý<br /> th«ng th−êng cña nhiÒu n−íc kh¸c” (7, thøc tù gi¸c téc ng−êi: d©n téc Kinh,<br /> tr.66). Tµy, Dao…; thø hai, d©n téc ®−îc hiÓu<br /> quèc gia d©n téc lµ céng ®ång d©n c−<br /> Tãm l−îc nh÷ng quan ®iÓm t«n gi¸o<br /> sèng trªn l·nh thæ quèc gia, ®−îc x¸c<br /> cho thÊy, viÖc x¸c ®Þnh néi dung ®Þnh<br /> ®Þnh d−íi sù ®iÒu hµnh cña nhµ n−íc<br /> nghÜa t«n gi¸o lµ rÊt phøc t¹p vµ ®a<br /> trung −¬ng thèng nhÊt: d©n téc ViÖt<br /> d¹ng. Mçi c¸ch tiÕp cËn vÒ ®Þnh nghÜa<br /> Nam, Trung Quèc… Trong ph¹m vi cña<br /> ®Òu hµm chøa nh÷ng néi dung kh¸c<br /> bµi viÕt, t¸c gi¶ ®i vµo t×m hiÓu kh¸i<br /> nhau mµ kh«ng thÓ phñ nhËn. Tuy<br /> niÖm d©n téc víi t− c¸ch d©n téc quèc<br /> nhiªn, ®Ó cã ®Þnh nghÜa phæ qu¸t vµ<br /> gia.<br /> thèng nhÊt vÒ t«n gi¸o ch¾c h¼n kh«ng<br /> chØ dõng l¹i ë nh÷ng néi dung hiÖn cã ThuËt ng÷ Nation b¾t nguån tõ<br /> mµ nã sÏ ®−îc bæ sung, hoµn thiÖn cïng tiÕng Latin lµ Natio, cã nghÜa lµ céng<br /> víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc hiÖn ®¹i ®ång ng−êi cã chung mét thÓ chÕ chÝnh<br /> vµ t− duy cña loµi ng−êi. Vµ nh− vËy, trÞ, ®−îc thiÕt lËp trªn mét l·nh thæ<br /> vÊn ®Ò ®Þnh nghÜa vÒ t«n gi¸o cßn ®−îc nhÊt ®Þnh, ®−îc ®iÒu khiÓn bëi mét nhµ<br /> ®Æt ra vµ cÇn ®−îc nghiªn cøu mét c¸ch n−íc; hay mét céng ®ång nh©n d©n æn<br /> s©u s¾c h¬n. DÉu vËy, trong khi nghiªn ®Þnh ph¸t triÓn trong lÞch sö, víi mét<br /> cøu chóng t«i vÉn cÇn mét kh¸i niÖm tèi l·nh thæ, mét sinh ho¹t kinh tÕ, mét<br /> thiÓu lµm c«ng cô thao t¸c. Víi yªu cÇu ®Æc tr−ng v¨n ho¸, mét tiÕng nãi<br /> ®ã theo chóng t«i: “… §èi t−îng chung chung, chØ ®¹o bëi mét nhµ n−íc. Néi<br /> nhÊt cña t«n gi¸o, T©y còng nh− §«ng, dung ®Þnh nghÜa d©n téc trªn còng ®·<br /> lµ thÕ giíi siªu nhiªn v« h×nh ®−îc chÊp ®−îc nh÷ng ng−êi s¸ng lËp chñ nghÜa<br /> nhËn mét c¸ch trùc gi¸c vµ t¸c ®éng qua Marx - Lenin ®Ò cËp trong c¸c t¸c phÈm<br /> l¹i mét c¸ch h− ¶o gi÷a con ng−êi víi cña m×nh. Theo F. Engels, sù ra ®êi<br /> 30 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2008<br /> <br /> d©n téc g¾n víi sù ra ®êi cña nhµ n−íc. ®æi c¸c t«n gi¸o g¾n liÒn víi sù vËn<br /> Trong t¸c phÈm HÖ t− t−ëng §øc, K. ®éng, biÕn ®æi cña vÊn ®Ò d©n téc;<br /> Marx vµ F. Engels viÕt: “Sù ph©n c«ng ng−îc l¹i, sù tån t¹i cña céng ®ång d©n<br /> lín nhÊt gi÷a lao ®éng vËt chÊt vµ lao téc còng th−êng g¾n liÒn víi mét t«n<br /> ®éng tinh thÇn lµ sù t¸ch gi÷a thµnh gi¸o nhÊt ®Þnh. §iÒu ®ã cã thÓ thÊy<br /> thÞ vµ n«ng th«n. Sù ®èi lËp gi÷a thµnh ®−îc trong lÞch sö ph¸t triÓn cña loµi<br /> thÞ vµ n«ng th«n cïng víi b−íc qu¸ ®é ng−êi. NÕu nh×n xuyªn suèt trong lÞch<br /> tõ thêi ®¹i d· man lªn thêi ®¹i v¨n sö cña loµi ng−êi tõ khi xuÊt hiÖn ®Õn<br /> minh, tõ chÕ ®é bé l¹c lªn nhµ n−íc, tõ khi con ng−êi tæ chøc thµnh x· héi<br /> tÝnh ®Þa ph−¬ng lªn d©n téc vµ cø tån cïng víi nã, t«n gi¸o tr¶i qua nh÷ng<br /> t¹i m·i suèt toµn bé lÞch sö v¨n minh h×nh thøc, s¾c th¸i kh¸c nhau:<br /> cho ®Õn ngµy nay” (8, tr.80). C¸ch ®Æt<br /> Khi con ng−êi biÕt tæ chøc thµnh x·<br /> vÊn ®Ò nµy cña nh÷ng nhµ kinh ®iÓn<br /> héi, kÐo theo nã lµ sù ra ®êi t«n gi¸o cña<br /> s¸ng lËp ra chñ nghÜa Marx - Lenin cho<br /> hä nh»m ph¶n ¸nh c¸c mèi quan hÖ cña<br /> r»ng, d©n téc lµ céng ®ång ng−êi h×nh<br /> céng ®ång. Nh÷ng h×nh thøc t«n gi¸o<br /> thµnh tõ c¸c bé l¹c, mµ liªn minh bé<br /> nµy: VËt tæ, T« tem gi¸o, Ma thuËt, Hån<br /> l¹c lµ b−íc khëi ®Çu. D©n téc ra ®êi<br /> linh gi¸o, Sa man gi¸o… còng lµ sîi d©y<br /> cïng víi sù xuÊt hiÖn nhµ n−íc.<br /> liªn kÕt céng ®ång d©n téc. Nãi nh− F.<br /> Tãm l¹i, d©n téc hay quèc gia d©n Engels lµ: “t«n gi¸o sinh ra trong thêi<br /> téc lµ mét céng ®ång chÝnh trÞ x· héi ®¹i hÕt søc nguyªn thuû… Do ®ã nh÷ng<br /> ®−îc chØ ®¹o bëi mét nhµ n−íc, thiÕt lËp kh¸i niÖm ban ®Çu Êy th−êng chung cho<br /> trªn mét l·nh thæ nhÊt ®Þnh, cã mét tªn mçi tËp ®oµn nh÷ng d©n téc cïng dßng<br /> gäi, mét ng«n ng÷ hµnh chÝnh, mét sinh m¸u” (4, T.21, tr.445).<br /> ho¹t kinh tÕ nãi chung, víi mét biÓu<br /> t−îng v¨n ho¸ chung t¹o nªn tÝnh c¸ch Khi con ng−êi b−íc sang thêi ®¹i<br /> riªng cña d©n téc. Tuy nhiªn, còng cÇn n«ng nghiÖp víi sù xuÊt hiÖn c¸c ngµnh<br /> hiÓu r»ng do yÕu tè lÞch sö sù ph¸t triÓn nghÒ: trång trät, ch¨n nu«i vµ kÐo theo<br /> cña mçi quèc gia d©n téc lµ kh«ng æn ®ã tæ chøc nhµ n−íc ra ®êi (céng ®ång<br /> ®Þnh, nªn kÕt cÊu cña céng ®ång d©n téc chÝnh trÞ - x· héi) víi sù h×nh thµnh<br /> rÊt ®a d¹ng, phô thuéc vµo hoµn c¶nh quèc gia d©n téc, tÊt yÕu ra ®êi h×nh<br /> lÞch sö, v¨n ho¸, x· héi… Ngµy nay, do thøc t«n gi¸o míi ®ã lµ t«n gi¸o d©n téc.<br /> sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, H×nh thøc t«n gi¸o d©n téc cã néi dung<br /> nªn kh«ng gian x· héi ®−îc më réng chung lµ thê c¸c vÞ thÇn b¶o vÖ d©n téc,<br /> mang tÝnh toµn cÇu, do vËy t×nh tr¹ng nh−ng l¹i ®−îc thÓ hiÖn kh¸c nhau tuú<br /> d©n téc ®a téc ng−êi lµ phæ biÕn. theo tõng quèc gia. Sù chuyÓn biÕn nµy<br /> mét lÇn n÷a l¹i ®−îc F. Engels kh¼ng<br /> 2. Quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ d©n téc<br /> ®Þnh: “Sau khi c¸c tËp ®oµn ®ã ph©n<br /> Cã thÓ nãi, quan hÖ gi÷a d©n téc vµ chia thµnh nhiÒu m¶ng ®Òu ph¸t triÓn<br /> t«n gi¸o ®−îc biÓu hiÖn d−íi nhiÒu h×nh mét c¸ch ®Æc thï ë tõng d©n téc…<br /> thøc kh¸c nhau, tuú thuéc vµo gãc ®é Nh÷ng vÞ thÇn ®−îc t¹o ra… ë mçi d©n<br /> tiÕp cËn. Song, cho dï c¸ch tiÕp cËn nµo téc lµ nh÷ng vÞ thÇn d©n téc; lÜnh vùc<br /> còng ®Òu thÊy r»ng sù vËn ®éng, biÕn chi phèi cña c¸c vÞ thÇn ®ã kh«ng v−ît<br /> Quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ... 31<br /> <br /> qua biªn giíi l·nh thæ d©n téc mµ c¸c vÞ kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng néi dung c¬ b¶n<br /> thÇn Êy b¶o vÖ, vµ ngoµi biªn giíi ®ã th× sau:<br /> do c¸c vÞ thÇn kh¸c tiÕn hµnh mét sù<br /> XÐt vÒ thùc chÊt, t«n gi¸o lµ do con<br /> thèng trÞ kh«ng ai tranh giµnh ®−îc.<br /> ng−êi t¹o ra vµ th−êng cã trung t©m<br /> TÊt c¶ c¸c vÞ thÇn Êy chØ cã thÓ tiÕp tôc<br /> xuÊt hiÖn cïng víi céng ®ång ng−êi nhÊt<br /> tån t¹i trong trÝ t−ëng t−îng chõng nµo<br /> ®Þnh. Hay nãi mét c¸ch kh¸c, mçi mét<br /> d©n téc t¹o ra c¸c vÞ thÇn Êy tån t¹i; khi<br /> t«n gi¸o ®Òu tån t¹i trong mét hoÆc<br /> d©n téc ®ã tiªu vong th× c¸c vÞ thÇn Êy<br /> nhiÒu quèc gia, d©n téc nhÊt ®Þnh vµ<br /> tiªu vong” (4, T.21, tr. 445-446).<br /> ®−¬ng nhiªn chÞu sù t¸c ®éng cña ®iÒu<br /> Do sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt, ®Æc kiÖn kinh tÕ, x· héi, chÝnh trÞ cña c¸c<br /> biÖt lµ sù ph¸t triÓn cña th−¬ng nghiÖp, quèc gia hoÆc d©n téc ®ã. Song, mét khi<br /> n¶y sinh t− t−ëng c¸ lín nuèt c¸ bÐ, ®· ®· ra ®êi, t«n gi¸o nh− sîi d©y tinh<br /> ph¸t sinh ra nh÷ng t«n gi¸o khu vùc thÇn liªn kÕt c¸c thµnh viªn trong céng<br /> hay cã khuynh h−íng toµn cÇu: Kit« ®ång vµo quan hÖ bÒn chÆt.<br /> gi¸o, PhËt gi¸o, Håi gi¸o. Nh÷ng t«n<br /> 3. Quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ d©n téc ë ViÖt<br /> gi¸o nµy, tho¹t nh×n bÒ ngoµi, ng−êi ta<br /> Nam<br /> thÊy nã ®· v−ît qua giíi h¹n nhÊt ®Þnh<br /> cña mét d©n téc ®Ó truyÒn b¸ réng kh¾p Tõ ®Æc ®iÓm mang tÝnh phæ qu¸t<br /> trong khu vùc vµ thÕ giíi. Tuy nhiªn, cña mèi quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ d©n<br /> nh×n mét c¸ch b¶n chÊt c¸c t«n gi¸o nµy téc ®−îc tr×nh bµy ë trªn lµ c¬ së nghiªn<br /> còng kh«ng thÓ v−ît lªn trªn d©n téc cøu quan hÖ t«n gi¸o vµ d©n téc ë ViÖt<br /> quèc gia. Bëi v×, thùc tÕ kiÓm nghiÖm vµ Nam.<br /> x¸c ®Þnh Kit« gi¸o th−êng thÝch øng víi<br /> nhu cÇu tinh thÇn cña ng−êi ph−¬ng Cã thÓ nãi, nh×n mét c¸ch kh¸i qu¸t<br /> T©y, Håi gi¸o th−êng phï hîp víi v¨n tr−íc khi cã sù du nhËp c¸c t«n gi¸o lín<br /> ho¸ cña ng−êi ¶ RËp, cßn PhËt gi¸o lµ vµo ViÖt Nam: Nho gi¸o, PhËt gi¸o,<br /> n¬i ký th¸c tinh thÇn cña phÇn lín Kit« gi¸o… th× ë ViÖt Nam cã hÖ thèng<br /> ng−êi ph−¬ng §«ng; mÆt kh¸c cho dï tÝn ng−ìng, t«n gi¸o d©n téc kh¸ ®iÓn<br /> nh÷ng néi dung t«n gi¸o khu vùc hay xu h×nh, ®ã lµ, Thê cóng Tæ tiªn mµ mét sè<br /> h−íng thÕ giíi mang tÝnh phæ qu¸t, nhµ khoa häc gäi lµ ®¹o Tæ tiªn. Qua hÖ<br /> ®−îc truyÒn b¸ b»ng con ®−êng chiÕn thèng tÝn ng−ìng, t«n gi¸o d©n téc nµy<br /> tranh hay hoµ b×nh, ®−îc du nhËp vµo thÊy ®−îc quan hÖ t«n gi¸o vµ d©n téc<br /> c¸c d©n téc quèc gia trùc tiÕp hay gi¸n thËt kh¨ng khÝt. “ChÝnh hÖ thèng t«n<br /> tiÕp, song khi tån t¹i trong quèc gia d©n gi¸o nµy míi cã sù t¸c ®éng thèng nhÊt<br /> téc nµo ®ã ®· ®−îc biÕn ®æi Ýt nhiÒu phï céng ®ång, míi lµ ý thøc tiÒm Èn g¾n bã<br /> hîp víi ®Æc tÝnh v¨n ho¸ cña d©n téc ®ã. víi gia ®×nh, quª h−¬ng, ®Êt n−íc; mÆt<br /> kh¸c, nh÷ng t«n gi¸o ngo¹i sinh b»ng<br /> Nh− vËy, ®iÓm qua sù vËn ®éng, con ®−êng hoµ b×nh hay chiÕn tranh,<br /> biÕn ®æi cña t«n gi¸o trong t−¬ng quan muèn b¸m rÔ vµo d©n téc, ph¶i bÞ d©n<br /> ph¸t triÓn cña loµi ng−êi cho thÊy, râ téc ho¸, bÞ t«n gi¸o d©n téc tiÕp thu cho<br /> rµng gi÷a t«n gi¸o vµ d©n téc cã mèi liªn thÝch hîp víi t©m thøc t«n gi¸o d©n téc”<br /> hÖ kh¨ng khÝt. Mèi liªn hÖ ®ã cã thÓ (2, tr.312).<br /> 32 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2008<br /> <br /> Thê cóng tæ tiªn kh«ng ngoµi g× phong thÇn ®èi víi thÇn s«ng, thÇn nói<br /> kh¸c, ®ã lµ: “§¹o thê cóng tæ tiªn hiÓu vµ c¸c vong hån cã c«ng h− ¶o. Víi lÏ ®ã,<br /> theo nghÜa réng kh«ng chØ thê nh÷ng hµng n¨m trªn m¶nh ®Êt thiªng - n¬i<br /> ng−êi cã c«ng sinh d−ìng ®· khuÊt, ®−îc coi lµ trung t©m cña giang s¬n ®Êt<br /> nghÜa lµ nh÷ng ng−êi cïng huyÕt thèng, n−íc, n¬i giao l−u gi÷a Trêi vµ §Êt,<br /> mµ thê c¶ nh÷ng ng−êi cã c«ng víi céng b»ng sîi d©y v« h×nh, thay mÆt cho toµn<br /> ®ång lµng x·, ®Êt n−íc” (2, tr.315). Thê d©n, nhµ vua cÇu xin Trêi - vÞ thÇn b¶n<br /> cóng tæ tiªn ®−îc tæ chøc ë 3 cÊp ®é: mÖnh cña chóng sinh, cña céng ®ång,<br /> N−íc, Lµng, Nhµ. cña b¶n th©n nhµ vua vµ dßng hä mét<br /> n¨m tèt lµnh. Trong nghi lÔ nµy, nhµ<br /> §èi víi ®Êt n−íc, do ®Æc ®iÓm cña x· vua tù m×nh lµm chñ lÔ mµ kh«ng<br /> héi cæ truyÒn ph−¬ng §«ng, trong ®ã cã nh−êng quyÒn ®ã cho ai, nhµ vua còng<br /> ViÖt Nam, viÖc suy t«n c¸ nh©n kh«ng tù m×nh cµy luèng ®Êt t−îng tr−ng ®Çu<br /> chØ lµm ng−êi ®¹i diÖn tèi cao cña c¶ tiªn, më ®Çu cho mét n¨m s¶n xuÊt.<br /> céng ®ång (céng ®ång quèc gia d©n téc),<br /> mµ cßn ®¹i diÖn cho c¶ ¤ng Trêi cã uy §èi víi lµng, b¶n viÖc thê cóng thÇn<br /> lùc tèi cao ®èi víi c¶ ng−êi sèng lÉn ®Þa ph−¬ng hay Thµnh Hoµng, ThÇn<br /> ng−êi chÕt trong ph¹m vi l·nh thæ. Sù B¶n, ThÇn Lµng lµ vÝ dô. Nh÷ng vÞ thÇn<br /> h−ng thÞnh hay suy vong cña c¶ céng nµy cã nguån gèc kh¸c nhau, tuú theo<br /> ®ång phô thuéc vµo sù h−ng thÞnh hay tõng lµng, b¶n, x·: cã khi nh÷ng vÞ thÇn<br /> suy vong cña chÝnh «ng vua nöa thÇn, nµy lµ nh÷ng thÇn tù nhiªn (s«ng, nói,<br /> nöa ng−êi. ¤ng vua nöa thÇn, nöa thæ thÇn); cã khi lµ nh÷ng vÞ thÇn cã<br /> ng−êi ®−îc suy t«n lµ ng−êi ®¹i diÖn duy quan hÖ v« h×nh víi céng ®ång... Theo<br /> kh¶o cøu cña t¸c gi¶ NguyÔn Duy Hinh<br /> nhÊt cña céng ®ång tr−íc thÇn linh;<br /> trong TÝn ng−ìng Thµnh hoµng ViÖt<br /> ng−êi cã quyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m,<br /> Nam (1) th× thÊy râ, ®a phÇn c¸c vÞ<br /> quyÒn lùc ®−îc ®ång nhÊt quyÒn lùc cña<br /> Thµnh Hoµng lµ nh÷ng ng−êi cã c«ng<br /> céng ®ång, thay Trêi trÞ v× thiªn h¹; «ng<br /> dùng lµng, s¸ng lËp ra lµng, hoÆc lµ tæ<br /> vua ®ã gäi lµ Vua - ThÇn. V× vËy, viÖc<br /> s− mét nghÒ riªng cña lµng ®ã. Bªn<br /> t«n thê trêi ®Êt, sïng b¸i Vua - ThÇn lµ<br /> c¹nh ®ã, c¸c vÞ Thµnh Hoµng cßn lµ<br /> nhiÖm vô vµ còng lµ b¶n mÖnh cña c¶<br /> nh÷ng ng−êi cã c«ng víi n−íc ®−îc<br /> céng ®ång. So víi Trêi, Vua - ThÇn chØ phong lµm Thµnh Hoµng lµng, v× thÕ<br /> cã quyÒn uy t−¬ng ®èi, song ®èi víi céng míi cã hiÖn t−îng, trong mét lµng cã vÞ<br /> ®ång th× Vua - ThÇn tuy lµ ng−êi phµm Thµnh Hoµng do vua cö, c¹nh vÞ Thµnh<br /> tôc, song «ng vua nµy l¹i cã søc m¹nh Hoµng do d©n t«n vinh. ViÖc thê Thµnh<br /> kh«ng chØ ®iÒu hµnh câi trÇn, ®øng ®Çu Hoµng trong lµng, b¶n víi chøc n¨ng<br /> bé m¸y nhµ n−íc chuyªn chÕ, cai trÞ ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ céng ®ång thÓ hiÖn<br /> thÇn d©n ®ang sèng, mµ cßn cai qu¶n, mèi d©y liªn hÖ gi÷a c¸c c¸ nh©n trong<br /> ®iÒu khiÓn nh÷ng siªu linh trong ph¹m céng ®ång lµng b¶n víi nh÷ng ng−êi ®·<br /> vi l·nh thæ do trêi uû th¸c. Kh¼ng ®Þnh khuÊt ®−îc biÓu hiÖn ra b»ng mèi liªn<br /> nµy ®−îc minh chøng râ nhÊt b»ng viÖc hÖ tÝn ng−ìng, t«n gi¸o; mÆt kh¸c, qua<br /> phong thÇn theo tõng cÊp cho nh÷ng sîi d©y tÝn ng−ìng, t«n gi¸o còng biÓu<br /> ng−êi cã c«ng víi n−íc víi d©n, hoÆc viÖc hiÖn mèi liªn kÕt gi÷a lµng víi triÒu<br /> Quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ... 33<br /> <br /> ®×nh trung −¬ng - ®¹i diÖn cho céng gi¶ Phan Ngäc ®· nhËn xÐt: “§©y còng<br /> ®ång quèc gia d©n téc. §iÒu nµy ®−îc chÝnh lµ c¸ch chuyÓn mét v¨n ho¸ x©y<br /> thÓ hiÖn b»ng h×nh thøc lÔ nghi, ®ã lµ dùng trªn tinh thÇn yªu n−íc thµnh<br /> c¸c lµng vµo dÞp lÔ, héi, bªn c¹nh viÖc tÕ t©m thøc t«n gi¸o, lÊy t©m thøc t«n gi¸o<br /> lÔ c¸c ThÇn lµng, sau ®ã thùc hiÖn lÔ b¸i ®Ó cñng cè tinh thÇn yªu n−íc” (9,<br /> väng vÒ «ng Vua - ThÇn ®Ó chøng tá lßng tr.308). Vµ nh− vËy cã thÓ b−íc ®Çu kÕt<br /> trung thµnh kh«ng chØ thÓ hiÖn trong ®êi luËn r»ng, ngay tõ thêi tiÒn sö ë ViÖt<br /> th−êng, mµ cßn ngay c¶ trong tÝn ng−ìng, Nam khi d©n téc víi t− c¸ch quèc gia<br /> t«n gi¸o. d©n téc ®−îc h×nh thµnh th× ®ång thêi<br /> §èi víi gia ®×nh, khi nghiªn cøu c¸ víi nã lµ quan hÖ d©n téc vµ t«n gi¸o<br /> nh©n trong mèi quan hÖ céng ®ång cho ®−îc x¸c lËp. Quan hÖ nµy lµ nÒn t¶ng<br /> thÊy, mçi c¸ nh©n ph¶i thùc hiÖn rÊt quan träng vµ v÷ng ch¾c ®Ó tiÕp thu,<br /> nhiÒu mèi quan hÖ, bªn c¹nh viÖc thùc tiÕp biÕn nh÷ng t«n gi¸o ngo¹i sinh du<br /> hiÖn quan hÖ víi lµng b¶n, quèc gia - nhËp vµo n−íc ta sau nµy.<br /> d©n téc, th× ®ång thêi thùc hiÖn mèi<br /> tµi liÖu tham kh¶o<br /> quan hÖ huyÕt thèng. Nh÷ng ng−êi<br /> trong cïng huyÕt thèng, tuy kh«ng c− 1. NguyÔn Duy Hinh. TÝn ng−ìng<br /> tró trªn l·nh thæ, trong ®¬n vÞ x· héi, thµnh hoµng ViÖt Nam. H.: Khoa häc<br /> trong lµng b¶n, nh−ng vÉn cã liªn kÕt x· héi, 1996.<br /> dßng m¸u, ®−îc thÓ hiÖn b»ng quan hÖ 2. §Æng Nghiªm V¹n (chñ biªn). Nh÷ng<br /> dßng hä, b»ng dßng téc. Tæ tiªn ®−îc coi vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn t«n gi¸o ë<br /> nh− vÞ thÇn b¶n mÖnh cña gia ®×nh, ViÖt Nam. H.: Khoa häc x· héi, 1998.<br /> dßng hä. Tæ tiªn ®−îc con ch¸u t−ëng 3. Xem thªm: Yves Lambert, “Th¸p<br /> niÖm víi ý nghÜa võa kÝnh, võa sî (kÝnh: Babel” ®Þnh nghÜa vÒ t«n gi¸o trong<br /> sù mang ¬n nu«i d−ìng, sinh thµnh; sî: s¸ch: VÒ t«n gi¸o (TËp 1). H.: Khoa<br /> trõng ph¹t, so v× niÒm tin tÝnh m¹ng häc x· héi, 1994.<br /> cña con ch¸u g¾n liÒn sù quyÕt ®Þnh cña<br /> «ng bµ tæ tiªn). Do ®ã, tæ tiªn ®−îc con 4. K. Marx, F. Engels. Toµn tËp. H.:<br /> ch¸u t−ëng niÖm, cã tr¸ch nhiÖm lo ChÝnh trÞ quèc gia, 1995.<br /> l¾ng, ch¨m sãc - ®©y lµ sîi d©y kÕt nèi 5. NguyÔn §øc Sù. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen<br /> gi÷a nh÷ng ng−êi cßn sèng vµ nh÷ng vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o. H.: Khoa häc x· héi,<br /> ng−êi ®· khuÊt víi giíi h¹n v« tËn, bëi 1999.<br /> h«m nay m×nh lµ con ch¸u, ngµy mai<br /> 6. Hå ChÝ Minh toµn tËp. H.: ChÝnh trÞ<br /> m×nh lµ tæ tiªn. Vµ ®©y lµ mèi d©y liªn<br /> quèc gia, 1995.<br /> kÕt gi÷a ng−êi ®· khuÊt víi ng−êi cßn<br /> sèng. Trªn ph−¬ng diÖn t«n gi¸o, quan 7. Ph¹m V¨n §ång. V¨n ho¸ vµ ®æi míi.<br /> hÖ nµy lµ yÕu tè cèt lâi cña t©m linh con H.:V¨n ho¸ th«ng tin, 1994.<br /> ng−êi ph−¬ng §«ng nãi chung vµ ViÖt<br /> 8. C. M¸c, Ph. ¡ngghen. Toµn tËp. H.:<br /> Nam nãi riªng.<br /> Sù thËt, 1986.<br /> Tãm l¹i, quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ<br /> d©n téc th«ng qua trôc chÝnh lµ Nhµ - 9. Phan Ngäc. Mét nhËn thøc vÒ v¨n<br /> Lµng - N−íc t¹o nªn mét sù bÒn chÆt. ho¸ ViÖt Nam. H.: V¨n ho¸ - Th«ng<br /> Víi tÝnh chÊt vµ ®Æc ®iÓm nªu trªn, t¸c tin, 2005.<br />