Quản lí quá trình dạy học ở trường phổ thông

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1075.2015-0072<br /> Educational Sci., 2015, Vol. 60, No. 6A, pp. 39-46<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> QUẢN LÍ QUÁ TRÌNH DẠY HỌC Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG<br /> <br /> Phạm Quang Huân<br /> Viện Nghiên cứu Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> <br /> Tóm tắt. Dạy học là một quá trình trung tâm trong quá trình giáo dục tổng thể của nhà<br /> trường. Dạy học được xem là quá trình có mở đầu (input), diễn biến quá trình (process) và<br /> kết thúc (output) của các hoạt động dạy, hoạt động học nhằm đạt được các mục tiêu dạy<br /> học. Trong nhà trường phổ thông, dạy học bao gồm quá trình dạy học vĩ mô (quá trình dạy<br /> học tổng thể trong nhà trường) và quá trình dạy học vi mô (quá trình dạy học trên lớp) do<br /> ba loại chủ thể quản lí. Quản lí quá trình dạy học trong nhà trường phổ thông cần đảm bảo<br /> tính hệ thống với ba cấp độ quản lí: Quản lí quá trình dạy học tổng thể trong nhà trường<br /> của chủ thể hiệu trưởng, quản lí quá trình dạy học trên lớp của chủ thể giáo viên và tự quản<br /> lí hoạt động học tập của chủ thể học sinh. Bài báo đã làm rõ những nội dung quản lí chủ<br /> yếu của ba cấp độ quản lí nói trên.<br /> Từ khóa: Trường phổ thông, quá trình dạy học, quá trình dạy học vĩ mô, quá trình dạy học<br /> vi mô, quản lí, chủ thể quản lí, hiệu trưởng, giáo viên, học sinh.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Dạy học là quá trình cơ bản và trung tâm của quá trình giáo dục tổng thể trong nhà trường.<br /> Về khái niệm, bản chất, đặc điểm, tính chất của dạy học đã được khoa học giáo dục truyền thống<br /> làm rõ. Nhiều công trình nghiên cứu lí luận xem xét dạy học như là một hệ thống hoạt động gồm<br /> hoạt động dạy của giáo viên và hoạt động học của người học với các thành tố như mục tiêu, nội<br /> dung, phương pháp, phương tiện, kiểm tra đánh giá, môi trường dạy-học.<br /> Theo hướng tiếp cận xem dạy học như là một quá trình, ở đó các hoạt động dạy và học cùng<br /> các yếu tố liên quan diễn tiến từ điểm khởi đầu tới điểm kết thúc, các nhà giáo dục học Hà Thế<br /> Ngữ, Đặng Vũ Hoạt coi quá trình dạy học là “quá trình nhận thức độc đáo của học sinh” [1]. Tác<br /> giả Hồ Ngọc Đại theo tiếp cận công nghệ học đã cho rằng dạy học chính “là cơ cấu và quy trình<br /> tác động đến người học và quá trình học”, trong đó nhấn mạnh vai trò tổ chức, hướng dẫn hỗ trợ<br /> của giáo viên là chỉ dẫn người khác thực hiện việc học [2]. Xu thế nghiên cứu dạy học với tư cách<br /> là một quá trình gần đây đã tiếp nối quan điểm này.<br /> Trong nhiều công trình nghiên cứu sâu của mình về lí luận dạy học, tác giả Thái Duy Tuyên<br /> tập trung làm rõ cấu trúc của quá trình dạy học, theo đó, một trong những điểm tựa là quan điểm<br /> của Babanxki - nhà giáo dục học Nga - đã xem xét dạy học bao gồm các bước diễn biến cơ bản của<br /> một quá trình sau đây: Bước khởi động quá trình dạy học; bước thực hiện nội dung dạy học; bước<br /> kết thúc quá trình dạy học. Các bước này có mối quan hệ tương tác và tập hợp thành một chỉnh thể<br /> hệ thống và làm nên các khâu của quá trình dạy học [3].<br /> <br /> Ngày nhận bài: 20/1/2015. Ngày nhận đăng: 25/4/2015.<br /> Liên hệ: Phạm Quang Huân, e-mail: huankhgd@gmail.com.<br /> <br /> 39<br />  Phạm Quang Huân<br /> <br /> <br /> Đồng quan điểm trên của Babanxki, Thái Duy Tuyên..., tác giả Nguyễn Văn Đản cho rằng,<br /> trong nhà trường, quá trình dạy học bao gồm nhiều cấp độ: Có quá trình dạy - học tổng thể chung<br /> của nhà trường (quá trình dạy học vĩ mô), lại có quá trình dạy - học cụ thể theo các bộ môn và<br /> được phân chia theo lớp học, lấy bài học là đơn vị hạt nhân cơ bản (quá trình dạy học vi mô) do<br /> các chủ thể khác nhau (hiệu trưởng, giáo viên, học sinh) thực hiện [3, 4].<br /> Những kết quả nghiên cứu về quá trình dạy học của Babanxki, Thái Duy Tuyên, Nguyễn<br /> Văn Đản, Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt... đều thống nhất xác lập vị thế chủ thể của quá trình dạy<br /> học là giáo viên và học sinh: Giáo viên là chủ thể của hoạt động dạy và học sinh là chủ thể của<br /> hoạt động học. Đây là căn cứ lí luận cho việc xác định rõ chủ thể, cơ cấu, nội dung của hoạt động<br /> quản lí dạy học.<br /> Quản lí dạy học là nhiệm vụ quản lí trung tâm trong quản lí nhà trường, là khâu mấu chốt<br /> có ảnh hưởng quyết định tới chất lượng giáo dục của mỗi trường học. Lâu nay, ở Việt Nam, các<br /> nghiên cứu về quản lí dạy học trong nhà trường mới chỉ tập trung nhấn mạnh tới vai trò và hoạt<br /> động quản lí của hiệu trưởng trường học. Vai trò, chức năng của giáo viên và học sinh trong quản<br /> lí hoạt động dạy học chưa được quan tâm nghiên cứu thỏa đáng. Một số công trình nghiên cứu về<br /> quản lí dạy học gần đây [6, 7] đã góp phần làm rõ hệ thống các chủ thể quản lí dạy học trong nhà<br /> trường và xác định tương ứng vai trò, chức năng, nội dung quản lí dạy, quản lí học cho mỗi chủ thể<br /> nói trên.<br /> Trên cơ sở tiếp cận quá trình, bài báo này sẽ tiếp tục làm rõ các vấn đề bản chất, cấu trúc,<br /> đặc điểm, tính chất của dạy học, các chủ thể quản lí dạy học trong nhà trường phổ thông và cách<br /> thức quản lí dạy học theo các cấp độ quản lí khác nhau (nhưng trong quan hệ tương tác, biện<br /> chứng) tạo nên một hệ thống quản lí dạy học đầy đủ, hiệu quả trong nhà trường phổ thông.<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Quá trình dạy học ở trường phổ thông<br /> * Quan niệm<br /> Dạy học là một trong hai thành tố kiến tạo nên quá trình giáo dục tổng thể trong nhà trường;<br /> Dạy học là tác động qua lại giữa hoạt động “dạy” (truyền đạt - hướng dẫn - điều khiển)<br /> mang tính chủ đạo của người dạy và hoạt động “học” (lĩnh hội - tự điều khiển) mang tính tích cực<br /> chủ động của người học.<br /> Mục đích của dạy học là giúp người học lĩnh hội kinh nghiệm lịch sử của xã hội loài người<br /> (tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, thái độ . . . ) để phát triển những năng lực và phẩm chất ở người học.<br /> * Bản chất<br /> Từ kết quả nghiên cứu cho rằng quá trình dạy học là “quá trình nhận thức độc đáo của học<br /> sinh” [1] và dạy học chính “là cơ cấu và quy trình tác động đến người học và quá trình học (. . . )<br /> là chỉ dẫn người khác học” [2], có thể khẳng định: Bản chất của quá trình dạy học là tổ chức và<br /> điều khiển quá trình nhận thức của học sinh cho phù hợp logic của khái niệm khoa học và quy luật<br /> nhận thức, nhằm mục đích phát triển việc học, qua đó phát triển người học.<br /> * Cấu trúc<br /> Xét về mặt cấu trúc nội dung, quá trình dạy học được tạo thành từ các yếu tố: Mục đích dạy<br /> học, nội dung dạy học, hoạt động của thầy (phương pháp và hình thức), hoạt động của trò (phương<br /> pháp và hình thức); phương tiện dạy học và kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học... Tất cả yếu tố trên<br /> tồn tại trong mối liên hệ hữu cơ chặt chẽ, làm thành một hệ thống cấu trúc thống nhất.<br /> <br /> <br /> 40<br />  Quản lí quá trình dạy học ở trường phổ thông<br /> <br /> <br /> Xét về mặt cấu trúc quá trình, Babanxki xem xét quá trình dạy học bao gồm các bước diễn<br /> biến cơ bản sau đây: (i) Kích thích động cơ, thái độ học tập (bước khởi động); (ii) Tổ chức điều<br /> khiển học sinh hoạt động để nắm tri thức mới, củng cố tri thức, rèn luyện kĩ năng (bước thực hiện<br /> nội dung); (iii) Kiểm tra và đánh giá kết quả học tập để kiểm soát khả năng nắm tri thức, kĩ năng,<br /> kĩ xảo của học sinh (bước kết thúc). Các bước này có mối quan hệ tương tác và tập hợp thành một<br /> chỉnh thể hệ thống và làm nên các khâu của quá trình dạy học [3].<br /> Quá trình dạy học trong nhà trường phổ thông không phải chỉ diễn ra dưới một hình thái,<br /> một cấp độ mà dưới nhiều hình thái, cấp độ, rất cụ thể và đa dạng:<br /> - Dưới góc độ thời gian, quá trình dạy học có thể diễn biến dài ngắn khác nhau: Quá trình<br /> dạy học trong một tiết học (giờ học - một quá trình cụ thể nhưng trọn vẹn), quá trình dạy học trong<br /> một buổi học, một tuần học, một năm học hoặc một cấp học. . .<br /> - Dưới góc độ không gian, quá trình dạy học có thể tiến hành ở những nơi khác nhau với<br /> những hình thức khác nhau: Giờ lên lớp (là hình thức dạy học cơ bản), các hoạt động trải nghiệm<br /> ngoài giờ lên lớp như ngoại khoá, xemina và các hoạt động học tập khác. . . Quá trình dạy học còn<br /> mở rộng biên độ không gian tới tận gia đình, diễn ra ở các cơ sở sản xuất ngoài nhà trường...<br /> - Dưới góc độ chủ thể tổ chức cũng như mức độ phạm vi của quá trình dạy học trong nhà<br /> trường phổ thông, có thể chia quá trình dạy học thành quá trình vĩ mô và quá trình vi mô [4].<br /> + Quá trình dạy học vĩ mô là quá trình tổng thể (hệ thống lớn) bao gồm nhiều quá trình vi<br /> mô, tương ứng với môn học, lớp học, cấp học, diễn ra trong thời gian dài (tuần, tháng, kì học, năm<br /> học, . . . ). Quá trình này do hiệu trưởng nhà trường tổ chức quản lí.<br /> + Quá trình dạy học vi mô là quá trình tổ chức các hoạt động dạy của thầy và học của trò<br /> trong giờ lên lớp (theo các bộ môn), trên cơ sở phối hợp sử dụng các nguồn lực (như tài liệu học<br /> tập, thiết bị dạy học, cơ sở vật chất lớp học, kinh phí phục vụ dạy học, . . . ) nhằm dẫn dắt học sinh<br /> từ chỗ chưa biết đến chỗ hình thành sản phẩm học tập bao gồm hệ thống tri thức, kĩ năng, kĩ xảo,<br /> thái độ theo mục tiêu dạy học và tương ứng với từng đơn vị tiết học, bài học (khái niệm khoa học).<br /> Quá trình dạy học vi mô là hệ thống con, mang tính hạt nhân, do người giáo viên tổ chức.<br /> * Tính chất<br /> Theo Hà Thế Ngữ, dạy học “vừa có tính toàn vẹn thống nhất, vừa có tính quá trình” [5].<br /> + Tính toàn vẹn, thống nhất: Đây là sự thống nhất biện chứng giữa dạy học và giáo dục,<br /> giữa dạy và học, giữa các thành tố cấu trúc của quá trình dạy học, giữa các khâu, giữa các yếu tố<br /> nội lực và ngoại lực của quá trình dạy học;<br /> + Tính quá trình. Thuộc tính quá trình là tính chất đặc trưng của quá trình dạy học, cũng<br /> như quá trình giáo dục tổng thể nói chung. Quá trình dạy học là tập hợp của chuỗi vô số các hoạt<br /> động: Hoạt động dạy của thầy và hoạt động học của trò kế tiếp nhau trong mối quan hệ tương tác,<br /> theo tiến trình thời gian từ thời điểm bắt đầu cho tới khi kết thúc.<br /> Có thể thấy quá trình dạy học bao gồm 3 giai đoạn, tương ứng với 3 trạng thái sau: a) Trạng<br /> thái ban đầu của quá trình dạy học; b) Trạng thái diễn biến trung gian của quá trình dạy học; c)<br /> Trạng thái kết thúc của quá trình dạy học. Sự chuyển đổi từ trạng thái này sang trạng thái kia là<br /> một quá trình vận động liên tục, bao gồm sự kết hợp nhiều hoạt động, nhiều nguồn lực nhằm huy<br /> động người học tích cực, chủ động chiếm lĩnh đối tượng học tập. Ngay trong một trạng thái, cũng<br /> hàm chứa sự vận động nội tại giữa các yếu tố tham gia quá trình dạy học. Thông qua chủ thể dạy<br /> và học, các yếu tố mục đích - nội dung - phương pháp - phương tiện - kiểm tra đánh giá kết quả . . .<br /> được gắn chặt trong mối quan hệ tương tác giữa chúng với nhau và với chủ thể dạy - học cũng như<br /> giữa các yếu tố của quá trình với môi trường.<br /> <br /> <br /> 41<br />  Phạm Quang Huân<br /> <br /> <br /> Có thể tóm tắt diễn biến của quá trình dạy học trong sơ đồ sau:<br /> <br /> Trạng thái ban Trạng thái trung Trạng thái kết<br /> đầu (Input) gian (Process) thúc (Output)<br /> - Các hoạt động dạy<br /> học kế tiếp nhau.<br /> - Định hướng kế - Kiểm tra, đánh giá<br /> - Người dạy hướng<br /> hoạch cho dạy. kết quả học tập.<br /> → dẫn người học để →<br /> - Định hướng chuẩn - Đo lường hiệu quả<br /> chiếm lĩnh từng<br /> bị cho học. vận dụng thực tế.<br /> đơn vị kiến thức<br /> ...<br /> <br /> Muốn quản lí, tổ chức và điều khiển quá trình dạy học, cần phải nhận dạng một cách chính<br /> xác, cụ thể sự vận động của quá trình này qua các giai đoạn khác nhau cùng những quy luật chi<br /> phối sự vận động ấy.<br /> <br /> 2.2. Quản lí quá trình dạy học ở trường phổ thông<br /> 2.2.1. Các chủ thể quản lí quá trình dạy học trong nhà trường phổ thông<br /> Quá trình dạy học bao gồm những hoạt động dạy và học diễn ra liên tục, đồng thời và thống<br /> nhất biện chứng với nhau, trong đó hoạt động dạy của giáo viên đóng vai trò chủ đạo nhằm tổ<br /> chức, hướng dẫn, điều khiển hoạt động học chủ động, tích cực, tự giác của học sinh theo mục tiêu<br /> dạy học. Về bản chất, quan hệ giáo viên - học sinh là mối quan hệ quản lí rất cơ bản giữa chủ thể<br /> quản lí là giáo viên và đối tượng quản lí là học sinh.<br /> Quản lí quá trình dạy học trong nhà trường, về bản chất là quản lí các mối quan hệ con<br /> người trong công việc, là tạo ra những tác động phù hợp nhằm tổ chức phối hợp hoạt động của<br /> giáo viên, học sinh nhằm đạt được mục tiêu đã định.<br /> Các chủ thể quản lí quá trình dạy học ở trường phổ thông bao gồm [6]:<br /> - Chủ thể quản lí thứ nhất là hiệu trưởng, có chức năng quản lí quá trình dạy học vĩ mô của<br /> nhà trường;<br /> - Chủ thể quản lí thứ hai là giáo viên, chức năng là quản lí quá trình dạy học ở trên lớp và<br /> định hướng quá trình học ở nhà của học sinh theo từng đơn vị bài học của từng môn học;<br /> - Chủ thể quản lí thứ ba là học sinh - người học, tự quản lí quá trình học tập của bản thân ở<br /> trên lớp cũng như ở ngoài lớp, dưới sự hướng dẫn của giáo viên.<br /> Nếu nhà trường nào xác lập rõ ràng và đảm bảo sự tồn tại hiện thực của 3 chủ thể nói trên<br /> cũng như mối quan hệ quản lí giữa các chủ thể ấy, sẽ đảm bảo cho việc quản lí quá trình dạy học<br /> thực sự được dân chủ hóa, nhờ vậy mà phát huy hiệu quả hơn ý thức trách nhiệm và sự sáng tạo<br /> của mọi thành viên trong nhà trường cho thực hiện mục tiêu nâng cao chất lượng giáo dục.<br /> 2.2.2. Ba cấp độ quản lí quá trình dạy học ở trường phổ thông<br /> Quản lí quá trình dạy học trong trường phổ thông là quản lí theo 3 cấp độ tương ứng 3 chủ<br /> thể quản lí [6]:<br /> Quản lí quá trình dạy học tổng thể trong nhà trường<br /> Chủ thể quản lí quá trình dạy học tổng thể trong nhà trường là hiệu trưởng; giúp việc cho<br /> hiệu trưởng là hiệu phó phụ trách chuyên môn.<br /> <br /> 42<br />  Quản lí quá trình dạy học ở trường phổ thông<br /> <br /> <br /> Hiệu trưởng là chủ thể quản lí cao nhất là người đại diện cho nhà nước về mặt pháp lí, có<br /> trách nhiệm và có thẩm quyền cao nhất về hành chính và chuyên môn trong trường, chịu trách<br /> nhiệm trước nhà nước về tổ chức và quản lí toàn bộ hoạt động của nhà trường.<br /> Trong nhà trường phổ thông có nhiều quá trình, nhiều hoạt động là đối tượng mà người hiệu<br /> trưởng cần và phải quản lí. Nhưng quá trình dạy học là quá trình trung tâm mang tính đặc thù của<br /> nhà trường. Quá trình dạy học là tập hợp những hoạt động liên tiếp của giáo viên và của học sinh<br /> được giáo viên hướng dẫn. Bởi vậy quản lí quá trình này cũng là nội dung và nhiệm vụ trọng tâm<br /> trong công tác quản lí của hiệu trưởng. “Quản lí quá trình dạy học là quản lí quá trình dạy của giáo<br /> viên và quá trình học của học sinh, vốn là hai quá trình thống nhất, gắn bó hữu cơ” [7].<br /> - Về mức độ phạm vi, hoạt động quản lí quá trình dạy học trong nhà trường có tầm vĩ mô,<br /> có tính bao quát, tổng thể ở cấp độ cao nhất;<br /> - Về đối tượng và nội dung quản lí, việc quản lí quá trình dạy học của hiệu trưởng thể hiện<br /> qua: (i) Quản lí hoạt động dạy của giáo viên; (ii) Quản lí hoạt động học tập của học sinh; (iii) Quản<br /> lí hệ thống cơ sở vật chất và phương tiện dạy học (sách, thiết bị); (iv) Quản lí môi trường dạy học;<br /> - Về việc sử dụng các chức năng quản lí, hiệu trưởng quản lí các trạng thái diễn biến của<br /> quá trình dạy học bằng các chức năng quản lí: (i) lập kế hoạch cho các hoạt động dạy học trong<br /> nhà trường; (ii) tổ chức bộ máy nhân sự (giáo viên - học sinh ), tạo điều kiện cho việc thực hiện<br /> các hoạt động dạy học phân công chuyên môn, tổ chức khối, lớp học. . . ); (iii) chỉ đạo các hoạt<br /> động dạy học thực hiện kế hoạch dạy học của Bộ, Sở, Phòng GD-ĐT; (iv) kiểm tra, xem xét đánh<br /> giá hoạt động dạy của giáo viên và thông qua đó, kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh...<br /> - Hiệu trưởng quản lí dạy học của giáo viên thông qua tổ chuyên môn. Tổ chuyên môn có<br /> chức năng tổ chức triển khai thực hiện cụ thể mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học theo môn<br /> học, khối, lớp căn cứ vào chương trình và kế hoạch của nhà nước. . .<br /> Quản lí quá trình dạy học ở trên lớp<br /> Chủ thể quản lí trực tiếp là giáo viên. Trong nhà trường, do quá trình dạy học là một hệ<br /> thống vừa có tính chất điều khiển được, lại vừa có khả năng tự điều khiển, nên giáo viên vừa là<br /> đối tượng vừa là chủ thể quản lí. Quan hệ giữa giáo viên và học sinh trong hoạt động dạy và hoạt<br /> động học là quan hệ điều khiển, giáo viên là người điều khiển, tổ chức, hướng dẫn, là “nhà quản lí<br /> đích thực” quá trình dạy học.<br /> Giáo viên chẳng những là chủ thể tổ chức, quản lí mọi hoạt động của học sinh trong lớp học<br /> do mình phụ trách mà còn là chủ thể trực tiếp quản lí hoạt động dạy của cá nhân và mọi công việc<br /> của bản thân trong quá trình tham gia các hoạt động của nhà trường.<br /> Công việc chủ đạo của người giáo viên là quản lí, tổ chức quá trình dạy học ở trên lớp. Quá<br /> trình này chia thành nhiều khâu, qua nhiều trạng thái.<br /> - Quản lí khâu soạn bài, tương ứng với việc tổ chức trạng thái đầu vào cho quá trình: Giáo<br /> viên tổ chức phối hợp các yếu tố của quá trình dạy học, thiết kế thành bản kế hoạch lên lớp (bài<br /> soạn) theo một phương án tối ưu, phù hợp với những yêu cầu của bộ môn và đặc điểm học sinh. . . ;<br /> đồng thời, tự tiến hành kiểm tra điều chỉnh bản thiết kế ấy.<br /> - Quản lí khâu lên lớp, thực chất là tổ chức trạng thái diễn biến của quá trình dạy học. Ở<br /> đây, giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn quá trình hoạt động cho học sinh nhằm thực hiện ý đồ<br /> định hướng và kế hoạch đã thiết kế. Đây là quá trình vận động biện chứng giữa dạy và học, cùng<br /> hướng tới nội dung tri thức, lập thành tam giác sư phạm: “khái niệm khoa học - dạy và học”. Đây<br /> cũng là quá trình vận động của tất cả các yếu tố tham gia quá trình từ trạng thái khởi động ban đầu<br /> của giờ học (học sinh chưa có hiểu biết về nội dung học vấn, đến trạng thái kết thúc của giờ học,<br /> <br /> <br /> 43<br />  Phạm Quang Huân<br /> <br /> <br /> học sinh đã chiếm lĩnh được tri thức, kĩ năng, thái độ dưới sự tổ chức, hướng dẫn, quản lí của giáo<br /> viên). Khâu lên lớp của người giáo viên có vai trò rất quan trọng, nó hiện thực hoá định hướng và<br /> kế hoạch lên lớp (trong bản thiết kế bài học) cho những đối tượng học sinh cụ thể, trong những<br /> hoàn cảnh, tình huống cụ thể một cách hiệu quả nhằm đạt được những mục tiêu dạy học.<br /> - Quản lí khâu kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh tương ứng việc tổ chức trạng<br /> thái cuối cùng của quá trình dạy học. Ở trạng thái đầu ra này, sản phẩm của quá trình dạy học đã<br /> được hình thành, đó là hệ thống tri thức, kĩ năng, thái độ thể hiện mức độ năng lực của người học.<br /> Sản phẩm dạy học là kết quả của quá trình hiện thực hóa mục tiêu bài học. Học sinh vừa là đối<br /> tượng tham gia quá trình chiếm lĩnh, tạo ra sản phẩm tri thức, vừa là người hưởng thụ, lĩnh hội sản<br /> phẩm đó, góp phần làm gia tăng giá trị, phát triển bản thân...<br /> Tóm lại, giáo viên vừa là đối tượng quản lí của hoạt động quản lí nhà trường vừa là chủ thể<br /> đích thực quản lí quá trình dạy học. Đây là những căn cứ xác định vai trò quyết định chất lượng<br /> giáo dục của người giáo viên.<br /> Quản lí hoạt động học<br /> i. Học sinh là chủ thể quản lí trực tiếp hoạt động học (yếu tố nội lực)<br /> Trong quá trình dạy học, học sinh không chỉ là đối tượng chịu sự quản lí điều khiển của<br /> giáo viên mà còn là chủ thể giáo dục. Việc học là phải do người học quyết định, người học là gốc,<br /> là yếu tố nội lực quyết định chất lượng học tập cùng với chất lượng tu dưỡng, rèn luyện đạo đức,<br /> từ đó tạo nên chất lượng giáo dục chung của nhà trường.<br /> Về lí luận, vai trò chủ thể của học sinh trong quá trình dạy học được khẳng định, xét theo<br /> hai căn cứ: Thứ nhất, bản chất của quá trình dạy học là quá trình nhận thức độc đáo của học sinh,<br /> dạy học là dạy cho người khác làm chủ hoạt động học của mình. Thứ hai, tính chủ thể là một trong<br /> hai tính chất đặc thù của hoạt động. Như vậy, hoạt động học có chủ thể đích thực là người học.<br /> Việc xác định vai trò chủ thể của học sinh trong hoạt động học nói riêng và quá trình dạy<br /> học nói chung là tiêu chí mang tính bản chất để nhận diện các quan điểm, xu thế dạy học của một<br /> hệ thống giáo dục. R.RoySingh - chuyên gia giáo dục của UNESCO (1995) từng đánh giá: “Vị trí<br /> của người học ở trung tâm hay ngoại biên là nét đặc trưng phân biệt hệ thống giáo dục này với<br /> hệ thống giáo dục khác” [8]. Dạy học tập trung định hướng vào giáo viên là quan điểm dạy học<br /> truyền thống. Ngược lại, quan điểm dạy học hiện đại định hướng tập trung vào người học dựa trên<br /> sự nhận thức rõ về vai trò chủ thể của người học và coi trọng vai trò này.<br /> Học sinh là chủ thể trực tiếp tự quản lí hoạt động học của bản thân. Đây là nhân tố nội lực<br /> có ý nghĩa quyết định sự thành công hay thất bại trong việc học của người học. Bởi lẽ, không ai<br /> có thể học hộ ai, và còn bởi “việc học phải do chính người học chủ đạo”. Điều đó có nghĩa, chính<br /> người học quyết định việc học của mình.<br /> Học sinh tự quản lí việc học của cá nhân với những nội dung sau:<br /> - Tự xác định hướng mục tiêu, kế hoạch nội dung chuẩn bị các điều kiện cho quá trình học;<br /> - Tự tổ chức quá trình học ở trên lớp và ở nhà trên cơ sở xây dựng các kĩ năng và thói quen<br /> học tập, đồng thời sử dụng những thói quen và hệ thống kĩ năng học tập đã có để tự mình tích cực<br /> và chủ động khám phá, chiếm lĩnh hệ thống kiến thức, kĩ năng. Từ nội dung học vấn và hình thành<br /> thái độ, động cơ học tập đúng đắn, cũng như xây dựng ý chí, lòng quyết tâm và nghị lực học tập<br /> để có thể tự học thường xuyên, tự học có kết quả và chất lượng tốt;<br /> - Tự kiểm tra, đánh giá việc học của bản thân,<br /> - Thường xuyên rút kinh nghiệm và cải tiến phương pháp học tập để có kết quả và chất<br /> lượng học cao hơn.<br /> <br /> 44<br />  Quản lí quá trình dạy học ở trường phổ thông<br /> <br /> <br /> Những khả năng trên ở người học sinh không tự nhiên mà có được. Đó là kết quả của quá<br /> trình học tập và rèn luyện của người học theo sự tổ chức, hướng dẫn của người giáo viên.<br /> ii. Giáo viên là chủ thể quản lí gián tiếp hoạt động học (ngoại lực)<br /> Trong việc quản lí hoạt động học tập của học sinh, giáo viên có vai trò định hướng, tư vấn,<br /> hướng dẫn, điều khiển, kiểm soát và trọng tài đối việc thực hiện nhiệm vụ học tập theo kế hoạch<br /> người học đã xác định.<br /> Về nội dung, giáo viên quản lí quá trình học thể hiện ở các hoạt động sau:<br /> - Giáo viên định hướng, tư vấn và hướng dẫn học sinh chuẩn bị tốt kế hoạch cho quá trình<br /> dạy học (xác định mục đích học, nội dung, phương pháp, điều kiện và phương tiện học tập, xác<br /> định động cơ, thái độ học tập. . . );<br /> - Giáo viên tổ chức, hướng dẫn học sinh trong quá trình học trên lớp, học ở nhà trên cơ sở<br /> phát huy tính chủ động, tích cực, tự giác;<br /> - Giáo viên kiểm tra, đánh giá và hướng dẫn học sinh tự kiểm tra, đánh giá kết quả học tập.<br /> Tóm lại, học sinh cần có năng lực tự quản lí, kiểm soát việc học của mình, đây là yếu tố “nội<br /> lực” quyết định kết quả của hoạt động học, cũng là nội lực của quá trình dạy học. Do đó, người học<br /> và hoạt động học cũng là nội lực trung tâm của chất lượng dạy học trong mỗi nhà trường. Vai trò<br /> của giáo viên là “ngoại lực” tác động để định hướng, hỗ trợ, rèn luyện học sinh hình thành kĩ năng<br /> tự quản lí việc học của bản thân. Không có “ngoại lực” này, số đông người học khó hoàn thành<br /> nhiệm vụ học tập của mình, vì thế nó rất quan trọng. Đó là cơ sở để khẳng định: Quản lí hoạt động<br /> học tập của học sinh ở trên lớp cũng như ở nhà thực sự là nhiệm vụ trọng tâm của mỗi giáo viên.<br /> Ba cấp độ quản lí trong nhà trường đã trình bày ở phần trên tạo thành ba hệ thống quản lí<br /> dạy học. Mỗi hệ thống có chức năng, nhiệm vụ quản lí riêng với những điểm đặc thù; tuy nhiên<br /> giữa chúng có mối liên hệ qua lại mật thiết với nhau. Hệ thống quản lí dạy học trong nhà trường do<br /> người hiệu trưởng điều khiển là hệ thống quản lí vĩ mô, bao gồm và chi phối hai hệ thống còn lại.<br /> Hệ thống quản lí dạy học trên lớp do giáo viên điều khiển là sự cụ thể hóa, hiện thực hóa những<br /> tư tưởng và nội dung quản lí của hệ thống quản lí chúng trong nhà trường, đồng thời tạo ra những<br /> tác động có tính chỉ đạo và hướng dẫn chi phối hệ thống quản lí học tập của học sinh. Theo quan<br /> điểm dạy học tập trung vào người học và dạy học nhằm phát triển việc học, hệ thống quản lí hoạt<br /> động học tập của học sinh là khâu có ý nghĩa quyết định chất lượng của quá trình dạy học; đồng<br /> thời là nơi thể hiện hiệu quả cuối cùng của những tác động được tạo nên bởi hai hệ thống quản lí<br /> của hiệu trưởng và giáo viên.<br /> <br /> 3. Kết luận<br /> Dạy học trong nhà trường phổ thông là một quá trình tương tác giữa các chủ thể và giữa các<br /> hoạt động của các chủ thể ấy. Xuất phát từ việc phân tích quan niệm, bản chất, cấu trúc và tính chất<br /> của quá trình dạy học, ta có thể xác định rõ: Quá trình dạy học trong nhà trường do ba loại chủ thể<br /> quản lí thực hiện: Hiệu trưởng, giáo viên và học sinh. Quản lí dạy học trong nhà trường phổ thông<br /> thực sự là một hệ thống. Hệ thống này bao gồm: Một là các chủ thể quản lí hoạt động dạy và hoạt<br /> động học cùng với hệ điều kiện cho hai hoạt động đó; hai là hệ thống các chức năng và nhiệm vụ<br /> quản lí với ba cấp độ khác nhau trong mối quan hệ tương tác, biện chứng, trong đó việc quản lí<br /> học tập của học sinh có ý nghĩa quyết định chất lượng và hiệu quả dạy học cho toàn hệ thống quản<br /> lí ấy. Chỉ khi coi trọng vai trò quản lí của cả ba chủ thể dạy học và trang bị những năng lực quản lí<br /> cho các chủ thể ấy thì chất lượng dạy học nói riêng, chất lượng giáo dục nói chung trong mỗi nhà<br /> trường phổ thông mới được cải thiện và đảm bảo.<br /> <br /> <br /> 45<br />  Phạm Quang Huân<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> [1] Hà Thế Ngữ - Đặng Vũ Hoạt, 1997. Giáo dục học, Tập 2. Nxb Giáo dục, Hà Nội, tr. 18.<br /> [2] Hồ Ngọc Đại, 2005. Tâm lí học dạy học. Nxb Giáo dục, tr. 112.<br /> [3] Thái Duy Tuyên, 1996. Lí luận dạy học. Viện Khoa học Giáo dục, Hà Nội, tr. 32.<br /> [4] Nguyễn Văn Đản, 1997. Mối quan hệ về hoạt động dạy và hoạt động học trong quá trình dạy<br /> học. Tạp chí Thông tin Khoa học giáo dục, số 63, tr. 25,26,33.<br /> [5] Hà Thế Ngữ, 1997. Phương pháp tiếp cận toàn vẹn đối với quá trình sư phạm. Tạp chí Thông<br /> tin Khoa học giáo dục, số 1, tr. 15-17.<br /> [6] Phạm Quang Huân, 2011. Quản lí quá trình dạy học ở trường phổ thông theo tiếp cận Quản<br /> lí chất lượng tổng thể (TQM). Tạp chí Khoa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, số 7, tr.<br /> 31-33.<br /> [7] Trần Kiểm, 2002. Khoa học quản lí nhà trường phổ thông. Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội,<br /> tr. 137.<br /> [8] Rayja Roysingh, 1995. Nền giáo dục thế kỉ hai mươi mốt - những vấn đề của châu Á - Thái<br /> Bình Dương. Người dịch: Đỗ Thị Bình. Viện Khoa học Giáo dục, Hà Nội, tr. 68.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> <br /> Managing the teaching process in general schools<br /> <br /> Teaching is a central task of the total educational process of the school. It can be considered<br /> as a process including its beginning (input), development (processing) and ending (output) of<br /> teaching and learning activities with a view to achieving the purpose of instruction. In general<br /> schools, teaching includes the macro teaching process (the total educational process of the<br /> school) and the micro teaching one (classroom teaching) managed by three subjects: Managing<br /> the teaching process must be systematic at three such levels as managing the total educational<br /> process of the school by the principal; managing classroom teaching by the teacher and by students<br /> themselves. The article clarifies the main content of the above-said three levels of management.<br /> Keywords: General school, teaching process, macro teaching process, micro teaching<br /> process, managing, managed subject, the principal, the teacher, the student.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 46<br />