Sử dụng bền vững đất miền núi và vùng cao ở Việt Nam

Chia sẻ: Nguyễn Bắc Kiều Phong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:140

Thêm vào BST

Báo xấu

335
lượt xem 141
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đồng bằng sông Hồng là một vùng hình tam giác, diện tích 15.000 km vuông, hơi nhỏ hơn nhưng lại đông dân hơn đồng bằng sông Cửu Long. Thời trước nó là một vịnh nhỏ của vịnh Bắc Bộ, dần dần nó được bồi đắp nhờ khối lượng phù sa lắng đọng khổng lồ của các con sông, thuộc hệ thống sông Hồng và hệ thống sông Thái Bình, qua hàng nghìn năm khiến mỗi năm lấn thêm ra biển khoảng một trăm mét. Đây là nơi sinh sống của tổ tiên người Việt. Trước năm 1975, đồng bằng sông...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sử dụng bền vững đất miền núi và vùng cao ở Việt Nam

Th¸i phiªn - nguyÔn tö siªm Sö dông bÒn v÷ng ®Êt miÒn nói vµ vïng cao ë viÖt nam Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp Hµ néi - 2002
Môc lôc LêI NãI §ÇU ...........................................................................................................................4 Ch−¬ng 1: §ÆC §IÓM Tù NHI£N MIÒN NóI Vµ VïNG CAO......................................5 1.1. §Þa bµn vµ ph¹m vi nghiªn cøu .....................................................................................5 1.2. Ph©n lo¹i ®Þa h×nh ®Þa m¹o ............................................................................................5 1.3. §Æc ®iÓm tù nhiªn theo vïng sinh th¸i ..........................................................................8 Ch−¬ng 2: C¸C QU¸ TR×NH THæ NH¦ìNG CHñ §¹O ë MIÒN NóI Vµ VïNG CAO VIÖT NAM.........................................................19 2.1. Qu¸ tr×nh phong ho¸ ....................................................................................................19 2.2. Qu¸ tr×nh tÝch luü kÕt von ®¸ ong trong ®Êt.................................................................21 2.3. Qu¸ tr×nh mïn ho¸.......................................................................................................22 2.4. Qu¸ tr×nh båi tô h×nh thµnh ®Êt b»ng ë miÒn nói.........................................................22 2.5. C¸c qu¸ tr×nh kh¸c.......................................................................................................23 Ch−¬ng 3: PH¢N LO¹I §ÊT MIÒN NóI VïNG CAO....................................................24 3.1. C¸c lo¹i ®Êt chÝnh miÒn nói vïng cao..........................................................................24 3.2. Liªn hÖ chuyÓn ®æi ph©n lo¹i ®Êt theo FAO - UNESCO.............................................70 3.3. §¸nh gi¸ quü ®Êt .........................................................................................................72 Ch−¬ng 4: SUY THO¸I M¤I TR¦êNG §ÊT...................................................................75 4.1. §Æc ®iÓm chung...........................................................................................................75 4.2. Xãi mßn.......................................................................................................................76 4.3. Röa tr«i........................................................................................................................83 4.4. Gi¶m kh¶ n¨ng trao ®æi hÊp phô vµ ®é no baz¬...........................................................84 4.5. T¨ng ®é chua ...............................................................................................................86 4.6. T¨ng c−êng hµm l−îng s¾t nh«m di ®éng vµ kh¶ n¨ng cè ®Þnh l©n ............................86 4.7. Suy gi¶m cÊu tróc ........................................................................................................87 4.8. T¨ng ®é chÆt ................................................................................................................88 4.9. Gi¶m kh¶ n¨ng thÊm n−íc vµ søc chøa Èm .................................................................88 2
4.10. ¤ nhiÔm ®Êt ...............................................................................................................89 Ch−¬ng 5: HÖ thèng canh t¸c...................................................................................91 5.1. Ph©n lo¹i c¸c hÖ thèng canh t¸c...................................................................................91 5.2. N−¬ng rÉy du canh du c−.............................................................................................92 5.3. Lóa n−íc vµ hoa mµu ®Þnh canh ..................................................................................98 5.4. HÖ thèng trång c©y l©u n¨m tËp trung .......................................................................101 5.5. HÖ thèng ch¨n nu«i ®¹i gia sóc .................................................................................102 5.6. HÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp .......................................................................................102 5.7. HiÖu qu¶ kinh tÕ cña canh t¸c....................................................................................104 5.9. BiÕn ®æi ®é ph× nhiªu cña ®Êt theo c¸c ph−¬ng thøc canh t¸c kh¸c nhau..................105 5.10. C¸c hÖ thèng canh t¸c cã triÓn väng........................................................................110 Ch−¬ng 6: §Ò XUÊT Sö DôNG §ÊT MIÒN NóI, VïNG CAO...................................114 6.1. C¸c vïng ®Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói vµ sö dông ®Êt ...............................................115 6.2. Kh¶ n¨ng më réng ®Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói ........................................................119 6.3. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn quan t©m gi¶i quyÕt dÓ sö dông cã hiÖu qu¶ ®Êt ®ai miÒn nói.....120 6.4. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc nghiªn cøu chi tiÕt vÒ bè trÝ sö dông ®Êt ë miÒn nói vµ vïng cao..............................................................................................121 Ch−¬ng 7: QU¶N Lý Vµ CANH T¸C BÒN V÷NG §ÊT DèC ë MIÒN NóI Vµ VïNG CAO............................................................................123 7.1. Lùa chän c¸c biÖn ph¸p canh t¸c b¶o vÖ ®Êt..............................................................123 7.2. VÊn ®Ò an toµn l−¬ng thùc ë miÒn nói vµ vïng cao...................................................132 7.3. DÞch vô hç trî n«ng nghiÖp vµ c«ng t¸c khuyÕn n«ng ë miÒn nói vµ vïng cao ........133 TµI LiÖU THAM KH¶O ...................................................................................................136 Phô lôc..............................................................................................................................139 Phô lôc 1. C¬ cÊu sö dông ®Êt cña miÒn nói vµ vïng cao.................................................139 3
LêI NãI §ÇU MiÒn nói vµ vïng cao cã vÞ trÝ ®Æc biÖt trong cñng cè quèc phßng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt n−íc, lµ ®Þa bµn c− tró cña ®¹i bé phËn trong 54 d©n téc anh em. Song ®©y còng lµ vïng m«i tr−êng bÞ huû ho¹i nghiªm träng, thÕ m¹nh ch−a ®−îc khai th¸c, ®ãi nghÌo nhÊt trong céng ®ång. VÒ mÆt thæ nh−ìng, miÒn nói vµ vïng cao n»m trªn ®Þa bµn dèc, hÖ sinh th¸i ch«ng chªnh. Do hËu qu¶ cña chiÕn tranh, sù thiÕu l−¬ng thùc trong thêi gian dµi vµ khai th¸c bãc lét ®Êt ®¸ng kÓ, vá thæ nh−ìng ®· bÞ tho¸i ho¸ nghiªm träng, mét phÇn ®¸ng kÓ ®Êt bÞ xãi mßn tr¬ sái ®¸, ®¸ ong hoÆc sa m¹c ho¸. Mét diÖn tÝch réng lín ®· mÊt hoµn toµn søc s¶n xuÊt, trë thµnh hoang ho¸ trèng träc. Phôc håi m«i tr−êng sinh th¸i, ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi miÒn nói ®ang thùc sù ph¶i ®−¬ng ®Çu víi viÖc c¶i t¹o rõng, phñ xanh ®åi träc, t¹o nÒn th©m canh cho nh÷ng ph−¬ng thøc canh t¸c ®a d¹ng. Trong qu¶n lý quü ®Êt ViÖc Nam, vÊn ®Ò nµy còng Ýt ®−îc nghiªn cøu h¬n c¶. KÕ thõa c¸c nghiªn cøu chung ®· cã, c«ng tr×nh nµy ®i s©u vµo viÖc nghiªn cøu bæ sung, tæng hîp ®¸nh gi¸ chÊt l−îng quü ®Êt, c¸c qu¸ tr×nh thæ nh−ìng chñ ®¹o quyÕt ®Þnh chñ tr−¬ng th©m canh b¶o vÖ ®Êt, nªu lªn c¸c vÊn ®Ò tån t¹i ®Ó kh¾c phôc n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt. Cuèn s¸ch nµy tæng hîp c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu, ®iÒu tra kh¶o s¸t ®¸nh gi¸ tµi nguyªn ®Êt ViÖt Nam, ®ång thêi lµ gãp phÇn thuyÕt minh ®Êt vµ sö dông ®Êt cho c¸c huyÖn miÒn nói vµ vïng cao. Hµ Néi ngµy 20 th¸ng 1 n¨m 2001 Th¸i Phiªn & NguyÔn Tö Siªm 4
Ch−¬ng i §ÆC §IÓM Tù NHI£N MIÒN NóI Vµ VïNG CAO 1.1. §Þa bµn vµ ph¹m vi nghiªn cøu MiÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam ph©n bè tõ vïng nói B¾c Bé ®Õn vïng §ång b»ng s«ng Cöa Long. Theo ph©n ®Þnh cña ChÝnh phñ trong tæng sè 61 tØnh, thµnh phè vµ ®Æc khu cña c¶ n−íc cã 39 tØnh thµnh cã huyÖn x· miÒn nói, trong ®ã cã 24 tØnh cã huyÖn vïng cao, 30 tØnh cã huyÖn miÒn nói. Tæng sè c¶ n−íc cã 121 huyÖn vïng cao, 87 huyÖn miÒn nói 2061 x· vïng cao, 1763 x· miÒn nói, 599 trung t©m côm x· vïng cao vµ 388 trung t©m côm x· miÒn nói. Theo vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp, c¶ n−íc ph©n chia thµnh 9 vïng (phÇn ®Êt liÒn), trong ®ã c¸c huyÖn vïng cao vµ miÒn nói ®−îc ph©n bè trong 9 vïng sinh th¸i nh− sau: - Vïng §«ng B¾c: 22 huyÖn vïng cao vµ 15 huyÖn miÒn nói. - Vïng ViÖt B¾c: 22 huyÖn vïng cao vµ 25 huyÖn miÒn nói. - Vïng T©y B¾c: 17 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói. - Vïng §ång b»ng B¾c Bé: 3 huyÖn miÒn nói. - Vïng B¾c Trung Bé: 12 huyÖn vïng cao vµ 12 huyÖn miÒn nói. - Vïng Nam Trung Bé 9 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói. - Vïng T©y Nguyªn: 39 huyÖn vïng cao vµ 4 huyÖn miÒn nói - Vïng §«ng Nam Bé: 4 huyÖn miÒn nói - Vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long: 2 huyÖn miÒn nói. 1.2. Ph©n lo¹i ®Þa h×nh ®Þa m¹o 1.2.1. §Þa h×nh nói cao H×nh thµnh tõ cao tr×nh 2000 m trë lªn, chiÕm diÖn tÝch nhá: 176 ngh×n ha, hay 0,5% diÖn tÝch toµn quèc. Nh×n chung ®Þa h×nh nói cao ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ macma axit (granit) vµ ®¸ biÕn chÊt. Qu¸ tr×nh bãc mßn x©m thùc ph¸t triÓn m¹nh, t¹o nªn ®Þa h×nh cã ®Ønh nhän, s−ên ®Êt dèc, chia c¾t s©u lín. §Þa h×nh nói cao hÇu nh− kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp. §Þa h×nh nói cao ph©n bè ë c¸c khu vùc sau: • Nói cao th−îng nguån s«ng Ch¶y: h×nh thµnh trªn c¸c khèi ®¸ macma axit vµ biÕn chÊt. • Nói cao Phan Xi P¨ng - Pu Lu«ng t¹o nªn d·y Hoµng Liªn S¬n, h×nh thµnh trªn nh÷ng khèi macma axit (granit) vµ biÕn chÊt. • Nói cao cña d¶i Tr−êng S¬n B¾c thuéc vïng Duyªn H¶i B¾c Trung Bé (Khu IV cò) h×nh thµnh trªn ®¸ macma axit. • Nói cao cña d¶i Tr−êng S¬n Nam thuéc vïng T©y Nguyªn vµ Duyªn h¶i Nam Trung Bé, h×nh thµnh trªn ®¸ macma axit vµ biÕn chÊt, tËp trung ë d·y Ngäc Linh vµ Ch− Jang sin. 5
1.2.2. §Þa h×nh nói trung b×nh H×nh thµnh ë ®é cao 1000 m cã diÖn tÝch 3.283 ngh×n ha, chiÕm 10% diÖn tÝch c¶ n−íc. §Þa h×nh cã ®Æc ®iÓm ®Ønh nhän kÐo dµi, s−ên dèc, chia c¾t s©u m¹nh, thung lòng dèc hÑp; qu¸ tr×nh x©m thùc bµo mßn ph¸t triÓn. Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp rÊt h¹n chÕ, chñ yÕu ph¸t triÓn c©y d−îc liÖu, c¸c lo¹i rau, hoa mµu vµ c©y ¨n qu¶ cã nguån gèc ¸ nhiÖt ®íi. §Þa h×nh nói trung b×nh ph©n bè ë c¸c khu vùc sau: • Nói trung b×nh vßm cæ s«ng Ch¶y, Ng©n S¬n - Yªn L¹c, Phia Biooc thuéc vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c - Hoµng Liªn S¬n. H×nh thµnh trªn c¸c khèi macma axit, ®¸ biÕn chÊt vµ trÇm tÝch lôc nguyªn. • Nói trung b×nh l−u vùc s«ng M·, t¶ ng¹n s«ng §µ thuéc vïng T©y B¾c. H×nh thµnh trªn ®¸ macma axit, ®¸ biÕn chÊt vµ trÇm tÝch lôc nguyªn. • Nói trung b×nh d¶i Tr−êng S¬n B¾c thuéc vïng Duyªn h¶i B¾c Trung Bé. H×nh thµnh trªn ®¸ macma axit, ®¸ biÕn chÊt vµ trÇm tÝch lôc nguyªn. • Nói trung b×nh d¶i Tr−êng S¬n Nam thuéc vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé. H×nh thµnh trªn ®¸ macma axit vµ trung tÝnh, trÇm tÝch lôc nguyªn. 1.2.3. §Þa h×nh nói thÊp vµ ®åi H×nh thµnh ë bËc cao tr×nh < 1000 m, chiÕm diÖn tÝch lín nhÊt trong c¸c lo¹i ®Þa h×nh 14.740 ngh×n ha, chiÕm 45% so víi diÖn tÝch c¶ n−íc. Ph©n bè ë c¸c khu vùc sau: • Nói thÊp - ®åi vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c- Hoµng Liªn S¬n h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®©y trÇm tÝch lôc nguyªn vµ biÕn chÊt, bÞ x©m thùc vµ bµo mßn m¹nh. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh cã ®Ønh trßn rêi r¹c, ®−êng ph©n huû Ýt râ nÐt, s−ên dèc tho¶i, m¹ng l−íi thuû v¨n dµy ®Æc, thung lòng më réng. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 250 ngh×n ha. • Nói thÊp - ®åi vïng T©y B¾c h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn vµ macma axit, bÞ x©m thùc bãc mßn m¹nh. §Æc ®iÓm cã ®Ønh nhän, s−ên dèc tho¶i ®−êng nÐt ®Þa h×nh mÒn m¹i, thung lòng s«ng më réng. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 161 ngh×n ha. • Nói thÊp - ®åi vïng Duyªn h¶i B¾c Trung Bé h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn vµ macma axit. Qu¸ tr×nh bµo mßn x©m thùc ph¸t triÓn h¬n qu¸ tr×nh chia c¾t s©u. §Þa h×nh ph¸t triÓn trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn vµ biÕn chÊt mÒn m¹i vµ Ýt dèc h¬n ®Þa h×nh ph¸t triÓn trªn ®¸ macma axit. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 294 ngh×n ha. • Nói thÊp - ®åi vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé, h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ macma axit vµ trÇm tÝch. §Þa h×nh s−ên dèc, chia c¾t m¹nh. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 281 ngh×n ha. • Nói thÊp - ®åi vïng §«ng Nam Bé h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch vµ granit. §Þa h×nh Ýt chia c¾t, s−ên tho¶i. §Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 183 ngh×n ha. 6
1.2.4. §Þa h×nh nói cao nguyªn KiÓu ®Þa h×nh nói - cao nguyªn ë n−íc ta ph¸t triÓn chñ yÕu ë bËc cao tr×nh tõ 1500 m trë xuèng. Trong ®ã miÒn B¾c ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i, miÒn Nam ph¸t triÓn ®¸ bazan vµ c¸c ®¸ kh¸c. - Nói - cao nguyªn ®¸ v«i §Þa h×nh hiÓm trë, bÞ chia c¾t m¹nh, s−ên dèc ®øng. Nh÷ng khu vùc ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp tËp trung chñ yÕu ë c¸c thung lòng vµ c¸nh ®ång Kast¬, hÇu hÕt n»m ë ven r×a khèi ®¸ v«i. Mét phÇn diÖn tÝch n»m trong khèi ®¸ v«i ch−a ®−îc khai th¸c, do ®i l¹i rÊt khã kh¨n. §Êt ph¸t triÓn trªn nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i thuËn lîi ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy, c©y ¨n qu¶ vµ ®ång cá ch¨n nu«i. H¹n chÕ c¬ b¶n lµ thiÕu n−íc nghiªm träng cho c¶ sinh ho¹t lÉn s¶n xuÊt. §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i tËp trung chñ yÕu ë c¸c vïng sau: • Vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c- Hoµng Liªn S¬n: DiÖn tÝch 617 ngh×n ha, trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 50 ngh×n ha. • Vïng T©y B¾c: DiÖn tÝch 363 ngh×n ha, trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 39 ngh×n ha. • Vïng duyªn h¶i B¾c Trung Bé: DiÖn tÝch 303 ngh×n ha , trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng n«ng nghiÖp kho¶ng 2 ngh×n ha. - Nói - cao nguyªn bazan DiÖn tÝch 1.360 ngh×n ha, trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chiÕm tû lÖ lín 1.143 ngh×n ha. §©y lµ kiÓu ®Þa h×nh cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lín nhÊt so víi c¸c kiÓu ®Þa h×nh nói ë n−íc ta. C¸c d¹ng cao nguyªn ®Æc tr−ng lµ: • Cao nguyªn bazan trÎ d¹ng vßm phñ: gåm c¸c cao nguyªn Pleiku, Ban Mª Thuét, §øc Träng. §Þa h×nh cã d¹ng ®åi b»ng, s−ên dèc tho¶i, ®é chia c¾t yÕu, h×nh thµnh lo¹i ®Êt mµu ®á bazan giµu chÊt dinh d−ìng. §©y lµ d¹ng cao nguyªn cã tû lÖ sö dông ®Êt cho n«ng nghiÖp cao nhÊt ë n−íc ta. • Cao nguyªn bazan cæ d¹ng dßng ch¶y: gåm c¸c cao nguyªn Konpl«ng, Kon Hµ Nõng, §¨k N«ng - §¨k Mil, Di Linh- B¶o Léc. §Þa h×nh cã d¹ng ®åi cao, ®Ønh b»ng tho¶i, s−ên dèc m¹nh ë phÇn ch©n. §Þa h×nh bÞ chia c¾t m¹nh h¬n cao nguyªn trÎ d¹ng vßm phñ, nªn tû lÖ sö dông ®Êt cho n«ng nghiÖp bÞ h¹n chÕ. - Nói - cao nguyªn trªn ®¸ kh¸c §Þa h×nh nµy n»m ë vïng T©y Nguyªn, ®Æc tr−ng lµ c¸c cao nguyªn sau: • Cao nguyªn Ma §r¨k (§¨k L¨k) ph¸t triÓn ®¸ granit, h×nh thµnh ë ®é cao 500 - 600m. §Þa h×nh ë d¹ng ®åi tho¶i, l−în sãng, chia c¾t yÕu. • Cao nguyªn Lang Biang (L©m §ång) ph¸t triÓn trªn ®¸ trÇm tÝch vµ biÕn chÊt, h×nh thµnh ë ®é cao 1500- 1700m. §Þa h×nh ë d¹ng ®åi trßn, b¸t óp riªng biÖt, thuËn lîi ph¸t triÓn c©y ¨n qu¶. 7
1.2.5. §Þa h×nh b¸n b×nh nguyªn - B¸n b×nh nguyªn Easoup (T©y Nguyªn) h×nh thµnh ë ®é cao 300 - 400 m, ®Þa h×nh cã d¹ng gß ®åi tho¶i ph¸t triÓn chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn (phæ biÕn lµ c¸t bét kÕt). §Êt ®ai nh×n chung nghÌo chÊt dinh d−ìng, tÇng ®Êt lÉn nhiÒu kÕt von, ®¸ ong. Lµ vïng cã tæng tÝch «n cao, kh« nãng, thuËn lîi ph¸t triÓn trång ®iÒu. - B¸n b×nh nguyªn §«ng Nam Bé: Ph©n ho¸ thµnh 2 bËc cã bÒ mÆt song song vµ dèc tho¶i theo h−íng T©y B¾c - §«ng Nam. C¸c huyÖn miÒn nói thuéc tØnh §ång Nai, S«ng BÐ n»m ë bÒ mÆt phÝa trªn, ®é cao 200 - 300 m, tiÕp gi¸p ®Þa h×nh nói thÊp cùc Nam Trung Bé, ®−îc phñ líp ®Êt ®á bazan mµu mì, thuËn lîi ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy. - §Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói: ë miÒn nói vµ vïng cao xuÊt hiÖn c¸c bån ®Þa vµ tròng gi÷a nói ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu do: • C¸c khu vùc sôt lón ®Þa ph−¬ng lµ kÕt qu¶ cña c¸c ®øt g·y kiÕn t¹o, t¹o nªn ®Þa h×nh lßng ch¶o hoÆc c¸c tròng gi÷a nói. §Þa h×nh cã d¹ng b»ng thÊp ë gi÷a, xung quanh ®−îc bao bäc bëi c¸c d·y ®åi nói thÊp, diÖn tÝch kho¶ng 952 ngh×n ha, ph©n bè r¶i r¸c vµ n»m ë cao tr×nh kh¸c nhau: ThÊt Khª - Léc B×nh (300 - 350 m), Na D−¬ng (250 - 300 m), Quúnh Nhai (200 - 300 m), Tuyªn Quang (100 - 150 m), H−¬ng Khª (250-280m), A L−íi (500-600m), Kon Tum (400-500m), Kr«ng Ana - L¨k (400-500m), An Khª (350- 450m). Cheo Reo - Phó Tóc ( 100-200m)... Tuy r»ng c¸c tròng gi÷a nói chiÕm diÖn tÝch nhá so víi toµn vïng, nh−ng ®©y lµ nh÷ng khu vùc tËp trung d©n c− cã mËt ®é cao nhÊt cña vïng nói vµ còng lµ nh÷ng khu vùc träng ®iÓm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña vïng. • C¸c bån ®Þa vµ c¸nh ®ång Kast¬ ®−îc h×nh thµnh trong ®Þa h×nh nói - cao nguyªn ®¸ v«i do qu¸ tr×nh ho¹t ®éng Kast¬. §Þa h×nh cã d¹ng b»ng tho¶i l−în sãng, xung quanh ®−îc bao bäc bëi c¸c d·y nói ®¸ v«i s−ên dèc ®øng. DiÖn tÝch kho¶ng 136 ngh×n ha, tËp trung ë c¸c tØnh phÝa B¾c: Hµ Giang, Cao B»ng, L¹ng S¬n, S¬n La, Hoµ B×nh... Trªn c¸c cao tr×nh kh¸c nhau tõ 100-200 ( Hoµ B×nh) ®Õn 1400-1500m (Hµ Giang). §Þa h×nh ph¸t triÓn chñ yÕu trªn ®Êt ®á n©u ®¸ v«i, thuËn lîi trång c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy (chÌ, cµ phª, d©u t»m...), c©y ¨n qu¶ vµ ®ång cá ch¨n nu«i. Nh−ng ®Æc biÖt khã kh¨n vÒ nguån n−íc cho c¶ sinh ho¹t lÉn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 1.3. §Æc ®iÓm tù nhiªn theo vïng sinh th¸i 1.3.1. Vïng §«ng B¾c Cã 22 huyÖn vïng cao vµ 15 huyÖn miÒn nói thuéc c¸c tØnh Cao B»ng, - §Þa h×nh: C¸c huyÖn vïng cao ph©n bè ë 2 kiÓu ®Þa h×nh chÝnh: • §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i Hµ Qu¶ng- Trïng Kh¸nh thuéc tØnh Cao B»ng. DiÖn tÝch nói ®¸ chiÕm ®¸ng kÓ, phÇn cßn l¹i chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói vµ ®Êt ®á vµng. • §Þa h×nh nói thÊp vµ trung b×nh: tËp trung chñ yÕu ë khèi nói Ng©n S¬n vµ B×nh Liªu • §Þa h×nh ®åi nói thÊp chiÕm toµn bé c¸c huyÖn miÒn nói. §ã lµ c¸c c¸nh cung vïng §«ng B¾c. 8
- §Þa chÊt: KÕt qu¶ c¸c ho¹t ®éng ®Þa chÊt ®· t¹o ra tËp hîp ®¸ mÑ kh¸c nhau, trong ®ã liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh vá phong ho¸ vµ líp thæ nh−ìng cã c¸c nhãm ®¸ chÝnh sau: 1. Nhãm ®¸ trÇm tÝch kh«ng v«i: PhÇn lín lµ h¹t th« rÊt giµu th¹ch anh nh− c¸t, bét kÕt (cßn gäi lµ ®¸ sa phiÕn, phÊn sa) ph©n bè nhiÒu ë Qu¶ng Ninh, Hµ B¾c. TrÇm tÝch h¹t mÞn (®¸ sÐt) xuÊt hiÖn ë Cao B»ng, L¹ng S¬n. 2. Nhãm ®¸ trÇm tÝch cã v«i: cã thÓ chia lµm 2 lo¹i • §¸ v«i, ®¸ v«i kÕt dÝnh • §¸ v«i sÐt hoÆc sÐt v«i C¸c lo¹i ®¸ v«i ph©n bè rÊt phæ biÕn ë Cao B»ng, L¹ng S¬n t¹o thµnh c¸c vïng Kast¬ næi tiÕng. C¸c lo¹i ®¸ v«i thuÇn (cã hµm l−îng CaCO3 rÊt cao trªn 80-90%) phÇn lín t¹o thµnh c¸c khèi nói cã v¸ch dùng ®øng, h×nh thµnh ra c¸c lo¹i ®Êt ®en, n©u thÉm gi÷a c¸c hèc ®¸ vµ trªn triÒn nói. C¸c lo¹i ®¸ sÐt v«i th−êng ph©n bè trªn ®Þa h×nh ®åi l−în sãng, c¸c kho¸ng vËt giÇu CaCO3 (phÊn v«i) bÞ phong ho¸ m¹nh, röa tr«i, c¸c kho¸ng vËt sÐt giµu oxit s¾t (Fe2O3, Fe3O4) tÝch luü nhiÒu trong ®Êt t¹o ra c¸c ®Êt mµu n©u ®á ®Æc tr−ng. 3. C¸c nhãm ®¸ kh¸c Ýt phæ biÕn h¬n c¸c lo¹i võa nªu trªn lµ: • §¸ granit, riolit thuéc nhãm macma axit ph©n bè r¶i r¸c nh− riolit (Léc B×nh, tØnh L¹ng S¬n) do giµu c¸c kho¸ng chøa silic khã phong ho¸ nªn vá phong ho¸ vµ ®Êt t−¬ng ®èi th«. • C¸c ®¸ biÕn chÊt (g¬ nai, phiÕn mica) xuÊt hiÖn r¶i r¸c ë mét sè khu vùc nh− huyÖn Hoµ An (Cao B»ng). §¸ dÔ phong ho¸ nªn mÆc dï sö dông nhiÒu, kh«ng ¸p dông c¸c biÖn ph¸p th©m canh b¶o vÖ ®Êt, song vÉn lµ ®Êt tèt, líp vá phong ho¸ mÒm xèp. - KhÝ hËu, thuû v¨n: Do vÞ trÝ ®Þa h×nh, c¸c huyÖn vïng cao vµ miÒn nói chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña giã mïa ®«ng b¾c. NhiÖt ®é mïa ®«ng thÊp h¬n c¸c vïng kh¸c tõ 1-30C. Sè ngµy cã nhiÖt ®é < 200C tõ 165 ®Õn 320 ngµy/n¨m. L−îng m−a trung b×nh tõ 1276mm ë Cao B»ng ®Õn 2749mm ë Mãng C¸i. KhÝ hËu cã mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, kh« h¹n, s−¬ng muèi vµ gi¸ rÐt. C¸c huyÖn miÒn nói vµ vïng cao thuéc tØnh Qu¶ng Ninh chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña b·o. M¹ng l−íi thuû v¨n ph©n bè kh«ng ®Òu. Vïng nói cao nguyªn ®¸ v«i s«ng ngßi th−a thít, thiÕu n−íc nghiªm träng, ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Trªn l·nh thæ cã 3 hÖ thèng s«ng chÝnh: • S«ng B»ng Giang- Kú Cïng cã l−îng x©m thùc m¹nh: 220-300 tÊn/km2/ n¨m. • S«ng Th¸i B×nh víi 3 nh¸nh lín: S«ng CÇu, s«ng Th−¬ng vµ s«ng Lôc Nam cã l−îng x©m thùc tõ 180-220 tÊn/ km2/n¨m. • Vïng ven biÓn Qu¶ng Ninh cã 2 con s«ng chÝnh: Ba ChÏ vµ Tiªn Yªn cã l−îng x©m thùc tõ 80- 180 tÊn/ km2/n¨m. 9
1.3.2. Vïng ViÖt B¾c- Hoµng Liªn S¬n Cã 22 huyÖn vïng cao vµ 25 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh Hµ Giang, Lµo Cai ,Yªn B¸i, B¾c Th¸i, Tuyªn Quang, Phó Thä. - §Þa h×nh: • §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i tËp trung ë phÝa B¾c Hµ Giang, Lµo Cai thuéc c¸c khèi ®¸ v«i §ång V¨n, Qu¶n B¹, B¾c Hµ... th−êng ®−îc gäi lµ vïng cao nguyªn biªn giíi. Nói ®¸ chiÕm diÖn tÝch ®¸ng kÓ. • §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao: bao gåm nói cao th−îng nguån s«ng Ch¶y, Phan Xi P¨ng, Xµ Ph×nh - Pu Lu«ng..., nói trung b×nh Ng©n S¬n... §©y lµ vïng nói cao nhÊt n−íc ta. • §Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói bao gåm c¸c bån ®Þa Quúnh Nhai, Quang Huy, Than Uyªn, V¨n ChÊn, Tuyªn Quang... §©y lµ nh÷ng c¸nh ®ång lóa trï phó, tËp trung d©n c− víi mËt ®é cao cña vïng. - §Þa chÊt: C¸c tØnh huyÖn miÒn nói thuéc vïng sinh th¸i ViÖt B¾c - Hoµng Liªn S¬n cã ®Æc ®iÓm ®Þa chÊt hÕt søc ®éc ®¸o nh−: • Cã nÒn ®Þa chÊt cæ nhÊt, h×nh thµnh c¸c tËp hîp ®¸ biÕn chÊt tiÒn cambri nh− khèi nói Con Voi (Phó Thä vµ Yªn B¸i) bao gåm c¸c lo¹i ®¸ phiÕn mi ca, g¬ nai t¹o thµnh c¸c lo¹i ®Êt ®á vµng, cã ®é mµu mì rÊt cao, kh¶ n¨ng sö dông ®a d¹ng víi nhiÒu tËp ®oµn thùc vËt, c©y trång kh¸c nhau. • C¸c tËp hîp ®¸ macma axit, phÇn lín lµ ®¸ granit t¹o thµnh c¸c khèi nói ®å sé vµ cao nhÊt ViÖt Nam nh− Phan Xi P¨ng, T©y C«n LÜnh (cao trªn d−íi 3000m). Trong ®ã ®Æc biÖt d·y nói Phan Xi P¨ng lµ bøc ''t−êng thµnh'' ng¨n c¸ch, t¹o nªn hai khu vùc cã chÕ ®é khÝ hËu ®Þa ph−¬ng kh¸c h¼n nhau nh− vïng ViÖt B¾c (phÇn lín phÝa ®«ng d·y Hoµng Liªn S¬n) chÞu ¶nh h−ëng cña giã mïa §«ng B¾c. • C¸c nói ®¸ v«i, sÐt v«i, ph©n bè ë hai vïng râ rÖt: - Vïng cao: Hµ Giang nh− cao nguyªn ®¸ v«i §ång V¨n, Qu¶n B¹. - Vïng ®åi nói thÊp: PhÇn lín lµ vïng nói ®¸ v«i ch¹y däc theo vÕt ®øt g·y s«ng Hång, s«ng Ch¶y. • C¸c lo¹i trÇm tÝch bëi rêi ph©n bè chñ yÕu ë c¸c tròng vµ thung lòng gi÷a nói vµ ven r×a ®ång b»ng. - KhÝ hËu - thuû v¨n: Vïng cã ®Æc ®iÓm quanh n¨m duy tr× ë ®é Èm cao. NhiÖt ®é mïa ®«ng Êm h¬n vïng §«ng B¾c 1-20C. Vïng cã l−îng m−a nhiÒu víi c¸c trung t©m m−a lín nhÊt n−íc ta nh− B¾c Quang: 4802mm, Hoµng Liªn S¬n: 3552 mm, Sa Pa 2833mm... §©y lµ vïng cã 120 - 150 ngµy nhiÖt ®é d−íi 150C. M¹ng l−íi thuû v¨n rÊt th−a thít vµ thiÕu nguån n−íc nghiªm träng ë ®Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i. ë nh÷ng ®Þa h×nh kh¸c, l−îng dßng ch¶y n¨m kh¸ phong phó. L−îng x©m 10
thùc ë ViÖt B¾c tõ 220-300 tÊn/ km2/ n¨m. ë khu vùc Hoµng Liªn S¬n: 300-450tÊn/ km2/ n¨m. 1.3.3. Vïng T©y B¾c Cã 17 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói thuéc c¸c tØnh Lai Ch©u, S¬n La, Hoµ B×nh. - §Þa h×nh: • §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i thuéc c¸c tØnh Lai Ch©u, S¬n La bao gåm c¸c d¶i ®¸ v«i Tµ Ph×nh - S×n Ch¶i, S¬n La - Méc Ch©u... cã diÖn tÝch nói ®¸ chiÕm ®¸ng kÓ. Cßn l¹i chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói. • §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao: bao gåm d¶i nói cao Pusi Lung, d¶i nói trung b×nh Pu®en §inh, s«ng M·... víi 2 nhãm ®Êt chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn trªn nói cao vµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói. • §Þa h×nh nói thÊp vµ ®åi bao gåm c¸c d¶i ®åi, nói thÊp bao quanh ®Þa h×nh nói cao vµ trung b×nh, chiÕm diÖn tÝch lín, chñ yÕu ë tØnh Hoµ B×nh. Líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ nhãm ®Êt ®á vµng. • §Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói: bao gåm c¸c bån ®Þa §iÖn Biªn, Phï Yªn, thung lòng s«ng §µ... lµ nh÷ng vïng träng ®iÓm n«ng nghiÖp cña vïng. - §Þa chÊt: §Þa chÊt vµ tËp hîp ®¸ mÑ t¹o ®Êt cña vïng T©y B¾c cã ®Æc ®iÓm næi bËt sau: • Khèi granit phÇn phÝa §«ng vµ §«ng B¾c cña vïng thuéc d·y Phan Xi P¨ng cã ®Æc ®iÓm ®Þa chÊt - thæ nh−ìng t−¬ng tù nh− khu vùc l©n cËn cña ViÖt B¾c nªu trªn. • Khèi ®¸ v«i phÇn trung t©m vµ phÝa §«ng Nam phæ biÕn lµ c¸c d·y nói ®¸ v«i, cïng víi sù ph©n bè theo 2 khu vùc. 1. C¸c cao nguyªn ®¸ v«i Méc Ch©u, S¬n La vµ vïng cao Hoµ B×nh (cao trªn d−íi 1000m). 2. C¸c d·y nói ®¸ v«i thÊp kh«ng liªn tôc ch¹y däc theo s«ng §µ vµ s«ng M·. • TrÇm tÝch kh«ng v«i phÇn phÝa B¾c (thuéc c¸c huyÖn M−êng TÌ, M−êng Lay, §iÖn Biªn) phæ biÕn nhãm ®¸ trÇm tÝch th« kh«ng v«i: sa th¹ch tÝm (T©n L¹c, Hoµ B×nh) t¹o lªn lo¹i ®Êt cã mµu tÝm cã ®Æc ®iÓm kh¸c h¼n ®Êt ph¸t triÓn trªn ®¸ sa phiÕn. • Mét sè lo¹i ®¸ kh¸c ph©n bè côc bé, r¶i r¸c song ®¸ng chó ý lµ: + §¸ siªu baz¬ (peridotit) ë S¬n La t¹o nªn c¸c ®Êt ®en giµu kho¸ng vËt chøa Mg, Ca. + §¸ bazan xuÊt hiÖn d¹ng ®iÓm lé ë M−êng Pån, §iÖn Biªn Phñ. • C¸c lo¹i trÇm tÝch bë rêi: chñ yÕu lµ phï sa suèi, s¶n phÈm dèc tô ë c¸c c¸nh ®ång lín hoÆc thung lòng gi÷a nói. - KhÝ hËu - thuû v¨n: Do cÊu tróc ®Þa h×nh, vïng T©y B¾c che khuÊt c¶ 2 mïa giã chÝnh nªn mïa ®«ng kh« hanh h¬n c¸c vïng kh¸c vµ mïa hÌ cã giã t©y kh« nãng. 11
Mïa ®«ng tuy Êm h¬n 2 vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c Hoµng Liªn S¬n, nh−ng ë c¸c huyÖn vïng cao vÉn l¹nh, vÉn xuÊt hiÖn s−¬ng muèi vµ b¨ng gi¸. Mïa m−a b¾t ®Çu vµ kÕt thóc sím h¬n c¸c vïng kh¸c thuéc B¾c Bé 1 th¸ng. L−îng m−a trong vïng ph©n ho¸ m¹nh: M−êng TÌ: 2476mm, S×n Hå, 2476mm, Yªn Ch©u 1108mm.. Do ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh vµ l−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu nªn l−u l−îng dßng ch¶y vµ l−îng x©m l−îc còng kh¸c nhau. Khu vùc nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i cã m¹ng l−íi thuû v¨n th−a thít, l−u l−îng dßng ch¶y thÊp, l−îng x©m thùc nhá: 80 tÊn/ km2 n¨m. Vïng Lai Ch©u cã l−îng x©m thùc lín nhÊt: 450 tÊn/ km2/ n¨m. Vïng th−îng nguån s«ng M·: 80 - 180 tÊn/ km2/n¨m. 1.3.4. Vïng §ång b»ng B¾c Bé Cã 3 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh H¶i H−ng vµ Ninh B×nh. - §Þa m¹o - thæ nh−ìng: §Þa h×nh ®åi b»ng tho¶i n¬i tiÕp gi¸p víi ®Þa h×nh ®åi - nói thÊp vïng §«ng B¾c vµ T©y B¾c, n»m ven r×a cña vïng §ång b»ng B¾c Bé. C¸c lo¹i ®Êt xen kÏ phøc t¹p, bao gåm nhãn ®Êt ®á vµng, ®Êt x¸m b¹c mµu, ®Êt dèc tô thung lòng vµ ®Êt phï sa. - KhÝ hËu - thuû v¨n: Lµ vïng cã l−îng m−a trung b×nh: ChÝ Linh: 1528mm. Nho Quan: 1908mm. Th¸ng n¨m cã 60-85 ngµy nhiÖt ®é d−íi 150C, cã 4 - 5 th¸ng liªn tôc m−a v−ît 2000mm g©y óng lôt ë khu vùc thÊp tròng. HÖ thèng s«ng Hång vµ s«ng Th¸i B×nh cã l−îng dßng ch¶y n¨m tõ 30-351/s/km2, l−îng c¸t bïn trªn 120 triÖu m3. Nh−ng do n»m ë ®Þa h×nh cao nªn vÊn ®Ò t−íi cho c©y trång gÆp nhiÒu khã kh¨n. 1.3.5. Vïng B¾c Trung Bé Cã 12 huyÖn vïng cao vµ 12 huyÖn miÒn nói thuéc c¸c tØnh Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ vµ Thõa Thiªn - HuÕ. - §Þa h×nh: §Æc ®iÓm næi bËt nhÊt cña vïng lµ thuéc d¶i nói Tr−êng S¬n B¾c víi c¸c s−ên dèc ®æ vÒ biÓn §«ng vµ bÞ chia c¾t bëi c¸c thung lòng vµ nói ch¹y ngang ra biÓn. • §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao tËp trung ë c¸c huyÖn vïng cao, däc trªn biªn giíi ViÖt Lµo. Líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói, cã tÇng ®Êt máng, s−ên dèc. • §Þa h×nh ®åi, nói thÊp, bÞ chia c¾t m¹nh. Nhãm ®Êt ®á vµng ph¸t triÓn trªn c¸c lo¹i ®¸ mÑ kh¸c nhau chiÕm hÇu hÕt diÖn tÝch bÞ xãi mßn röa tr«i m¹nh. 12
- §Þa chÊt: CÊu t¹o ®Þa chÊt vµ c¸c tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh ®Êt chñ yÕu lµ: • D¶i Tr−êng S¬n B¾c ®−îc h×nh thµnh trªn nÒn ®Þa chÊt víi 2 nhãm ®¸ chÝnh lµ macma axit vµ trÇm tÝch. Nhãm ®¸ macma axit (chñ yÕu lµ granit) ph©n bè tËp trung ë khu vùc nói cao vµ trung b×nh. • §¸ trÇm tÝch kh«ng v«i h¹t th« ph©n bè chñ yÕu ë vïng ®åi nói thÊp vµ khu vùc chuyÓn tiÕp víi ®ång b»ng. • §¸ v«i tËp trung ë khu vùc c¸c huyÖn miÒn nói cña Thanh Ho¸, NghÖ An, Qu¶ng B×nh lµ c¸c d¶i ®¸ v«i chuyÓn tiÕp tõ vïng T©y B¾c xuèng kÕt thóc ë c¸c qu¶ nói ®¸ v«i s¸t Qu¶ng TrÞ. Vïng nói tØnh Thõa Thiªn - HuÕ hÇu nh− kh«ng cßn. Cã mÊy ®iÓm ®¸ng chó ý: • Khu vùc phÝa B¾c chñ yÕu lµ Thanh Ho¸, c¸c ®¸ sÐt v«i h×nh thµnh ®Êt n©u ®á trªn nói vµ ®Êt ®en båi tô ë thung lòng. • C¸c ®¸ v«i vµ ®¸ v«i kÕt tinh (nh− Ninh B×nh, Th¹ch Thµnh, Thanh Ho¸, KÎ Bµng, Qu¶ng B×nh) kh«ng t¹o thµnh c¸c vïng ®Êt ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i nh− vïng T©y B¾c vµ §«ng B¾c. • C¸c khèi nói ®¸ v«i (kh¸c h¼n vïng T©y B¾c vµ §«ng B¾c) chØ ph©n bè ë vïng ®åi nói thÊp (nh− Thanh Ho¸, Nho Quan, Hoµng Long, Ninh B×nh) hoÆc ven r×a vïng ®ång b»ng. • C¸c phun trµo bazan xuÊt hiÖn víi quy m« lín dÇn tõ Nam Thanh Ho¸ vµ B¾c NghÖ An (B·i Trµnh, Phñ Quú) kÕt thóc ë Qu¶ng trÞ víi c¸c khèi tËp trung nh− BÕn H¶i, Gio Linh, Khe Sanh, H−íng Ho¸. C¸c ®¸ baz¬ macma trung tÝnh nãi trªn l¹o thµnh c¸c lo¹i ®Êt ®á cã ®é ph× nhiªu tù nhiªn cao. - KhÝ hËu - thuû v¨n: Mïa ®«ng cßn t−¬ng ®èi l¹nh, chÞu ¶nh h−ëng trùc tiÕp vµ m¹nh cña b·o vµ giã T©y Nam kh« nãng. L−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu. Tõ 2368mm ë T−¬ng D−¬ng ®Õn 3399mm ë Nam §«ng. M¹ng l−íi thuû v¨n th−a vµ ph©n bè kh«ng ®Òu. L−îng x©m thùc tõ 80- 180tÊn/ km2/ n¨m. Do chÞu ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña b·o nªn th−êng g©y ra lò quÐt. Mïa vô thiÕu n−íc ¶nh h−ëng gay g¾t ®Õn c©y trång. 1.3.6. Vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé Cã 9 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh Qu¶ng Nam - §µ N½ng, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ, Ninh ThuËn, B×nh ThuËn. - §Þa m¹o thæ nh−ìng: §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao tËp trung ë c¸c huyÖn vïng cao cña tØnh Qu¶ng Nam - §µ N½ng vµ tØnh Qu¶ng Ng·i tiÕp gi¸p víi tØnh Kon Tum, h×nh thµnh trªn c¸c khèi granit vµ biÕn chÊt. Lo¹i ®Êt chÝnh gåm cã ®Êt mïn trªn nói cao vµ ®Êt mïn vµng ®á trªn nói. 13
§Þa h×nh nói thÊp ch¹y theo s−ên phÝa §«ng cña d¶i Tr−êng S¬n, bÞ chia c¾t m¹nh. Nhãm ®Êt ®á vµng bÞ xãi mßn röa tr«i m¹nh chiÕm diÖn tÝch chñ yÕu trªn ®Þa h×nh nµy. - §Þa chÊt: §Þa chÊt vµ c¸c tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh ®Êt cña vïng cã ®Æc ®iÓm chÝnh sau: - §¸ macma axit: chñ yÕu lµ granit vµ riolit, ph©n bè chñ yÕu ë vïng nói dèc tõ ®é cao s¸t mÆt biÓn (c¸c d¶i nói ®©m ngang ra biÓn nh− B¹ch M·) hoÆc c¸c nói ch¹y däc s¸t biÓn kh¸c víi c¸c khèi granit phÝa B¾c. Trong thµnh phÇn kho¸ng vËt, hµm l−îng c¸c kho¸ng th¹ch anh giµu silic thÊp, c¸c kho¸ng vËt phenspat dÔ phong ho¸ h¬n nªn c¸c lo¹i ®Êt h×nh thµnh trªn nhãm ®Êt nµy Ýt nhiÒu kh¸c biÖt vµ Ýt h¹n chÕ vÒ sö dông h¬n so víi ®Êt ë khu vùc phÝa B¾c. - §¸ trÇm tÝch kh«ng v«i: phÇn nhiÒu ph©n bè ë vïng ®åi nói thÊp kh«ng t¹o thµnh d¶i liªn tôc nh− khèi granit. - §¸ bazan vµ macma baz¬ kh¸c: xuÊt lé thµnh khèi ®éc lËp tõ B×nh §Þnh trë vµo, cã mÊy ®iÓn h×nh ®¸ng chó ý: • C¸c khèi bazan thá, ph©n t¸n nh− ë Qu¶ng Ng·i (huyÖn B×nh S¬n), Phó Yªn (huyÖn Tuy Hoµ): ®¸ bazan lé trªn mÆt t¹o thµnh ®Êt bazan n«ng c¹n x−¬ng xÈu. • C¸c khèi bazan lín tiÕp gi¸p víi vïng nói cao vµ cao nguyªn bazan T©y Nguyªn nh− phÝa B¾c huyÖn VÜnh Th¹nh, tØnh B×nh §Þnh ë cao tr×nh trªn d−íi 1000m. • Khèi bazan B×nh ThuËn: tiÕp gi¸p víi vïng bazan thuéc b×nh nguyªn §«ng Nam Bé ë cao tr×nh trªn d−íi 100m. - §¸ v«i: ë Qu¶ng Nam - §µ N½ng xuÊt lé mét sè nói ®¸ v«i ®éc lËp kh«ng ®ãng vai trß g× trong h×nh thµnh ®Êt cña vïng. - KhÝ hËu- thuû v¨n: NhiÖt ®é trung b×nh l¨m tõ 250C trë lªn, kh«ng cã mïa ®«ng l¹nh, l−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu. Trµ Mi: 3740mm, Ba T¬: 3607mm. S¬n Hoµ: 1667mm xuèng cßn < 1000mm ë c¸c huyÖn thuéc tØnh B×nh ThuËn, Ninh ThuËn. Lµ vïng bÞ b·o uy hiÕp m¹nh cã giã t©y kh« nãng, h¹n h¸n vµ lò lôt xÈy ra nghiªm träng. M¹ng l−íi thuû v¨n hÇu hÕt lµ c¸c s«ng ng¾n vµ dèc. L−îng x©m thùc xãi mßn 100 - 120 tÊn/km2/ n¨m. 1.3.7. Vïng T©y Nguyªn §©y lµ vïng cã toµn bé c¸c huyÖn ®Òu lµ huyÖn vïng cao vµ miÒn nói. Trong ®ã cã 39 huyÖn vïng cao vµ 4 huyÖn vïng nói thuéc c¸c tØnh Kon Tum, Gia Lai, §¨k L¨k, L©m §ång. - §Þa h×nh: - §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao thuéc d·y Ngäc Linh vµ Ch− Jang Sin ph¸t triÓn trªn ®¸ granit vµ biÕn chÊt h×nh thµnh nhãm ®Êt mïn trªn nói cao vµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói. - Cao nguyªn bazan bao gåm c¸c khèi Konplong - Kon Hµ Nõng, Plei Ku, Bu«n Mª Thuéc, §¨k Mil - §¨k N«ng, §øc Träng, Di Linh - B¶o Léc... h×nh thµnh ®Êt n©u ®á vµ n©u vµng trªn bazan kh¸ mµu mì. 14
- Cao nguyªn Ma §r¨k h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ granit vµ cao nguyªn Lang Biang, h×nh thµnh trªn ®¸ trÇm tÝch vµ biÕn chÊt. - B¸n b×nh nguyªn Easoup cã d¹ng gß ®åi tho¶i ph¸t triÓn chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn h×nh thµnh nhãm ®Êt x¸m vµ ®Êt ®á vµng. - §Þa h×nh nói thÊp chiÕm diÖn tÝch lín cña vïng, h×nh thµnh trªn c¸c ®¸ mÑ kh¸c nhau. Nhãm ®Êt ®á vµng chiÕm diÖn tÝch chñ yÕu bÞ xãi mßn röa tr«i m¹nh. - Thung lòng vµ tròng An Khª: Cheo Reo - Phó Tóc, Kr«ng Ana- L¨k h×nh thµnh ë c¸c ®é cao kh¸c nhau (tõ 100-500m) lµ khu vùc tËp trung ®«ng d©n c− vµ lµ träng ®iÓm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña vïng. - §Þa chÊt: §Æc ®iÓm ®Þa chÊt vµ tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh ë T©y Nguyªn kh¸c h¼n víi c¸c vïng sinh th¸i kh¸c ë ViÖt Nam lµ: - C¸c khèi biÕn chÊt cæ tiÒn cambri ë khu vùc phÝa B¾c cña vïng nµy. - Cã n¨m cao nguyªn bazan réng lín (1,2 triÖu ha) ph©n bè thµnh vïng tËp trung (nh− Bu«n Ma ThuËt, Plei Ku, §¨k N«ng, Kon Hµ Nøng, Kon Phong, §øc Träng) cïng víi nhãm ®¸ ®a xÝt (phÇn lín lµ ®¸ xÝt andezit) ë L©m §ång. C¸c ®¸ mÑ ®· t¹o nªn líp vá phong ho¸ vµ thæ nh−ìng dµy cã mµu n©u ®á, ®á thÉm ®iÓn h×nh. - Nhãm ®¸ trÇm tÝch ph©n bè thµnh c¸c khu vùc sau: • TrÇm tÝch h¹t mÞn (cã n¬i xen biÕn chÊt) phæ biÕn nhÊt ë vïng ®åi nói thÊp ë khu vùc trung t©m vµ phÝa §«ng Nam cña vïng nh− Kr«ng Ana, Kr«ng Kn« (§¨k L¨k) hoÆc phÝa B¾c vïng §¨k T«, Sa Thµy (Kon Tum) t¹o nªn c¸c lo¹i ®Êt ®á vµng kh¸ ®iÓn h×nh. • TrÇm tÝch h¹t th«: tËp trung nhÊt ë vïng b¸n b×nh nguyªn Easoup (§¨k L¨k) t¹o nªn c¸c lo¹i ®Êt x¸m b¹c mµu, cã ®é ph× tù nhiªn thÊp vµ ®iÒu kiÖn sö dông ®Êt khã kh¨n nhÊt. - Nhãm ®¸ macma axit (chñ yÕu lµ granit vµ riolit) ph©n bè tËp trung ë 2 d¹ng ®Þa h×nh. • §Þa h×nh nói cao vµ trung b×nh, thuéc miÒn n©ng trÎ cña khèi Lang Biang - Ch− Jang Sin (tØnh L©m §ång, §¨k L¨k). • Thuéc ®Þa h×nh nói thÊp nh− khèi Ch− §riu, Sa Thµy, B¾c An Khª hoÆc lé ra trªn c¸c cao nguyªn ®Êt ®á bazan. - TrÇm tÝch bë rêi Pleisoxen, Holoxen (cßn ®−îc gäi lµ phï sa cæ) ph©n bè ë c¸c bËc thÒm cao cña c¸c thòng vµ thung lòng nh− §¨k T«, §¨k Bla, (tØnh Kon Tum), Ayunpa (tØnh Gia Lai), Kr«ng Ana, Lai (tØnh §¨k L¨k). Ngoµi ra t¹i c¸c thung lòng cßn cã c¸c trÇm tÝch hiÖn ®¹i nh− phï sa s«ng, suèi, s¶n phÈm dèc tô. - KhÝ hËu - thuû v¨n: Do vÞ trÝ cña ®Þa h×nh ®èi víi h−íng giã mïa vµ do ¶nh h−ëng cña ®ai cao, nªn khÝ hËu cña vïng bÞ ph©n dÞ. NhiÖt ®é kh«ng khÝ trung b×nh n¨m thay ®æi theo ®ai ®é cao nh− sau: • Vïng cã ®é cao 500-800m: NhiÖt ®é trung b×nh 21-230C • Vïng cã ®é cao 800- 1100m: nhiÖt ®é trung b×nh 19-210C • Vïng cã ®é cao > 1500m: nhiÖt ®é trung b×nh 180C Chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a th¸ng nãng nhÊt vµ l¹nh nhÊt tõ 3 - 60C. 15
Vïng cã sè giê n¾ng cao (trõ §µ L¹t, §¨k Gley), c¸c khu vùc kh¸c ®¹t 2000 - 2200 giê n¾ng/n¨m. V× vËy nh÷ng n¬i cã ®ñ n−íc t−íi trong mïa kh«, hiÖu suÊt quang hîp rÊt lín. Tæng l−îng bøc x¹ cao, l−îng bøc x¹ thùc tÕ nhËn ®−îc tíi 120 - 140 KCalo/cm2/ n¨m. Chªnh lÖch bøc x¹ gi÷a th¸ng cùc ®¹i vµ th¸ng cùc tiÓu kh«ng ®¸ng kÓ. L−îng m−a ®¹t b×nh qu©n 1900mm nh−ng ph©n bè kh«ng ®Òu theo mïa vµ khu vùc. Mïa m−a tõ th¸ng 4 - 5 ®Õn th¸ng 9 - 10 tËp trung kho¶ng 85 - 90% tæng l−îng m−a n¨m. Mïa kh« kÐo dµi 5-6 th¸ng chØ nhËn ®−îc 10-15% l−îng m−a cña c¶ n¨m. Nh÷ng khu vùc cã l−îng m−a cao nh− Pleiku, B¶o Léc... N¬i cã l−îng m−a thÊp lµ Cheo Reo, Ayunpa. Do khÝ hËu ®a d¹ng Ýt bÞ ¶nh h−ëng b·o, gi¸ rÐt, s−¬ng muèi... nªn T©y Nguyªn cã thÓ ph¸t triÓn nhiÒu tËp ®oµn c©y trång, vËt nu«i cã nguån gèc nhiÖt ®íi vµ «n ®íi, cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn nªn s¶n xuÊt N«ng - L©m nghiÖp toµn diÖn vµ æn ®Þnh. H¹n chÕ lín nhÊt lµ cã mïa kh« kÐo dµi vµ thiÕu Èm trÇm träng, trõ mét vµi khu vùc cã l−îng m−a ph©n bè kh¸ ®ång ®Òu gi÷a c¸c th¸ng trong n¨m nh− B¶o Léc, Konplong... c¸c n¬i kh¸c c©y trång kh«ng cho n¨ng suÊt cao nÕu kh«ng ®−îc t−íi. M¹ng l−íi thuû v¨n ph©n bè kh«ng ®Òu, khu vùc cao nguyªn bazan cã m¹ng l−íi thuû v¨n trªn mÆt th−a thít, nghÌo nµn, mïa kh« hÇu nh− kh«ng cã n−íc. Nguån n−íc ngÇm cã tr÷ l−îng kh¸, diÖn tÝch tÇng chøa n−íc réng (tõ 3000 ®Õn 35000km2), bÒ dµy tÇng chøa n−íc tõ 20-50m, kh¶ n¨ng khai th¸c kh¸ thuËn lîi do mùc n−íc ngÇm n«ng vµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh. M¹ng l−íi thuû v¨n ë ®Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói kh¸ phong phó, nh−ng th−êng bÞ ngËp lò vµo mïa m−a. 1.3.8. Vïng §«ng Nam Bé Cã 4 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh §ång Nai, S«ng BÐ cò. - §Þa m¹o, thæ nh−ìng: • §Þa h×nh ®åi - nói thÊp lµ nh÷ng qu¶ ®åi - nói sãt r¶i r¸c ë ®é cao tõ 200-700m, líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ ®Êt x¸m trªn ®¸ granit, ®Êt ®á vµng trªn ®¸ granit, ®¸ sÐt vµ ®¸ c¸t. • §Þa h×nh b¸n b×nh nguyªn bao gåm c¸c d¶i ®åi tho¶i, l−în sãng nhÑ ë ®é cao 200-300m, líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ ®Êt n©u ®á vµ n©u vµng trªn ®¸ bazan. - §Þa chÊt: • §¸ granit ph©n bè r¶i r¸c trªn c¸c ®åi nói thÊp, thµnh phÇn ®¸ giµu th¹ch anh h¹t th«, nªn ®Êt tÇng máng nhiÒu s¹n c¸t. • §¸ trÇm tÝch lôc nguyªn chñ yÕu lµ ®¸ sÐt h¹t mÞn t¹o nªn tÇng ®Êt dµy vµ trung b×nh chiÕm ®a sè ph¸t triÓn trªn ®Þa h×nh ®åi nói thÊp. • §¸ bazan ph©n bè réng r·i trªn ®Þa h×nh b¸n b×nh nguyªn, lµ lo¹i d¸ bazan giµu olivin t¹o nªn ®Êt dµy chiÕm ®a sè, ph¸t triÓn trªn ®Þa h×nh ®åi tho¶i. - KhÝ hËu- thuû v¨n: §©y lµ vïng cã nÒn nhiÖt ®é cao quanh n¨m, kh«ng cã mïa ®«ng l¹nh, Ýt giã b·o, cã l−îng m−a lín vµ ph©n ho¸ theo mïa. N»m trong khu vùc cã l−îng m−a kh¸ cao tõ l 800-2 500mm vµ ph©n lµm 2 mïa: mïa m−a kÐo dµi 6 th¸ng chiÕm > 80% l−îng m−a cña c¶ n¨m, 6 th¸ng cßn l¹i mïa kh« cã l−îng m−a thÊp, chØ chiÕm < 20% l−îng m−a n¨m. 16
Do n»m ë ®Þa h×nh cao cña vïng, v× vËy m¹ng l−íi thuû v¨n kh¸ th−a thít, chñ yÕu lµ c¸c con suèi ®Çu nguån cña s«ng §ång Nai, Ýt cã gi¸ trÞ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 1.3.9. Vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long: ChØ cã 2 huyÖn miÒn nói lµ TÞnh Biªn, Tri T«n thuéc tØnh An Giang. - §Þa m¹o - thæ nh−ìng: Lµ vïng ®åi - nói sãt cña d·y nói tõ C¨m Pu Chia lan sang. Tuy ®é cao tuyÖt ®èi thÊp, nh−ng cã ®é cao chªnh lÖch lín so víi vïng ®ång b»ng thÊp, b»ng ph¼ng, bao bäc xung quanh. Líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ nhãm ®Êt x¸m vµ ®Êt ®á vµng trªn ®¸ trÇm tÝch, sÐt kÕt. - KhÝ hËu - thuû v¨n: N»m trong vïng cã nÒn nhiÖt ®é cao, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m: 26- 270C, l−îng m−a trung b×nh 1 400- 1 500mm/n¨m. Do n»m ë ®Þa h×nh cao, nªn hµng n¨m hoµn toµn kh«ng bÞ ngËp lôt nh− c¸c khu vùc xung quanh, ®ång thêi còng gÆp khã kh¨n trong viÖc t−íi n−íc cho c©y trång. 1.3.10. NhËn xÐt chung: KÕt qu¶ nghiªn cøu ®¸nh gi¸ c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn cña c¸c tØnh huyÖn vïng cao, miÒn nói cã c¸c mèi quan hÖ chÝnh sau: • Cã mèi quan hÖ gi÷a ®Þa h×nh vµ ®Êt. • Cã mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a c¸c tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh líp phñ thæ nh−ìng. Mèi quan hÖ tæng hîp cña c¸c yÕu thµnh thµnh ®Êt: - Quan hÖ gi÷a yÕu tè ®Þa h×nh vµ ®Êt: chñ yÕu lµ sù ph©n ho¸ theo ®ai cao: cµng lªn cao nhiÖt ®é cµng gi¶m dÇn, trong quy luËt phæ biÕn nµy, c¸c lo¹i ®Êt cã xu h−íng ph¸t triÓn nh− sau: • Cµng lªn cao qu¸ tr×nh tÝch luü chÊt h÷u c¬ cµng t¨ng, song tÝch luü mïn h÷u hiÖu (nguån cung cÊp dinh d−ìng trùc tiÕp cho c©y trång) cµng gi¶m. • Qu¸ tr×nh tÝch luü s¾t tù do gi¶m, tÝch luü silic vµ nh«m t¨ng, ®Êt cã mµu s¾c nh¹t dÇn. • Cµng lªn cao nhiÖt ®é cµng gi¶m qu¸ tr×nh phong ho¸ lý ho¸ häc yÕu ®i, vá phong ho¸ vµ ®Êt máng dÇn. Do vËy ®Êt vïng nói cao cã tÇng máng kh«ng chØ do hËu qu¶ cña xãi mßn mµ do líp phñ thæ nh−ìng máng s½n vèn cã - Mèi quan hÖ gi÷a ®Þa chÊt - thæ nh−ìng: chñ yÕu lµ mèi quan hÖ ph¸t sinh häc. §¸ mÑ võa lµ nguån cung cÊp vËt liÖu t¹o ®Êt t¹i chç, võa lµ nguån cung cÊp c¸c vËt liÖu di chuyÓn theo c¸c quy luËt sinh ®Þa ho¸ d−íi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè ngo¹i c¶nh. C¸c tËp hîp ®¸ mÑ vµ mÉu chÊt h×nh thµnh ®Êt kh¸ ®a d¹ng vµ phong phó c¶ vÒ nguån gèc ph¸t sinh vµ thµnh phÇn kho¸ng vËt, ho¸ häc chñ yÕu lµ macma axit (granit) c¸c ®¸ biÕn chÊt (g¬nai, phiÕn mi ca). TrÇm tÝch kh«ng v«i cã thµnh phÇn h¹t mÞn cao nh− phiÕn sÐt vµ thµnh phÇn h¹t th« chiÕm −u thÕ nh− ®¸ c¸t, d¨m cuéi kÕt, tr¶i qua c¸c qu¸ tr×nh phong ho¸, trªn c¸c lo¹i ®¸ mÑ kh¸c nhau ®· h×nh thµnh líp phñ thæ nh−ìng ®a d¹ng, song nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt ®¸ mÑ vÉn thÓ hiÖn râ ë líp phñ thæ nh−ìng, ®Æc biÖt khi xem xÐt mèi quan hÖ: ®Þa 17
chÊt (theo thµnh phÇn th¹ch häc), mÉu chÊt (®¸ mÑ ®ang phong ho¸) - thæ nh−ìng (líp ®Êt trªn cïng vá phong ho¸) ta cã thÓ gép vµo c¸c nhãm sau: • Nhãm ®¸ biÕn chÊt: Ph¸t triÓn trªn c¸c lo¹i ®Êt ®á vµng cã líp vµ vá phong hãa dµy, t¬i xèp, ®Æc biÖt líp mÉu chÊt rÊt mÒm bëi bé rÔ c©y ph¸t triÓn nhanh chãng ngay ë líp vá phong ho¸ nµy, ®Æc ®iÓm nµy thÊy râ nhÊt ë khèi biÕn chÊt cæ cña nói Con Voi (Yªn B¸i, Lao Cai), khèi nói Ngäc Linh (tØnh Kon Tum). • Nhãm ®¸ macma axit nh− granit, riolit: h×nh thµnh phæ biÕn c¸c lo¹i ®Êt vµng ®á, vµng nh¹t, cã líp phong ho¸ máng h¬n vµ cøng r¾n h¬n h¼n so víi vïng ®¸ biÕn chÊt. Thµnh phÇn c¸t h¹t th« (c¸t, bôi giµu silic) chiÕm tû lÖ cao: líp phñ thæ nh−ìng do ®ã còng máng vµ dÔ bÞ röa tr«i c¸c chÊt dinh d−ìng, kh¶ n¨ng ph¸t triÓn bé rÔ c©y còng bÞ h¹n chÕ râ rÖt. • Nhãm ®¸ sÐt: thµnh phÇn h¹t mÞn cao, t¹o ra c¸c lo¹i ®á vµng t−¬ng tù nh− trªn nhãm biÕn chÊt. • Nhãm ®¸ c¸t: giµu th¹ch anh, nghÌo s¾t nh«m, t¹o nªn nh÷ng lo¹i ®Êt vµng nh¹t, vá phong ho¸ vµ ®Êt máng, ®Êt bÞ suy tho¸i, b¹c mµu nhanh chãng. • Trªn vïng ®¸ v«i: h×nh thµnh nhiÒu lo¹i ®Êt kh¸c nhau phô thuéc chÆt chÏ vµo thµnh phÇn ®¸ mÑ vµ sù di chuyÓn hîp chÊt chøa can xi cacbonat trong ®¸ nh−: - §Êt n©u ®á ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i sÐt. SÐt v«i, can xi bÞ röa tr«i m¹nh, tÝch luü nhiÒu s¾t trong ®Êt. - §Êt ®en t¹i chç ph¸t triÓn trªn nói ®¸ v«i giµu CaCO3 - §Êt ®en båi tôi ë c¸c thung lòng ®¸ v«i, tÝch luü c¸c hîp chÊt canxi tõ trªn ®−a xuèng. - Mèi quan hÖ tæng hîp cña c¸c yÕu tè ®Õn ®Êt: D−íi t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c yÕu tè tù nhiªn vµ nh©n sinh ®· t¹o ra c¸c líp phñ thæ nh−ìng vïng ®åi nói hÕt søc ®a d¹ng, sù ph©n bè l¹i vËt chÊt theo quy luËt sinh - ®Þa ho¸ ®· t¹o nªn c¸c lo¹i ®Êt kh¸c nhau theo vïng sinh th¸i sÏ ®−îc giíi thiÖu cô thÓ ë c¸c phÇn sau. 18
Ch−¬ng 2 C¸C QU¸ TR×NH THæ NH¦ìNG CHñ §¹O ë MIÒN NóI Vµ VïNG CAO VIÖT NAM Líp phñ thæ nh−ìng hiÖn t¹i ®−îc h×nh thµnh do t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c yÕu tè vµ qu¸ tr×nh t¹o ®Êt. ë vïng nói kÐo dµi tõ B¾c tíi Nam do qu¸ tr×nh ®Þa chÊt phøc t¹p h×nh thµnh nhiÒu nhãm ®¸ mÑ t¹o ®Êt cã thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt kh¸c nhau, ®Þa h×nh (®é cao, ®é dèc) ®a d¹ng, vµ h¬n n÷a khÝ hËu thêi tiÕt rÊt biÕn ®æi vÒ chÕ ®é nhiÖt Èm nªn ®· h×nh thµnh nhiÒu lo¹i ®Êt kh¸c nhau. Nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña ®Êt ®ai nh− ®é cao, ®é dèc, ®é dµy tÇng ®Êt mÞn, thµnh phÇn c¬ giíi, ®é ph× nhiªu, chÕ ®é n−íc vµ nguån n−íc, ®Æc ®iÓm khÝ hËu cña vïng ®Êt nói lµ nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng tæng hîp ®Õn c¸c qu¸ tr×nh h×nh thµnh bá phong ho¸ vµ líp phñ thæ nh−ìng. C¸c qu¸ tr×nh thæ nh−ìng chñ ®¹o ë vïng ®åi nói n−íc ta lµ: 2.1. Qu¸ tr×nh phong ho¸ ë ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm ViÖt Nam, ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña c¸c qu¸ tr×nh phong ho¸ ho¸ häc m¹nh h¬n qu¸ tr×nh phong ho¸ vËt lý, nÒn nhiÖt ®é cao, n−íc nhiÒu do cã l−îng m−a lín vµ Èm ®é cao lµ t¸c nh©n t¹o nªn phong ho¸ ho¸ häc m¹nh mÏ. Trong n−íc cã chøa nhiÒu chÊt ph¶n øng v« c¬ vµ h÷u c¬... lµm biÕn ®æi thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ thµnh phÇn ho¸ häc cña ®¸ mÑ, ®¸ mÑ bÞ phong ho¸ vôn bë tiÕp tôc phong ho¸ t¹o ®Êt. Cã thÓ quan s¸t thÊy ®¸ mÑ phong ho¸ vôn bë tiÕp tôc phong ho¸ t¹o ®Êt. Cã thÓ quan s¸t thÊy ®¸ mÑ phong ho¸ biÕn ®æi hoµn toµn thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ ho¸ häc nh−ng vÉn gi÷ nguyªn ®−îc kiÕn tróc vµ h×nh d¸ng s¾p xÕp cña ®¸ mÑ ban ®Çu ch−a phong ho¸. §Æc ®iÓm nµy th−êng quan s¸t thÊy ë nh÷ng vïng ®¸ phiÕn, thÝ dô ®iÓn h×nh ®· ®−îc m« t¶ kü ë huyÖn TrÊn Yªn, tØnh Yªn B¸i, líp ®Êt mÞn dµy 0,95m, líp ®¸ mÑ phong ho¸ triÖt ®Ó mÒn nh−ng vÉn gi÷ nguyªn h×nh d¸ng ®¸ mÑ ®Õn ®é s©u 10m, tõ 10 - 14m ®¸ mÑ phong ho¸ yÕu h¬n tÇng trªn Ýt cøng ch¾c h¬n ®¸ mÑ ch−a bÞ phong ho¸. Do phong ho¸ ho¸ häc m¹nh nªn nh÷ng ®¸ mÑ t¹o ®Êt cã thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ ho¸ häc kh¸c nhau cã c−êng ®é phong ho¸ kh¸c nhau. Th«ng th−êng nh÷ng ®¸ mÑ nµo chøa nhiÒu kho¸ng vËt bÒn v÷ng víi phong ho¸ ho¸ häc th× phong ho¸ yÕu, thÝ dô ®¸ granit chøa nhiÒu th¹ch anh vµ nh÷ng kho¸ng bÒn kh¸c khi phong ho¸ t¹o bÇng ®Êt máng vµ ®¸ lé trªn mÆt ®Êt nhiÒu bÒn v÷ng theo thêi gian, cã thÓ quan s¸t däc ®−êng quèc lé ë §Ìo C¸, H¶i V©n... Nh÷ng vïng ®Êt nµy s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp gÆp nhiÒu trë ng¹i (nh−ng khai th¸c vËt liÖu x©y dùng nh− ®¸ chÎ, ®¸ xÎ, c¸t sái cã gi¸ trÞ lín). Ngay c¶ vïng bazan còng cã lo¹i bazan cÊu tróc bÒn v÷ng vµ nhiÒu kho¸ng bÒn khã phong ho¸ ho¸ häc, hiÖn t¹i lµ nh÷ng vïng ®Êt bazan n«ng c¹n cã nhiÒu ®¸ lé ®−îc khai th¸c ®Ó tr¶i ®−êng vµ vËt liÖu x©y dùng nh− ë T©y Nguyªn. Nh÷ng ®¸ mÑ cã thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ thµnh phÇn ho¸ häc dÔ bÞ phong ho¸ ho¸ häc cã qu¸ tr×nh phong ho¸ nhanh vµ tuú theo ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh vµ chÕ ®é n−íc cho tÇng ®Êt mÞn dµy máng kh¸c nhau. Nh×n chung tÇng ®Êt mÞn th−êng dµy, líp vá mÞn dµy, Ýt dèc, cã ®é ph× nhiªu cao thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i c©y c«ng nghiÖp, nhÊt lµ cµ phª, cao su. §Êt ®á vµng trªn ®¸ phiÕn trung du vµ miÒn nói B¾c Bé líp vá phong ho¸ s©u hµng chôc mÐt, ®Þa h×nh dèc, bµo mßn vµ röa tr«i bÒ mÆt m¹nh, ®Êt chua, tuy canh t¸c n−¬ng rÉy tõ l©u ®êi ®· tho¸i ho¸ nh−ng kh¶ n¨ng khai th¸c cßn lín. Vïng trung du vµ miÒn nói B¾c Bé lµ vïng chÌ truyÒn thèng ë n−íc ta, vïng nguyªn liÖu giÊy vµ nhiÒu vïng quÕ ®Æc s¶n cã chÊt l−îng cao. §ång bµo c¸c 19
d©n téc sèng ë nh÷ng vïng ®Êt nµy nh×n chung ®êi sèng t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ cã ®iÒu kiÖn c¶i thiÖn tèt h¬n. Qu¸ tr×nh phong ho¸ t¹o ®Êt trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi Èm, nhiÖt ®é cao nªn x¶y ra nhanh, khã cã thÓ ph©n biÖt ®−îc tuæi ®Þa chÊt cña ®¸ mÑ cæ sinh hay t©n sinh liªn quan ®Õn møc ®é phong ho¸ ®¸ mÑ t¹o ®Êt. Theo ®ã ®é cao vïng nói n−íc ta nhiÖt ®é gi¶m ®i, th«ng th−êng d−íi 900m ®é cao so víi mÆt biÓn, khÝ hËu nãng Èm. Tõ 900m ®Õn 1800-2000m khÝ hËu m¸t mÎ h¬n, lªn cao trªn 1800- 2000 m khÝ hËu l¹nh, mïa ®«ng cã thÓ cã b¨ng gi¸ hoÆc tuyÕt r¬i, tuy diÖn tÝch kh«ng nhiÒu vµ tËp trung ë c¸c vïng ®Ønh nói nh−ng còng cÇn ®−îc quan t©m v× cã thÓ thÝch hîp víi nh÷ng c©y quý hiÕm vïng ¸ nhiÖt ®íi vµ «n ®íi nh− c¸c lo¹i c©y thuèc quý hiÕm. S¶n phÈm phong ho¸ t¹o ®Êt nhiÖt ®íi Èm ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn l−îng m−a cao th−êng chøa Ýt c¸c chÊt kiÒm vµ kiÒm thæ, vµ Ýt c¶ silic lµm cho s¾t vµ nh«m t¨ng lªn mét c¸ch t−¬ng ®èi. Hµm l−îng s¾t cao (phÇn nhiÒu ë c¸c d¹ng oxyt kh¸c nhau) lµ nguyªn nh©n sinh ra mµu ®á vµ vµng cña c¸c s¶n phÈm phong ho¸ vµ ®Êt. Tªn gäi "®Êt ®á vµng'' trong b¶ng ph©n lo¹i ®Êt ViÖt Nam còng xuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm nµy cña qu¸ tr×nh phong ho¸ nhiÖt ®íi Èm. Kho¸ng sÐt trong ®Êt nhãm caolinit chiÕm −u thÕ, nhiÒu oxyt s¾t vµ nh«m; chÝnh v× vËy mµ dung tÝch hÊp thu cña ®Êt thÊp. Qu¸ tr×nh phong ho¸ ®¸ mÑ t¹o ®Êt ë vïng nói n−íc ta nh− ®· tr×nh bµy ®Æc ®iÓm chung ë trªn, liªn quan ®Õn h×nh thµnh ®Êt vµ sö dông ®Êt, cã mét sè ®Æc tr−ng sau: 1. Qu¸ tr×nh phong ho¸ s©u s¾c ®¸ mÑ t¹o ®Êt, líp vá phong ho¸ dµy cã thuËn lîi lµ th−êng cho tÇng ®Êt mÞn dµy, t¹o cho líp phñ thùc vËt sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn tèt. Cïng víi ®Æc ®iÓm khÝ hËu nãng Èm vµ m−a lín, th«ng th−êng mïa m−a kÌo dµi 6 th¸ng hoÆc h¬n n÷a nªn canh t¸c nhê n−íc trêi thuËn lîi, mét sè c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy kh«ng cÇn t−íi (nh− cao su) ë c¸c tØnh phÝa B¾c cµ phª vµ chÌ kh«ng cÇn t−íi còng cã thÓ cho n¨ng suÊt kh¸. Do thuËn lîi vÒ ®Êt ®ai vµ khÝ hËu, nªn canh t¸c n−¬ng rÉy më réng ®· tµn ph¸ nhiÒu diÖn tÝch rõng . §é ph× nhiªu ®Êt ®ai miÒn nói gi¶m thÊp chÝnh do canh l¸c n−¬ng rÉy g©y ra. 2. Thµnh phÇn kho¸ng vµ cÊu tróc ®¸ mÑ kh«ng nh÷ng lµm cho c−êng ®é phong ho¸ kh¸c nhau mµ cßn ph¸t sinh c¸c lo¹i ®Êt cã tÝnh chÊt vµ ®é ph× nhiªu kh¸c nhau. Cã thÓ t¹m chia ra 4 nhãm ®¸ mÑ phong ho¸ t¹o ®Êt kh¸c nhau ®¸ng kÓ: • §Êt macma baz¬ vµ trung tÝnh: cã rÊt Ýt kho¸ng bÒn trong qu¸ tr×nh phong ho¸, líp vá phong ho¸ vµ ®Êt dµy. §Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi nÆng nh−ng t¬i xèp, canh t¸c thuËn lîi, phÇn lín diÖn tÝch ®Êt Ýt dèc. • TrÇm tÝch sÐt vµ phiÕn biÕn chÊt: líp vá phong ho¸ vµ ®Êt dµy, ®Êt Ýt t¬i xèp h¬n ®Êt bazan. §é dèc rÊt thay ®æi nh−ng tû lÖ diÖn tÝch ®Êt dèc kh¸ lín nªn qu¸ tr×nh röa tr«i xãi mßn ®Êt dÉn tíi tÇng ®Êt mÞn máng. Thµnh phÇn c¬ giíi tõ trung b×nh ®Õn nÆng: ®¸ mÑ nhiÒu kho¸ng vËt chøa kali nªn hµm l−îng kali trong ®Êt kh¸ cao so víi nh÷ng lo¹i ®Êt kh¸c. • Nhãm ®¸ chøa nhiÒu kho¸ng bÒn trong qu¸ tr×nh phong ho¸: granit, c¸t kÕt th¹ch anh, d¨m cuéi kÕt th¹ch anh... s¶n phÈm phong ho¸ ®Ó l¹i nhiÒu c¸t, sái cuéi cøng ch¾c. TÇng ®Êt mÞn th−êng máng, thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, ®Êt lÉn nhiÒu sái cuéi vµ trªn mÆt ®Êt th−êng cã ®¸ lé ®Çu. Vïng ®Êt granit th−êng cã ®é dèc cao, ®Þa h×nh hiÓm trë, ®i l¹i khã kh¨n. Qu¸ tr×nh c¸cbonn¸t h×nh thµnh c¸c lo¹i ®Êt ®en, ®Êt tÝch cacbonat trªn nhãm ®¸ v«i. Thµnh phÇn cña ®¸ v«i chñ yÕu lµ cacbonat canxi (CaCO3), lÉn sÐt vµ mét sè kho¸ng vËt kh¸c. Qu¸ tr×nh phong ho¸ ®¸ v«i chñ yÕu lµ qu¸ tr×nh hoµ tan, n−íc cã nhiÒu axit h÷u c¬ vµ v« c¬ hoµ tan ®¸ v«i cµng nhanh. ë n−íc ta m−a nhiÒu, ®¸ v«i bÞ phong ho¸ m¹nh thÓ hiÖn ë h×nh d¸ng nói ®¸ v«i lëm chëm nhän vµ t¹o nhiÒu hang ®éng. Dung dÞch hoµ tan muèi canxi d¹ng 20