Sự thay đổi trong chiến lược sinh kế và thu nhập của các nông hộ vùng cát ven biển tỉnh Thừa Thiên Huế, giai đoạn 2003-2008

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 62, 2010<br /> <br /> SỰ THAY ĐỔI TRONG CHIẾN LƯỢC SINH KẾ VÀ THU NHẬP<br /> CỦA CÁC NÔNG HỘ VÙNG CÁT VEN BIỂN TỈNH THỪA THIÊN HUẾ,<br /> GIAI ĐOẠN 2003-2008<br /> Nguyễn Đăng Hào<br /> Trường Đại học Kinh tế, Đại học Huế<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Dựa trên tiếp cận sinh kế và sử dụng đồng thời cả phương pháp đánh giá sinh kế có sự<br /> tham gia và phỏng vấn hộ, nghiên cứu này tập trung đánh giá tiến trình chiến lược sinh kế và<br /> thu nhập của các hộ ở vùng Cát ven biển tỉnh Thừa Thiên Huế. Kết quả nghiên cứu cho thấy<br /> rằng chiến lược sinh kế hết sức đa dạng và có sự khác biệt lớn giũa các điểm nghiên cứu và<br /> giữa các nhóm hộ. Mặc dầu chiến lược sinh kế dựa vào nông nghiệp vẫn được áp dụng phổ biến<br /> nhưng có sự dịch chuyển đáng kể theo hướng đa dạng hóa. Nhờ chuyên môn hóa cao hơn vào<br /> phát triển chăn nuôi - các ngành nghề, dịch vụ - nuôi trồng thủy sản thu nhập của nhóm hộ khá<br /> đã tăng nhanh trong thời kỳ 2003-2008. Ngược lại, do phụ thuộc lớn vào nông nghiệp, làm công<br /> và đi làm ăn xa thu nhập của nhóm hộ nghèo tăng chậm trong cùng thời kỳ đó. Nghiên cứu này<br /> cho thấy rằng trong lĩnh vực phát triển nông thôn các chính sách hỗ trợ nông nghiệp trong thời<br /> gian gần đây có tác động lớn trong việc tăng thu nhập của nông hộ, tuy vậy các chính sách<br /> nông nghiệp chung đó không đáp ứng nhu cầu phát triển của tất cả địa phương, các nhóm hộ<br /> bởi vì có sự khác biệt lớn về tài sản sinh kế, đặc biệt là nguồn nhân lực, đất đai, tài chính và<br /> vốn xã hội.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Nằm ở phía Đông của tỉnh Thừa Thiên Huế, vùng cát ven biển đóng vai trò quan<br /> trọng trong sự phát triển kinh tế – xã hội của tỉnh. Diện tích của khu vực này chiếm<br /> 18,2 % tổng diện tích tự nhiên của tỉnh, nhưng dân số sống trong vùng lại chiếm đến<br /> 45% tổng dân số toàn tỉnh và phần lớn dân cư phụ thuộc vào nông nghiệp, đánh bắt và<br /> nuôi trồng thủy sản cho sinh kế của mình. Nhờ các chính sách đổi mới của Chính phủ<br /> Việt Nam, trong hơn mười năm qua nền kinh tế địa phương đã đạt được nhiều kết quả<br /> quan trọng với tốc độ tăng trưởng kinh tế hàng năm trên 10 %1. Cũng trong thời gian đó<br /> tăng trưởng nông nghiệp luôn duy trì ở mức 3 - 4 % /năm.<br /> <br /> 1<br /> <br /> Tốc độ tăng GDP thời kỳ 2001-2005 là 12,94 % ở Phú Lộc, 11,7 % ở Phú Vang.<br /> <br /> 75<br /> <br /> Mặc dù có những chuyển đổi năng động trong chiến lược sinh kế của các nông<br /> hộ, khu vực này vẫn bộc lộ nhiều thách thức, bởi vì đây là vùng thường bị ảnh hưởng<br /> thiên tai lớn, tài nguyên tự nhiên nghèo, cơ sở hạ tầng yếu kém, đất đai bị suy thoái, ô<br /> nhiễm môi trường. Hậu quả là khu vực này vẫn là nơi có tỷ lệ đói nghèo cao, thu nhập<br /> thấp, thiếu việc làm, khai thác và sử dụng tài nguyên kém bền vững.<br /> Nghiên cứu này tập trung vào việc đánh giá sự thay đổi chiến lược sinh kế của<br /> các nông hộ ở vùng cát ven biển tỉnh Thừa Thiên Huế và thu nhập của các nông hộ. Các<br /> câu hỏi chính đặt ra trong nghiên cứu này như sau:<br /> - Các chiến lược sinh kế chính của các nông hộ trong vùng là gì? Các thay đổi<br /> trong chiến lược sinh kế của các loại nông hộ trong những năm qua như thế nào?<br /> - Các chiến lược sinh kế có ảnh hưởng như thế nào đến thu nhập của các loại<br /> nông hộ?<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu<br /> 2.1. Tiếp cận phân tích sinh kế<br /> Trong nghiên cứu này, tiếp cận phân tích sinh kế được sử dụng như là phương<br /> pháp chính. Sinh kế bao gồm năng lực, tài sản (bao gồm cả nguồn lực tinh thần và nguồn<br /> lực xã hội) và các hoạt động cần thiết để mưu sinh. Sinh kế được xem là bền vững khi nó<br /> có thể đối phó, vượt qua và phục hồi từ các sức ép, các cú sốc, có khả năng duy trì hoặc là<br /> tăng cường năng lực các tài sản sinh kế ở cả thời gian hiện tại và trong tương lai mà<br /> không làm hủy hoại các tài nguyên thiên nhiên (Carney, 1998; Ashley and Carney,1999;<br /> Chambers and Conway, 1992). Dựa vào định nghĩa này, khung sinh kế bao gồm ba hợp<br /> phần chính, đó là tài sản sinh kế, chiến lược (hoạt động), và kết quả. Ba hợp phần có<br /> tương tác và ảnh hưởng lẫn nhau dưới tác động của môi trường sinh kế (Scoones, 1998;<br /> Ellis, 2000) (Sơ đồ 1). Chiến lược sinh kế bao gồm các hoạt động như là phương tiện để<br /> mưu sinh của các nông hộ (Ellis, 2000). Nói cách khác, các chiến lược sinh kế phản ánh<br /> các phương án kết hợp các hoạt động, các sự lựa chọn có thể để tối ưu hóa việc sử dụng<br /> các tài nguyên hiện có nhằm đạt được các mục tiêu sinh kế của nông hộ (bao gồm các<br /> hoạt động sản xuất, chiến lược đầu tư, sự lựa chọn cho tái sản xuất ...).<br /> Chính sách, thiết chế và mức độ tổn thương<br /> <br /> and vulnerability<br /> Tài sản sinh kế<br /> <br /> Chiến lược sinh kế<br /> <br /> Kết quả sinh kế<br /> <br /> Phân tích thay đổi tài<br /> sản sinh kế<br /> <br /> Phân tích thay đổi chiến<br /> lược sinh kế<br /> <br /> Phân tích thay đổi kết<br /> quả sinh kế<br /> <br /> Sơ đồ 1. Khung phân tích chiến lược sinh kế<br /> Nguồn: Mô phỏng từ Scoones, 1998 và DFID 2000.<br /> 76<br /> <br /> Dựa theo phương pháp đánh giá có sự tham gia, trong nghiên cứu này các chiến<br /> lược sinh kế được phân loại theo thu nhập và cơ cấu thu nhập của nông hộ2. Các chiến<br /> lược sinh kế được xác định là: i) Chiến lược sinh kế dựa vào nông nghiệp, bao gồm chủ<br /> yếu dựa vào trồng trọt và chủ yếu dựa vào chăn nuôi; ii) Chiến lược kết hợp nông<br /> nghiệp với ngành nghề, dịch vụ; iii) Chiến lược kết hợp nông nghiệp - làm thuê - đi làm<br /> ăn xa; iv) Chiến lược dựa vào nuôi trồng thủy sản; v) Chiến lược hỗn hợp.<br /> 2.2. Nguồn số liệu<br /> Nghiên cứu này sử dụng cả số liệu từ các hoạt động đánh giá có sự tham gia<br /> thông qua các cuộc thảo luận nhóm, hội thảo, phỏng vấn bán cấu trúc và số liệu phỏng<br /> vấn hộ do dự án PIC3 thực hiện trong năm 2004 và năm 2008-2009. Bằng phương pháp<br /> chọn mẫu phân tầng, 146 hộ gia đình đã được lựa chọn từ 7 thôn4 ở năm 2004, sau đó<br /> 138 hộ đã được phỏng vấn lặp lại vào năm 2008-2009. Các hộ được phỏng vấn được<br /> phân chia thành ba nhóm gồm: hộ khá, hộ trung bình và hộ nghèo.<br /> 3. Kết quả và thảo luận<br /> 3.1. Chiến lược sinh kế<br /> 3.1.1. Chiến lược sinh kế khác biệt giữa các loại hộ<br /> Biểu đồ 1 chỉ rõ rằng tỷ trọng các hộ có chiến lược sinh kế chủ yếu dựa vào<br /> nông nghiệp đã giảm dần trong thời kỳ 2003-2008. Tuy vậy, chiến lược sinh kế này vẫn<br /> phổ biến và được áp dụng với phần lớn các nông hộ ở vùng cát ven biển. Trong năm<br /> 2007-2008, khoảng 60% số hộ được phỏng vấn áp dụng chiến lược chủ yếu dựa vào<br /> nông nghiệp, trong đó các hộ khá có chiến lược sinh kế phụ thuộc lớn hơn vào chăn<br /> nuôi – đây là ngành cho phép các hộ khá có thu nhập cao hơn, bởi vì trong những năm<br /> gần đây thị trường chăn nuôi có nhiều điều kiện thuận lợi hơn, giá các sản phẩm chăn<br /> nuôi tăng khá khi mà mức sống của người được cải thiện nhanh. Số liệu thống kê trong<br /> những năm qua cho thấy rằng các sản phẩm chăn nuôi có tốc độ tăng giá hàng năm<br /> nhanh nhất, chẳng hạn giá thịt bò, thịt lợn có mức tăng giá hàng năm khoảng 25%. Kết<br /> quả nghiên cứu cũng chỉ ra rằng nhóm hộ nghèo thường thiếu các nguồn lực sản xuất<br /> như vốn, đất đai và kiến thức. Bởi vậy, các hộ nghèo thường sử dụng các nguồn lực hạn<br /> chế hiện có cho lựa chọn ưu tiên hàng đầu là sản xuất lương thực.<br /> <br /> 2<br /> <br /> Thu nhập từ các hoạt động sinh kế chính được xác định chiếm trên 50% tổng thu nhập của hộ.<br /> Dự án nghiên cứu phối hợp giữa Trường Đại học Nông Lâm Huế và Viện Nông hóa – Thổ nhưỡng,<br /> Université Catholique de Louvain, Faculté Universitaire des Sciences Agronomiques de Gembloux.<br /> 3<br /> <br /> 4<br /> <br /> 7 thôn của vùng cát ven biển được lựa chọn gồm: (1) Thôn Đức Phú - xã Phong Hòa, huyện Phong<br /> Điền; (2) thôn Đông Cao - xã Quảng Thái (3) Thôn Thủy Lập xã Quảng Lợi, huyện Quảng Điền; (4)<br /> Thôn Xuân Thiên Thượng - xã Vinh Xuân, (5) thôn Vinh Lưu - xã Phú Lương, (6) thôn Nghĩa Lập - xã<br /> Vinh Phú, huyện Phú Vang; (7) thôn Phụng Chánh - xã Vinh Hưng, huyện Phú Lộc. Về mặt thống kê, các<br /> thôn này được phân bổ một cách hợp lý và có tính chất đại diện cho tình hình phát triển kinh tế – xã hội<br /> của vùng cát ven biển, tỉnh Thừa Thiên Huế.<br /> <br /> 77<br /> <br /> Bên cạnh đó, nhóm hộ khá thường kết hợp nông nghiệp với các ngành nghề phi<br /> nông nghiệp và kết hợp nông nghiệp với nuôi trồng thủy sản. Các hoạt động ngành nghề,<br /> dịch vụ đang trở thành ngày càng quan trọng với các hộ khá. Ngược lại, các chiến lược<br /> của nhóm hộ nghèo là nông nghiệp - làm thuê - đi làm ăn xa và chiến lược hỗn hợp.<br /> <br /> Biểu đồ 1. Các loại chiến lược sinh kế chính của ba nhóm nông hộ và các điểm nghiên cứu, thời<br /> kỳ 2003-2008 (% số hộ phỏng vấn)<br /> <br /> 3.1.2. Chiến lược sinh kế khác biệt giữa các điểm nghiên cứu<br /> Biểu đồ 1 cũng cho thấy rằng, các chiến lược sinh kế rất khác biệt tại các điểm<br /> nghiên cứu thuộc vùng cát ven biển. Chiến lược sinh kế chủ yếu dựa vào nông nghiệp<br /> được áp dụng chủ yếu bởi các nông hộ ở các xã Phong Hòa, Quảng Thái, Quảng Lợi và<br /> Phú Lương. Ở xã Phú Lương, nông hộ chủ yếu dựa vào trồng trọt (chủ yếu là sản xuất<br /> lúa), khi mà có đến 90% các hộ phỏng vấn có thu nhập từ ngành trồng trọt chiếm trên<br /> 78<br /> <br /> 50% tổng thu nhập của hộ. Lí do chính giải thích cho phát hiện này là do sự khác biệt về<br /> qui mô đất đai giữa các điểm nghiên cứu. Nhìn chung, quỹ đất nông nghiệp ở các xã<br /> Phong Hòa, Phú Lương lớn hơn nhiều so với các xã Vinh Phú, Vinh Xuân và Vinh<br /> Hưng. Chiến lược sinh kế dựa vào nuôi trồng thủy sản đóng vai trò quan trọng cho các<br /> hộ ở Vinh Hưng và Vinh Xuân. Trong khi đó, do qui mô diện tích đất đai thấp, chiến<br /> lược sinh kế nông nghiệp - làm thuê - đi làm ăn xa lại trở nên quan trọng với các nông<br /> hộ ở Vinh Phú và Vinh Xuân. Bên cạnh đó các nông hộ trong các xã này cũng áp dụng<br /> chiến lược sinh kế hỗn hợp.<br /> 3.2. Thu nhập của các nông hộ<br /> 3.2.1. Giữa các nhóm hộ<br /> <br /> Biểu đồ 2. Thu nhập và cơ cấu thu nhập của các nhóm hộ, thời kỳ 2003-2008<br /> (triệu đồng/hộ và %)<br /> 79<br /> <br />