Tác động của yếu tố quốc tế đối với sự ra đời học thuyết Monroe (1823)

TẠP CHÍ KHOA HỌC, ðại học Huế, Số 66, 2011<br /> TÁC ðỘNG CỦA YẾU TỐ QUỐC TẾ ðỐI VỚI SỰ RA ðỜI<br /> HỌC THUYẾT MONROE (1823)<br /> Lê Thành Nam<br /> Trường ðại học Sư phạm, ðại học Huế<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bằng những tư liệu mới, bài báo trình bày những yếu tố quốc tế tác ñộng ñến sự ra ñời<br /> học thuyết Monroe (1823). ðó là sự thắng lợi của phong trào giải phóng dân tộc ở Mỹ Latinh<br /> dẫn ñến sự ra ñời hàng loạt các quốc gia ñộc lập ở ñầu thế kỉ XIX. Sau khi ra ñời, các quốc gia<br /> Mỹ Latinh ñối mặt với nguy cơ xâm nhập của cường quốc Châu Âu, trước hết là Anh, Pháp và<br /> Tây Ban Nha. Ngoài ra, Nga Hoàng cũng có ý tưởng bành trướng ở lục ñịa châu Mỹ.<br /> Tình hình trên ñe dọa trực tiếp nền an ninh của Mỹ, ñồng thời cản trở tham vọng về<br /> việc giành quyền lợi kinh tế tại khu vực Mỹ Latinh. Trong bối cảnh quốc tế như vậy, ngày 2-121823, trong thông ñiệp Liên Bang trước Quốc Hội, Tổng thống Mỹ – James Monroe công bố<br /> ñường lối ñối ngoại của Nhà Trắng ñối với khu vực Mỹ Latinh, bao gồm 3 nguyên tắc: Nguyên<br /> tắc phi thực dân, nguyên tắc không can thiệp và nguyên tắc hệ thống châu Mỹ. Với ba nguyên<br /> tắc này, nó ñánh dấu sự ra ñời của học thuyết Monroe, một học thuyết ñể lại dấu ấn sâu sắc<br /> trong lịch sử ñối ngoại của nước Mỹ.<br /> <br /> Có thể nói rằng, từ khi lập quốc ñến thời ñương ñại, hiếm có học thuyết nào ñể<br /> lại dấu ấn sâu sắc trong lịch sử ñối ngoại của nước Mỹ như học thuyết Monroe (1823).<br /> ðiều này dễ dàng nhận thấy, bởi học thuyết Monroe ñược xem như là nền tảng lý luận<br /> ñầu tiên cho quá trình vươn ra thế giới của Mỹ, có ảnh hưởng ở mức ñộ khác nhau ñến<br /> chính sách ñối ngoại của các ñời Tổng thống Mỹ ở những thế hệ sau. Khi bàn về học<br /> thuyết Monroe, một số công trình của các tác giả Việt Nam ñã tập trung ñề cập ñến nội<br /> dung của nó 1, tuy nhiên về mặt cơ sở, tác ñộng của học thuyết này thì chưa ñược chú<br /> trọng nghiên cứu. Bài viết này cung cấp thêm một số tư liệu cùng một số nhận ñịnh<br /> nhằm góp phần làm rõ hơn tác ñộng của yếu tố quốc tế ñối với sự ra ñời của học thuyết<br /> Monroe (1823).<br /> <br /> 1<br /> <br /> Nội dung học thuyết Monroe ñược trình bày sơ lược trong một số công trình sau:<br /> <br /> - Vũ Dương Ninh, Nguyễn Văn Hồng, Lịch sử thế giới Cận ñại, Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 2002.<br /> - Vũ Dương Ninh, Phan Văn Ban, Nguyễn Văn Tận, Trần Thị Vinh, Lịch sử quan hệ quốc tế, tập 1, Nxb.<br /> Giáo dục, Hà Nội, 2005.<br /> - Phan Ngọc Liên, ðào Tuấn Thành, Nguyễn Thị Huyền Sâm, Mai Phú Phương, Lịch sử thế giới Cận ñại,<br /> tập 1, Nxb. ðại học Sư phạm, Hà Nội, 2008.<br /> <br /> 111<br /> <br /> 1. Với thắng lợi của cuộc Chiến tranh giành ñộc lập của 13 bang thuộc ñịa Anh ở<br /> Bắc Mỹ vào cuối thế kỉ XVIII, một thiết chế nhà nước tư sản của “người Âu nằm ngoài<br /> lãnh thổ châu Âu” ñầu tiên ra ñời ở Tây bán cầu, Hợp Chủng quốc châu Mỹ (The<br /> United States of America). Sau khi lập quốc, cùng với quá trình thống nhất dân tộc, kiện<br /> toàn bộ máy nhà nước, giai cấp tư sản Mỹ bắt ñầu tính ñến việc tìm kiếm và mở rộng thị<br /> trường. Khu vực Mỹ Latinh gần gũi là vùng lãnh thổ mà giai cấp tư sản Mỹ hướng ñến<br /> trước hết, ñặc biệt kể từ khi phong trào giải phóng dân tộc Mỹ Latinh bùng lên mạnh mẽ<br /> vào ñầu thế kỷ XIX.<br /> Mỹ Latinh là khu vực rộng lớn của lục ñịa châu Mỹ, trải dài từ Mexico ñến tận<br /> eo biển Magellan, bao gồm cả quần ñảo Antilles với diện tích gần 21 triệu km2, nơi có<br /> nhiều nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, nhất là các loại khoáng sản cần thiết ñể<br /> phát triển công nghiệp. Từ cuối thế kỷ XV, ñầu thế kỷ XVI, sau các cuộc phát kiến ñịa<br /> lý lớn, làn sóng người di cư từ Tây Ban Nha, Bồ ðào Nha, Anh, Pháp, Hà Lan, Thụy<br /> ðiển,... vượt ðại Tây Dương sang sinh cơ lập nghiệp trên vùng ñất mới này. Trong số<br /> các nước châu Âu có mặt ở “Tân thế giới”, người Tây Ban Nha chiếm cứ phần lớn lãnh<br /> thổ ngày nay thuộc Trung và Nam Mỹ, trừ Brazil là thuộc Bồ ðào Nha. Các nước Anh,<br /> Pháp, Hà Lan chỉ chiếm ñược các vùng ñất nhỏ bé ven bờ ðại Tây Dương.<br /> Người Âu tàn sát người bản ñịa – người da ñỏ, ñẩy họ lùi dần về phía Tây, ñể<br /> chiếm ñất làm thuộc ñịa, bóc lột cư dân bản ñịa, lập ñồn ñiền trồng lúa mì, ngô, cà phê,<br /> thuốc lá, bông,... Vì thiếu nhân công, người Âu mua người da ñen từ châu Phi ñưa sang<br /> làm nô lệ, lao ñộng sản xuất trong các ñồn ñiền. Trải qua nhiều thế hệ, những người gốc<br /> Âu cùng người bản ñịa và người gốc Phi hình thành nên những cộng ñồng mới, xa cách<br /> dần gốc gác quê hương của họ. Do cùng chung sống trên một lãnh thổ, yêu cầu phát<br /> triển kinh tế và văn hóa riêng biệt; ñồng thời chịu ảnh hưởng của cuộc Chiến tranh<br /> giành ñộc lập ở Bắc Mỹ (1775 - 1783) và Cách mạng tư sản Pháp (1789), nhất là do sự<br /> thống trị hà khắc của chính quốc, ý thức dân tộc hình thành. Dưới tác ñộng của các yếu<br /> tố nói trên, vào cuối thế kỷ XVIII, ñầu thế kỷ XIX, phong trào giải phóng dân tộc của<br /> nhân dân Mỹ Latinh chống thực dân Tây Ban Nha và Bồ ðào Nha ñã diễn ra mạnh mẽ<br /> và ñều khắp.<br /> ðối với nhân dân Mỹ, phong trào giải phóng dân tộc Mỹ Latinh là “cuộc tái<br /> diễn tập những kinh nghiệm của người dân Mỹ trong việc phá bỏ quyền thống trị của<br /> thực dân châu Âu’’ [10, trang 128] và họ ñã cổ vũ nồng nhiệt cho cuộc ñấu tranh chính<br /> nghĩa này. Tình hình này ñã làm cho giới thống trị Nhà Trắng càng “quan tâm” hơn<br /> ñến khu vực Mỹ Latinh. Nhà Trắng muốn ñẩy nhanh hơn quá trình phi thực dân hóa ở<br /> ñịa bàn này. Theo sử gia R. Hofstadter, “sự ra ñi của Tây Ban Nha và Bồ ðào Nha ở<br /> Mỹ Latinh, một mặt ñảm bảo cho Mỹ thoát khỏi vướng bận vào các cuộc chiến tranh ở<br /> châu Âu; mặt khác tạo ra một thị trường “vô chủ” giúp Mỹ có thể xâm nhập dễ dàng<br /> hơn” [5, trang 359]. Vì vậy, ngay khi phong trào giải phóng dân tộc Mỹ Latinh mới<br /> diễn ra, trong Thông ñiệp ñọc trước Quốc hội liên bang ngày 5-9-1811, Tổng thống<br /> 112<br /> <br /> James Madison ñã nhấn mạnh ñến việc: “Nước Mỹ có phần trách nhiệm ñối với các<br /> thuộc ñịa Tây Ban Nha ở châu Mỹ, có mối lưu tâm ñặc biệt ñến vận mệnh của những xứ<br /> sở này” [7, trang 30].<br /> Trong suốt quá trình phong trào giải phóng dân tộc ở Mỹ latinh diễn ra, Nhà<br /> Trắng ñã cử những ñại diện của mình dưới danh nghĩa “thủy thủ và thương mại” ñến<br /> Trung và Nam Mỹ ñể nắm bắt tình hình và thiết lập quan hệ ngoại giao không chính<br /> thức với các lãnh tụ cách mạng. Mặt khác, Nhà Trắng cũng bí mật viện trợ vũ khí, ñạn<br /> dược, quân trang, ... cho nghĩa quân và mở cửa các hải cảng của mình cho các thương<br /> thuyền có xuất xứ từ Mỹ latinh vào trao ñổi buôn bán và nhận hàng viện trợ.<br /> Vào khoảng ñầu thế kỷ XIX, hầu hết các thuộc ñịa của Tây Ban Nha và Bồ ðào<br /> Nha ở Mỹ Latinh ñã giành ñược ñộc lập, dẫn ñến sự ra ñời hàng loạt các nước cộng hoà,<br /> như: Chile (1818), Colombia (1819), Mexico (1821), Peru (1821), Venezuela (1811), ...<br /> hoặc nước theo chế ñộ quân chủ lập hiến như Braxin (1822). Ngay khi các quốc gia ñộc<br /> lập mới ra ñời ở Mỹ latinh lập tức ñã ñược Nhà Trắng, ñứng ñầu là Tổng thống James<br /> Monroe công nhận và ñặt quan hệ ngoại giao (1822). Theo sử gia Howard Cincotta, sự<br /> công nhận này khẳng ñịnh “uy tín của Mỹ, với tư cách là quốc gia ñộc lập, thực sự ñã<br /> hoàn toàn tách khỏi những mối ràng buộc trước kia với châu Âu” [1, trang 149]. Nó<br /> ñánh dấu sự lớn mạnh của giai cấp tư sản Mỹ ñang khao khát muốn vươn tầm ảnh<br /> hưởng của mình ñến Trung và Nam Mỹ.<br /> Trong quá trình vươn tầm ảnh hưởng của mình xuống phía Nam Tây bán cầu,<br /> nước Mỹ phải ñối mặt với sự cạnh tranh quyết liệt từ phía các cường quốc châu Âu.<br /> Trong khi Tây Ban Nha vẫn còn bị ám ảnh bởi những quyền lợi ñã mất tại Mỹ Latinh<br /> thì Anh và Pháp lại nảy sinh tham vọng xâm chiếm và mở rộng ảnh hưởng ở khu vực<br /> này. Cả Anh và Pháp vào thời ñiểm này ñang khẩn trương ñi tiếp nửa ñoạn ñường còn<br /> lại của cách mạng công nghiệp, nhu cầu về nguyên liệu và thị trường càng trở nên cấp<br /> bách. Ngoài ra, nước Nga ñứng ñầu là Sa hoàng cũng “ñể mắt” ñến lục ñịa châu Mỹ.<br /> Rõ ràng, với việc ra ñời của hàng loạt các quốc gia ñộc lập Mỹ Latinh, ñối với Nhà<br /> Trắng vừa là cơ hội, ñồng thời vừa là thách thức.<br /> 2. Như trên ñã trình bày, trước thắng lợi của phong trào giải phóng dân tộc của<br /> nhân dân Mỹ Latinh, vương triều Madrid vẫn không chịu từ bỏ lợi ích thực dân của họ.<br /> Với âm mưu khôi phục lại nguyên trạng như trước thế kỷ XIX, quốc vương Tây Ban<br /> Nha dựa vào ðồng minh Thần thánh (Quadruple Alliance) 2 ñể dập tắt phong trào cách<br /> mạng ở Mỹ latinh. Ferdinand VII ñã kêu gọi các nước ðồng minh Thần thánh (chủ yếu<br /> <br /> 2<br /> <br /> ðể củng cố hiệp ước Viên và bảo vệ chế ñộ quân chủ chuyên chế phản ñộng châu Âu, ngày 26-9-1815,<br /> theo sáng kiến của Nga hoàng, tổ chức ðồng minh Thần thánh ñược thành lập. ðây là tổ chức tập hợp hầu<br /> hết các quốc gia châu Âu theo Thiên Chúa giáo. Nhiệm vụ chủ yếu của ðồng minh Thần thánh là chống<br /> lại mọi biểu hiện tiến bộ về mặt chính trị, ñàn áp phong trào cách mạng và phong trào giải phóng dân tộc<br /> ở bất kỳ nước nào mà nó xảy ra. Từ năm 1818, nước Pháp gia nhập tổ chức này.<br /> <br /> 113<br /> <br /> là Áo, Nga và Pháp) giúp Tây Ban Nha khôi phục sự thống trị của mình ở Mỹ latinh.<br /> Có một thực tế lịch sử, sau khi cuộc chiến tranh của Napoleon chấm dứt (1815),<br /> dưới tác ñộng của ðại Cách mạng Pháp, phong trào dân chủ ở châu Âu bùng phát dữ<br /> dội, nhất là ở ðức, Italia và Tây Ban Nha. Nhiều nơi giành ñược thắng lợi bước ñầu.<br /> Tình hình này ñã làm lung lay tận gốc rễ các thế lực quân chủ chuyên chế ở châu Âu.<br /> Với âm mưu “ñẩy lùi bánh xe lịch sử”, tại hội nghị ở Troppau (Áo) diễn ra từ tháng 10<br /> ñến 12-1820, bất chấp sự phản ñối của Anh, ðồng minh Thần thánh thông qua một<br /> “Nghị ñịnh thư”, khẳng ñịnh rằng: “Các quốc gia vừa mới trải qua sự thay ñổi chính<br /> phủ bằng cuộc cách mạng, những kết quả ñó là mầm họa ñối với các dân tộc khác, bản<br /> thân hành ñộng này buộc những thành viên của ðồng minh Thần thánh phải có sứ<br /> mạng ngăn chặn tình trạng này cho ñến khi lập lại ñược trật tự và ổn ñịnh tình hình.<br /> Trong trường hợp xảy ra tình huống bất trắc, ñe dọa trực tiếp ñến các quốc gia khác,<br /> thì lực lượng của ðồng minh Thần thánh cam kết, bằng biện pháp hòa bình hoặc vũ<br /> trang, ñặt quốc gia chống ñối dưới sự bảo trợ của ðồng minh này” [7, trang 43].<br /> Trong năm 1820, có 4 cuộc khởi nghĩa nổ ra ở châu Âu, trong ñó có hai cuộc<br /> khởi nghĩa diễn ra ở Italia (tại Naples và Piedmont), một cuộc khởi nghĩa nổ ra ở Tây<br /> Ban Nha và một ở Bồ ðào Nha. Trước tình hình ñó, ðồng minh Thần thánh buộc phải<br /> thực hiện “sứ mạng” của mình như ñã cam kết. Nga và Áo với một triệu quân ñược<br /> trang bị khí giới, tiến vào Italia ñể ñàn áp cuộc nổi dậy ở Naples và Piedmont. Trong khi<br /> ñó, dưới sự ủy nhiệm của ðồng minh Thần thánh, Pháp ñã tiến quân ñàn áp cuộc khởi<br /> nghĩa ở Tây Ban Nha, bất chấp sự phản ứng quyết liệt của Anh. Như vậy, với cuộc tiến<br /> quân của ðồng minh Thần thánh vào các quốc gia châu Âu có thể suy luận rằng, trong<br /> trường hợp ðồng minh Thần thánh dập tắt ñược các cuộc khởi nghĩa ở châu Âu, thì theo<br /> logic vấn ñề, nhân danh Tây Ban Nha, tổ chức này có thể lặp lại hành ñộng tương tự này<br /> ở Mỹ Latinh.<br /> Vào cuối thế kỷ XVIII, ở phía Nam lục ñịa châu Mỹ, Nhà Trắng ñang âm mưu<br /> lập lại “trật tự cũ” của Tây Ban Nha thì ở phía Bắc lục ñịa này, sự bành trướng của<br /> nước Nga Sa hoàng ngày càng mạnh mẽ. Sau khi thiết lập những cứ ñiểm buôn bán lông<br /> thú ở Tây bắc lục ñịa châu Mỹ, năm 1799, chính phủ Nga Sa hoàng thành lập công ty<br /> Mỹ Nga (Russian American Company). Công ty này giữ ñộc quyền buôn bán lông thú<br /> với phạm vi xuống ñến vĩ ñộ 510 Bắc 3. Do những giá trị lớn mang lại trong hoạt ñộng<br /> thương mại, ngày 4-11-1821, Sa hoàng Alexander I, ban hành Sắc lệnh khẳng ñịnh chủ<br /> quyền của mình ở Bắc Mỹ. Sắc lệnh quy ñịnh: “Việc theo ñuổi thương mại, săn bắt cá<br /> voi, ñánh cá và những hoạt ñộng kinh doanh khác thuộc tất cả hòn ñảo và vịnh, bao<br /> gồm toàn bộ vùng bờ biển Tây Bắc lục ñịa Bắc Mỹ, bắt ñầu từ eo biển Bering xuống<br /> <br /> 3<br /> <br /> Lúc bấy giờ giới hạn lãnh thổ nước Mỹ ở Tây bán cầu trải dài từ vĩ tuyến 490 Bắc xuống ñến vĩ tuyến<br /> 250 Bắc.<br /> <br /> 114<br /> <br /> ñến vĩ ñộ 510 Bắc… là nằm trong ñặc quyền của Nga.<br /> Do ñó, Nga ngăn cấm tất cả các thuyền bè ngoại quốc không ñược neo ñậu trên<br /> ñất liền và các hòn ñảo thuộc chủ quyền của Nga như ñã tuyên bố, mà còn giới hạn lưu<br /> thông của chúng cách ñường ranh giới quy ñịnh tối thiểu 100 dặm. Thuyền bè ngoại<br /> quốc nào vi phạm sẽ bị tịch thu cùng với toàn bộ hàng hóa” [7, trang 42].<br /> Mục ñích sâu xa của Nga Sa hoàng là muốn chiếm lấy vùng Oregon, ñịa ñiểm<br /> buôn bán lông thú quan trọng và tước ñoạt việc vận chuyển của thương thuyền Mỹ giữa<br /> vùng Oregon với Trung Quốc. Mặt khác, một khi tạo ñược “chỗ ñứng chân” vững chắc<br /> ở phía Bắc lục ñịa châu Mỹ thì cũng mở ra cho Nga Sa hoàng nhiều cơ hội xâm nhập<br /> xuống Trung và Nam Mỹ một cách dễ dàng. Rõ ràng, các ñộng thái của ðồng minh<br /> Thần thánh và Nga hoàng ñối với lục ñịa châu Mỹ gây ra sự lo lắng từ phía chính giới<br /> Mỹ.<br /> Sự lo lắng của Nhà Trắng càng gia tăng, khi Anh ñẩy mạnh xâm nhập thị trường<br /> Mỹ latinh thông qua hoạt ñộng kinh tế. George Canning, Ngoại trưởng Anh, tuyên bố:<br /> “Nếu chúng ta hành ñộng một cách khôn khéo thì châu Mỹ của Tây Ban Nha ñược giải<br /> phóng sẽ trở thành châu Mỹ của Anh” [9, trang 51].<br /> Trong thời gian cuộc chiến tranh Napoleon nổ ra ở châu Âu, do bận tập trung ñối<br /> phó tại “mặt trận chính quốc” nên sự thống trị của Tây Ban Nha ở Mỹ Latinh có phần<br /> nới lỏng. Lợi dụng tình hình này, nước Anh ñẩy mạnh hoạt ñộng thương mại, phá vỡ sự<br /> ñộc quyền của Tây Ban Nha ở ñịa bàn này. Tư bản Anh còn ñầu tư một số vốn khá lớn<br /> vào các nước Mỹ Latinh. Phần lớn vốn ñầu tư tập trung vào miền nam Nam Mỹ và chủ<br /> yếu vào các ngành ñường sắt, xây dựng hải cảng, khai thác nguyên liệu, trồng cà phê,<br /> cao su, khai thác dầu lửa v.v... Tuy vậy, chính phủ Anh ñặc biệt lo lắng thế lực Pháp, trụ<br /> cột của ðồng minh Thần thánh sẽ gây áp lực Tây Ban Nha chuyển nhượng thuộc ñịa ở<br /> Mỹ Latinh cho Pháp, bởi Pháp ñã từng giúp Ferdinand VII ñàn áp cách mạng ở Madrid,<br /> phục hồi ngai vàng. Sự ràng buộc này tạo ñiều kiện cho Pháp xâm nhập vào khu vực<br /> Mỹ Latinh một cách dễ dàng, ñe dọa trực tiếp quyền lợi của Anh.<br /> Nắm bắt ñược tham vọng của các nước châu Âu, ngày 20-8-1823, tại London,<br /> Ngoại trưởng Anh, G. Canning gặp Công sứ Mỹ, Richard Rush, ñề nghị Mỹ cùng với<br /> Anh ra tuyên bố chung liên quan ñến Mỹ latinh, gồm 5 ñiểm:<br /> “1. Việc khôi phục chủ quyền Tây Ban Nha ở Mỹ Latinh là hoàn toàn không khả<br /> thi.<br /> 2. Việc công nhận ñộc lập các quốc gia Mỹ latinh chỉ còn là vấn ñề thời gian và<br /> thời cơ.<br /> 3. Không quốc gia nào ñược áp ñặt thỏa thuận giữa Tây Ban Nha và các thuộc<br /> ñịa.<br /> 4. Cả Anh và Mỹ không theo ñuổi mục ñích chiếm giữ bất kì phần lãnh thổ<br /> 115<br /> <br />