intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Tài liệu tham khảo giảng dạy môn: Quản lý lưu vực sông - PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà

Chia sẻ: Thuong Le | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:59

Thêm vào BST
Báo xấu
237
lượt xem 46
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo giảng dạy môn "Quản lý lưu vực sông" có kết cấu nội dung gồm 2 chương, nội dung tài liệu giới thiệu đến các bạn tổng quan về xói mòn đất trong lưu vực, tổng quan về quản lý hồ chứa trong lưu vực,... Mời các bạn cùng tham khảo nội dung tài liệu để nắm bắt đầy đủ nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tài liệu tham khảo giảng dạy môn: Quản lý lưu vực sông - PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà

  1. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 1 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 CHÖÔNG 1. TOÅNG QUAN VEÀ XOÙI MOØN ÑAÁT TRONG LƯU VỰC 2.1. ÑÒNH NGHÓA XOÙI MOØN ÑAÁT Xoùi moøn laø hieän töôïng caùc phaàn töû, maûnh, cuïc vaø coù khi caû lôùp ñaát beà maët bò baøo moøn, cuoán troâi do söùc gioù vaø söùc nöôùc. Ngöôøi ta chia xoùi moøn ra laøm hai loaïi, tuøy theo taùc nhaân gaây ra xoùi moøn: Xoùi moøn do söùc gioù vaø Xoùi moøn do söùc nöôùc. 2.2. TÌNH HÌNH XOÙI MOØN TREÂN THEÁ GIÔÙI VAØ ÔÛ VIEÄT NAM 2.2.1. Tình hình xoùi moøn treân theá giôùi Thöïc traïng xoùi moøn treân theá giôùi raát nghieâm troïng. Cho tôùi nay ñoài troïc vaø ñaát hoang ôû Trung Quoác leân ñeán 300 trieäu ha. Trong löu vöïc soâng Hoaøng Haø, löôïng N, P, K töø dieän tích gieo troàng bò röûa troâi nhieàu gaáp 100 laàn löôïng boùn vaøo. Naêm 1977, 1/3 ñaát ñai nöôùc Myõ bò röûa troâi, aûnh höôûng ñeán naêng suaát. Naêm 1980, 1981 laø 19,2 trieäu ha ñaát. 10% dieän tích ñaát toång soá bò maát 6 taán ñaát/ha/naêm (J.M. Barrett). Phaàn lôùn ñaát maët cuûa Myõ bò cuoán troâi vaøo soâng Mississippi roài ñoå vaøo vònh Mexico vôùi nhòp ñoä trung bình 15 trieäu taán/1phuùt. Thaûm hoïa xaûy ra thaùng 11-12/1999 gaây ra cho Venezuela khieán hôn 50 ngaøn ngöôøi thieät maïng do xoùi moøn taïo thaønh doøng buøn, ñi ñeán ñaâu cuoán troâi, choân vuøi, tieâu dieät saïch nhaø cöûa, sinh vaät vaø con ngöôøi ôû ñaáy. Baûng 1.1 Toång caùc chaát laéng ñoïng haøng naêm bò troâi röûa töø caùc luïc ñòa vaøo ñaïi döông Luïc ñòa Taán/km2 Toång coäng (x109) Baéc Myõ 634,0 2,96 Nam Myõ 413,3 1,20 Chaâu Phi 181,3 0,54 Chaâu UÙc 297,5 0,23 Chaâu Aâu 233,0 0,32 Chaâu AÙ 3.962,0 15,95
  2. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 2 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Nguoàn: Hobman, 1968 Hình 1.1 Söï bieåu hieän cuûa xoùi moøn do nöôùc treân ñòa caàu 2.2.2. Tình hình xoùi moøn ôû Vieät Nam Quyõ ñaát cuûa Vieät Nam coù toång dieän tích 33.168.855 ha, bao goàm ñaát lieàn vaø caùc haûi ñaûo, ñöôïc phaân loaïi nhö sau: Baûng 1.2 Dieän tích caùc nhoùm ñaát chính ôû Vieät Nam STT Nhoùm ñaát Dieän tích (ha) Tyû leä(%) 01 Ñaát caùt bieån 462.000 1,40 02 Ñaát maën 1.955.300 5,93 03 Ñaát pheøn 1.702.200 5,16 04 Ñaát laày vaø ñaát than buøn 182.300 0,56 05 Ñaát phuø sa 3.122.700 9,47 06 Ñaát xaùm baïc maøu 3.238.000 9,82 07 Ñaát ñen 364.200 1,10 08 Ñaát xaùm naâu 194.700 0,59 09 Ñaát ñoû vaøng 16.507.700 50,04 10 Ñaát muøn vaøng ñoû treân nuùi 3.688.000 11,18 11 Ñaát muøn treân nuùi cao 163.200 0,49 12 Ñaát xoùi moøn trô soûi ñaù 440.800 1,35
  3. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 3 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Veà maët soá löôïng, ñaát ñoài nuùi chieám dieän tích gaàn 22 trieäu ha, töùc gaàn 67% dieän tích ñaát caû nöôùc. Hieän nay, 55% dieän tích ñaát töï nhieân ñöôïc söû duïng vaøo 4 muïc ñích cô baûn: noâng nghieäp, laâm nghieäp, chuyeân duïng vaø caùc khu daân cö. Hai vuøng coù tyû leä söû duïng ñaát cao nhaát laø ñoàng baèng soâng Cöûu Long (80,15% dieän tích ñaát töï nhieân), vaø ñoàng baèng Baéc boä (77,24%), keá ñoù laø Taây Nguyeân (69,85%), Ñoâng Nam boä (66,89%), thaáp nhaát laø trung du mieàn nuùi Baéc boä (34,13%). Hieän caû nöôùc coù 21,13% dieän tích töï nhieân ñöôïc söû duïng vaøo noâng nghieäp (khoaûng 7 trieäu ha), trong ñoù ñeå söû duïng troàng caây haøng naêm (76,34%) caây laâu naêm (14,95%), ñoàng coû chaên nuoâi (4,9%) vaø maët nöôùc coù nuoâi troàng thuûy saûn (3,8%). Ñaát ñai Vieät Nam naèm ôû vuøng nhieät ñôùi, möa nhieàu, nhieät ñoä khoâng khí cao, khoaùng hoùa maïnh, deã bò röûa troâi, xoùi moøn, maøu môõ ruoäng ñaát deã bò thoaùi hoùa, moâi tröôøng ñaát phaàn lôùn coù xu theá thoaùi hoùa vaø khoâi phuïc laïi traïng thaùi ban ñaàu. Theâm vaøo ñoù, vôùi phöông thöùc canh taùc khoâng ñuùng kyõ thuaät, ñoát nöông laøm raãy treân caùc vuøng ñaát doác, töôùi tieâu khoâng hôïp lyù ôû vuøng ñoàng baèng laøm naûy sinh nhieàu quaù trình gaây thoaùi hoùa ñaát nhö: röûa troâi, xoùi moøn, pheøn hoùa, maën hoùa thöù sinh vaø chua hoùa thöù sinh. Bieåu hieän suy thoaùi moâi tröôøng lôùn nhaát ôû Vieät Nam laø coù ñeán hôn 13 trieäu ha ñaát troáng ñoài nuùi troïc, trong ñoù nhöõng dieän tích ñaõ bò xoùi moøn trô soûi ñaù, maát tính naêng saûn xuaát, ñaït xaáp xæ 1,2 trieäu ha. Ñaát nuùi troïc khoâng coù röøng laø 10.980.000 ha. Neáu keå ñaát vaø maët nöôùc ñang bò boû hoang, dieän tích ñaát troáng ñoài troïc leân tôùi 13,4 trieäu ha. Baûng 1.3 Dieän tích ñaát troáng ñoài troïc toaøn quoác Khu vöïc Dieän tích (ha) Toång soá 13.440.494 Trung du mieàn nuùi phía Baéc 5.226.493 Ñoàng baèng Baéc boä 70.653 Duyeân haûi Baéc Trung boä 1.824.001 Duyeân haûi Nam Trung boä 1.992.670 Taây Nguyeân 1.641.851 Ñoâng Nam boä 694.300 Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 774.705
  4. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 4 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Nuùi ñaù khoâng coù caây 1.125.821 Do ñoù löôïng ñaát xoùi moøn laø raát lôùn. ÔÛ ñaát ñoû vaøng coù ñoä doác 20 – 220, löôïng ñaát xoùi moøn coù theå leân ñeán 150 – 170 taán/ha/naêm. Theo caùc keát quaû nghieân ñieàu tra thöïc nghieäm cuûa chöông trình Taây Nguyeân treân ñaát bazan môùi troàng cheø, löôïng ñaát xoùi moøn tôùi 120 taán/ha/naêm. Maát ñaát ñoàng nghóa vôùi vieäc maát chaát dinh döôõng cung caáp cho caây troàng. Haøm löôïng caùc nguyeân toá dinh döôõng trong ñaát bò maát: C >N > K > Ca > Mg > P (Nguyeãn Töû Sieâm, Thaùi Phieân 1980, 1981, 1998). Tính trung bình, löôïng chaát dinh döôõng moãi naêm maát ñi töông ñöông vôùi: - Chaát höõu cô: 5.600 taán/ha - Nitô toång soá: 199,2 kg/ha - Laân toång soá: 163,2 kg/ha - Ca-Mg: 33 – 24 kg/ha 2.3. CAÙC ÑAËC TRÖNG XOÙI MOØN CUÛA ÑAÁT 2.3.1. Xoùi moøn ñòa chaát Xoùi moøn ñaát luoân toàn taïi vaø khoâng ngöøng hoaït ñoäng. Beà maët traùi ñaát luoân bieán ñoåi. Treân nhöõng mieàn nuùi xuaát hieän nhöõng thung luõng ngaøy caøng trôû neân saâu vaø roäng hôn, bôø soâng ôû choã naøy bò xoùi lôû vaø choã khaùc thì ñöôïc boài laáp. Beà maët traùi ñaát ngaøy nay ñöôïc hình thaønh do nhöõng bieán ñoåi chaäm chaïp dieãn ra khoâng ngöøng. Xoùi moøn laø moät trong nhöõng taùc nhaân gaây neân quaù trình thay ñoåi thöôøng xuyeân naøy. Xoùi moøn ñoùng vai troø chuû yeáu taïo ra ñaát phuø sa vaø ñaù traàm tích coù nguoàn goác do nöôùc. Caùc taùc ñoäng xoùi moøn laø nöôùc, dao ñoäng nhieät vaø caùc quaù trình do sinh vaät. Nöôùc coù leõ laø nhaân toá xoùi moøn quan troïng nhaát. Möa, soâng vaø suoái röûa troâi vaø mang ñaát ñi, soùng xoùi lôû bôø bieån vaø bôø hoà, ôû ñaâu nöôùc di chuyeån thì noù seõ gaây ra xoùi moøn ôû ñaáy. Xoùi moøn do nöôùc phuï thuoäc nhieàu hôn vaøo löôïng möa trung bình haøng naêm. ÔÛ nhöõng khu vöïc coù löôïng möa thaáp (0 – 400 mm) möa chæ gaây ra xoùi moøn khoâng ñaùng keå, löôïng möa taïo ra doøng chaûy khoâng nhieàu, phaàn lôùn löôïng möa ñöôïc ngaám xuoáng ñaát vaø ñöôïc thöïc vaät söû duïng. Löôïng möa haøng naêm treân 1.000 mm laøm xuaát hieän moät lôùp phuû thöïc vaät daøy, baûo veä ñaát khoûi bò xoùi moøn. Xoùi moøn lôùn nhaát bieåu hieän ôû nhöõng vuøng coù löôïng möa trung bình (400 – 1.000 mm) vaø caùc vuøng coù
  5. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 5 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 löôïng möa lôùn (>1.000 mm) vaø ñaëc bieät nguy hieåm khi möa coù cöôøng ñoä lôùn, ñaát treân söôøn doác coù keát caáu keùm beàn vöõng. Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ít khi laøm chaäm hoaëc ngöøng laïi quaù trình hoaït ñoäng thöôøng xuyeân naøy, maø traùi laïi coøn laøm cho noù tieán trieån nhanh hôn. Loaïi xoùi moøn naøy goïi laø xoùi moøn ñòa chaát, nghóa laø xoùi moøn xaûy ra döôùi taùc ñoäng cuûa caùc löïc töï nhieân. 2.3.2. Xoùi moøn gia toác Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi cuõng gaây ra aûnh höôûng lôùn ñeán quaù trình xoùi moøn. Loaïi xoùi moøn naøy goïi laø xoùi moøn gia toác. Treân phaïm vi toaøn caàu, hoaït ñoäng phi noâng nghieäp cuûa con ngöôøi khoâng gaây aûnh höôûng lôùn ñoái vôùi quaù trình xoùi moøn. Khi khai thaùc quaëng, tuy phaûi vaän chuyeån nhieàu ñaát ñaù, song hieän töôïng naøy chæ lieân quan ñeán moät phaàn nhoû beà maët traùi ñaát. Ñaát noâng nghieäp laïi chieám dieän tích lôùn vaø vieäc canh taùc treân loaïi ñaát naøy cuõng nhö hoaït ñoäng noâng nghieäp noùi chung cuûa con ngöôøi thöôøng daãn ñeán söï xoùi moøn. Vieäc töôùc boû lôùp phuû thöïc vaät laøm taêng cöôøng hoaït ñoäng xoùi moøn do gioù, bôûi vì khoâng coøn caây coû cuøng nhöõng loaøi thöïc vaät khaùc laøm giaûm vaän toác cuûa gioù. Phaàn caây coû khoâng ñaùng keå coøn laïi khoâng theå choáng ñôõ noåi naêng löôïng cuûa möa rôi, vì vaäy maø xoùi moøn do möa seõ taêng leân. Treân nhöõng dieän tích roäng lôùn soá doøng chaûy treân maët taêng leân vaø höôùng vaøo maïng löôùi thuûy vaên. Khi caøy böøa hoaëc thöïc hieän caùc daïng ñaát canh taùc noâng nghieäp khaùc, ñaát bò phaù huûy vaø ñöôïc laøm thoâng thoaùng nhanh do taùc ñoäng cuûa giun. Xoùi moøn töï nhieân coù theå giaûm ñi chæ trong caùc tröôøng hôïp nhö: caûi taïo ñaát boû khoâng, khi laøm bieán ñoåi moät vuøng ñaát khoâ caèn thaønh moät vuøng ñaát maøu môõ baèng caùch töôùi nöôùc hoaëc thöïc hieän troàng röøng. 2.3.3. Nhöõng giôùi haïn xoùi moøn coù theå chaáp nhaän ñöôïc Thöôøng ngöôøi ta cho raèng caàn phaûi loaïi tröø hieän töôïng phaù huûy daàn daàn ñaát vaø ñaûm baûo vieäc söû duïng ñaát laâu daøi baèng caùch baûo veä ñaát. Ñeå laøm ñöôïc vieäc naøy, nhòp ñieäu hao toån ñaát khoâng ñöôïc vöôït quaù nhòp ñieäu hình thaønh ñaát. Cöôøng ñoä hình thaønh ñaát khoâng theå ño ñöôïc moät caùch chính xaùc, song theo soá lieäu cuûa caùc chuyeân gia thoå nhöôõng, thì trong ñieàu kieän töï nhieân caàn 300 naêm ñeå hình thaøh moät lôùp ñaát daøy 25 mm. Khi canh taùc ñaát dieãn ra caùc hieän töôïng nhaøo troän, laøm thoâng thoaùng vaø röûa troâi xoùi moøn ñaát, nhôø ñoù thôøi haïn hình thaønh ñaát ruùt
  6. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 6 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 ngaén laïi trong khoaûng 30 naêm. Cöôøng ñoä hình thaønh ñaát côõ 25 mm trong 30 naêm töông ñöông 1,8 taán treân moät ha trong moät naêm. Ngöôøi ta thöøa nhaän ñaïi löôïng naøy laøm ñaïi löôïng xoùi moøn ñaát cho pheùp. Taát nhieân, löôïng ñaát maát ñi coù theå chaáp nhaän ñöôïc phuï thuoäc vaøo loaïi ñaát. Neáu lôùp ñaát muøn khaù daøy vaø coù ñoä phì ñoàng ñeàu nhö nhau treân toaøn boä maët caét, thì söï maát ñi moät lôùp daøy 25 mm trong 30 naêm ít nguy hieåm hôn so vôùi söï maát ñi cuõng nhö vaäy cuûa moät lôùp ñaát chæ coù ñoä daøy vaøi cm vaø naèm treân ñaù goác. Nhöõng con soá kieåm tra löôïng ñaát maát ñi ít khi vöôït quaù 2 taán/ha trong moät naêm. ÔÛ nhöõng vuøng trung taâm Chaâu Phi, ñoái vôùi ñaát caùt ngöôøi ta chaáp nhaän con soá 1,5 taán/ha, coøn vôùi ñaát buøn löôïng ñaát maát chaáp nhaän ñöôïc laø1,8 taán/ha. 2.3.4. Caùc pha cuûa quaù trình xoùi moøn Ba pha chuû yeáu cuûa quaù trình xoùi moøn laø: taùch caùc haït, vaän chuyeån chuùng ñi, vaø laéng ñoïng. Caùc loaïi ñaát khaùc nhau bieåu hieän khaùc nhau trong caùc pha naøy. Thí duï, caùc haït caùt nhoû bò taùch ra deã hôn nhieàu so vôùi caùc haït ñaát buøn do khoâng coù tính baùm dính vaø löïc lieân keát giöõa caùc haït nhöng do kích thöôùc nhoû caùc haït buøn deã bò nöôùc vaän chuyeån ñi so vôùi haït caùt. Hình 1.2 Caùc pha cuûa quaù trình xoùi moøn 2.4. CAÙC LOAÏI XOÙI MOØN ÑAÁT 2.5.1. Xoùi moøn do nöôùc Xoùi moøn do nöôùc laø moät trong nhöõng hieän töôïng ñòa chaát thoâng thöôøng nhaát vaø ñöôïc coi laø nguyeân nhaân chuû yeáu cuûa vieäc laøm baèng caùc ngoïn nuùi, phaùt trieån cuûa nhöõng bình nguyeân, thung luõng, ñaát ven soâng vaø nhöõng ñoàng baèng. Nhöõng laéng tuï khoång loà vaø roäng lôùn hình thaønh nhöõng daõy ñaù traàm tích ñang coù hieän nay. Thoâng thöôøng, löôïng ñaát maát haøng naêm do xoùi moøn vaøo khoaûng 0,2 – 0,5 taán/ha.
  7. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 7 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Noù dieãn ra khaù chaäm vaø khoâng bò xaùo troän. Nhöng khi xoùi moøn vöôït qua toác ñoä thoâng thöôøng naøy seõ trôû neân phaù huûy khaùc thöôøng vaø ñöôïc aùm chæ nhö söï xoùi moøn nhanh choùng. Thöôøng xoùi moøn ñöôïc gaây ra do nhöõng hoaït ñoäng cuûa nöôùc vaø do hoaït ñoäng cuûa noâng nghieäp cuõng nhö naïn phaù röøng. Hai böôùc ñeå coù theå ghi nhaän söï xoùi moøn laø: - Söï taùch ra hoaëc aûnh höôûng laøm taùch rôøi ra, ñaây laø hoaït ñoäng chuaån bò. - Söï vaän chuyeån bôûi troâi, laên, keùo hoaëc vaêng ñi. Söï phaân loaïi xoùi moøn do nöôùc döïa vaøo söï taäp trung daàn daàn cuûa doøng chaûy treân maët. Ñaàu tieân laø hieän töôïng röûa troâi lôùp beà maët treân ñaát canh taùc, tieáp theo laø hình thaønh nhöõng suoái nhoû vaø möông xoùi heïp treân caùc caùnh ñoàng, keá ñeán laø xoùi moøn möông raõnh vaø cuoái cuøng laø xoùi moøn bôø. 2.4.1.1. Xoùi moøn do röûa troâi beà maët – xoùi moøn maûng Xoùi moøn maûng laø xoùi moøn töøng lôùp ñaát moûng. Ñaát ñöôïc di chuyeån ñi ít nhieàu coù söï ñoàng nhaát treân toaøn boä beà maët doác. Kieåu xoùi moøn naøy thöôøng dieãn ra aâm thaàm, vì löôïng ñaát maát nhìn thaáy ñöôïc coù veû raát nhoû trong moät thôøi gian nhaát ñònh neân ngöôøi noâng daân thöôøng khoâng nhaän thaáy laø ñaát cuûa mình ñang dieãn ra quaù trình xoùi moøn, hoï chæ nhaán thaáy ôû “nhöõng oáng khoùi naøng tieân” ñeå laïi sau caùc traän möa.
  8. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 8 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Hình 1.3 Xoùi moøn maûng treân ruoäng ngoâ 2.4.1.2. Röûa troâi beà maët coù raõnh xoùi _ xoùi moøn doøng Kieåu xoùi moøn naøy ngöôøi noâng daân deã nhìn thaáy hôn, ñoù laø xoùi moøn theo doøng chaûy trong caùc raõnh nhoû treân ñaát. Xoùi moøn töøng lôùp ñaát moûng xaûy ra chuû yeáu treân ñoàng ruoäng baèng phaúng vaø coù ñoä doác ñeàu, coù nôi thaáp, nôi cao, nôi ghoà gheà, nôi baèng phaúng, caùc ñaëc tính naøy coù theå khaùc nhau ngay caû trong moät dieän tích nhoû. Khi möa, ñaát bò xoùi moøn seõ khoâng ñoàng ñeàu, vaø nöôùc möa ñöôïc tích tuï hình thaønh doøng chaûy vaøo trong caùc choã thaáp, hình thaønh caùc raõnh nhoû daãn nöôùc khi nöôùc di chuyeån xuoáng döôùi doác. Doøng chaûy beà maët naøy di chuyeån vaøo nhöõng raõnh nhoû, caùc raõnh naøy bò caét saâu vaøi centimet. Caùc raõnh nhoû naøy ñuû ñeå laøm xoùi moøn ñaát khi canh taùc vôùi caùc phöông phaùp bình thöôøng. Coù theå xoùa boû loaïi xoùi moøn naøy baèng caùc hoaït ñoäng canh taùc tieáp theo nhöng khoâng theå laáy laïi nhöõng vaät lieäu ñaõ maát tröôùc ñoù. Neáu xoùi moøn doøng khoâng ñöôïc xoùa boû, töï baûn thaân caùc raõnh naøy seõ ngaøy caøng roäng ra vaø saâu hôn cho ñeán khi chuùng caét saâu vaøo taàng ñaát cöùng chaët beân döôùi hình thaønh caùc raõnh lôùn. Hình 1.4 Xoùi moøn raõnh xoùi treân ruoäng ngoâ 2.4.1.3. Xoùi moøn khe raõnh
  9. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 9 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Xoùi moøn khe raõnh coù tính phoå bieán toaøn caàu vaø ñöôïc goïi baèng caùc teân khaù ña daïng; Anh vaø Myõ – gully; Ai Caäp – wadi; Nam Phi – ñonga; Nam Myõ – arroyo; caùc nöôùc noùi tieáng Phaùp – ravine; AÁn Ñoä – nulla. Moät raõnh lôùn hình thaønh ôû cuoái doác vaø lan ngöôïc leân höôùng ñænh doác. Nôi hình thaønh caùc raõnh lôùn ñaàu tieân laø nôi coù ñoä doác thay ñoåi ñoät ngoät. Cuoái cuøng caùc raõnh naøy seõ lan daàn leân ñænh doác, phaùt trieån saâu vaø roäng hôn sau moãi côn möa. Vôùi taùc ñoäng baén tung toùe cuûa nöôùc ôû caùc raõnh seõ phaù vôõ ñaát ngaàm ôû döôùi, gaây ra söï suïp ñoå caû khoái ñaát to. Khoâng nhö xoùi moøn doøng, xoùi moøn khe raõnh khoâng theå xoùa boû baèng caùc hoaït ñoäng canh taùc tieáp theo nhö: caøy, böøa. Moät raõnh lôùn môùi hình thaønh coù theå heïp vaø saâu khoaûng 1m thì caùc raõnh cuõ coù theå coù kích thöôùc khoång loà, saâu ñeán 10 m, roäng 30 m. Söï hình thaønh caùc raõnh lôùn coù theå ñöôïc gia taêng do taùc ñoäng cuûa con ngöôøi vaø gia suùc. Nhieàu raõnh lôùn ñaàu tieân ñöôïc hình thaønh do gia suùc ñi laïi thöôøng xuyeân treân caùc con ñöôøng nhö: ñöôøng vaän chuyeån goã, noâng saûn vaø caùc con ñöôøng hình thaønh treân ñaát doác do nhieàu nguyeân nhaân khaùc. Moät soá raõnh lôùn coù theå hình thaønh neân nhöõng nhaùnh soâng sau naøy, ñaëc bieät ôû nhöõng khe nuùi coù gia suùc ra vaøo haøng ngaøy. Maëc duø xoùi moøn khe raõnh troâng coù veû döõ doäi nhöng toång löôïng maát ñaát nhoû hôn hai kieåu xoùi moøn maûng vaø xoùi moøn doøng. 2.5.2. Caùc daïng xoùi moøn ñaëc bieät 2.4.1.1. Xoùi moøn daïng beä Neáu ñaát deã bò xoùi moøn ñöôïc baûo veä bôûi moät phieán ñaù hay reã caây choáng laïi hoaït ñoäng xoùi moøn cuûa caùc haït möa thì xuaát hieän nhöõng beä coâ laäp ñöùng treân khoaûnh ñaát bò röûa troâi. Daïng xoùi moøn naøy phaùt trieån chaäm, trong thôøi gian nhieàu naêm vaø thöôøng xuaát hieän treân nhöõng khu ñaát trô truïi cuûa caùc baõi chaên thaû. Xoùi moøn daïng beä coù theå xaûy ra treân nhöõng dieän ñaát caøy, nhöõng nôi bò xoùi moøn quaù möùc trong nhöõng traän möa raøo lôùn. 2.4.1.2. Xoùi moøn daïng raêng cöa
  10. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 10 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Xoùi moøn daïng raêng cöa mang tính chaát ñaëc tröng ñoái vôùi caùc söôøn doác vaø ñaùy cuûa caùc raõnh xoùi, ôû ñaây hay gaëp caùc khoaûng ñaát khoù xoùi moøn. Vaøo thôøi kyø ñaàu quan saùt thaáy caùc khe saâu vôùi töôøng thaúng ñöùng, veà sau laø caùc raêng taùch rôøi nhau. Phaàn treân caùc raêng thöôøng laø lôùp ñaù soûi hay ñaát beàn vöõng hôn. Ñaát xoùi moøn raêng cöa ñöôïc ñaëc tröng bôûi toác ñoä huùt nöôùc chaäm trong traïng thaùi khoâ, vaø hieän töôïng maát tính keát dính buøn (chaûy loûng nhö buøn) trong traïng thaùi baõo hoøa nöôùc. Vieäc ngaên ngöøa hình thaønh caùc raõnh xoùi vaø vieäc thöïc hieän coâng vieäc caûi taïo ñaát bao giôø cuõng gaëp khoù khaên ôû nôi dieãn ra hieän töôïng xoùi moøn raêng cöa. Do cheá ñoä nöôùc vaø thöùc aên khoâng thuaän lôïi maø caây coû haàu nhö khoâng phaùt trieån. Hôn nöõa, vieäc xaây döïng coâng trình baèng gaïch ngoùi hay beâ toâng treân ñaát naøy raát nguy hieåm vì döôùi moùng caùc coâng trình aáy coù theå hình thaønh caùc khe xoùi. 2.4.1.3. Xoùi moøn ngaàm Xoùi moøn ngaàm hoaëc röûa xoùi beân trong ñaát, döôùi daïng caùc ñöôøng hình oáng voâ taän hoaëc caùc loaïi keânh ngaàm ñaëc tröng vôùi loaïi ñaát deã bò xoùi moøn raêng cöa. Nöôùc treân maët ngaám vaøo ñaát vaø di chuyeån xuoáng döôùi cho tôùi khi gaëp moät lôùp ñaát ít thaám nöôùc hôn. Tieáp ñoù, khi chuyeån ñoäng ngang, nöôùc coù theå röûa troâi nhöõng haït nhoû cuûa loaïi ñaát ñaù xoáp nhaát. Haäu quaû cuûa hoaït ñoäng röûa xoùi laøm taêng vaän toác vaø löu löôïng cuûa doøng chaûy ngang. Raát may laø xoùi moøn ngaàm thöôøng xaûy ra treân vuøng ñaát ít thuaän lôïi cho canh taùc noâng nghieäp. 2.4.1.4. Ñaát tröôït Laø loaïi xoùi moøn ñòa chaát. Ñaát tröôït maïnh meõ ôû nhöõng vuøng coù löôïng möa lôùn vaø lôùp ñaát daøy, hoaëc do haäu quaû cuûa hieän töôïng phaù huûy bôø soâng, bôø bieån. Do hieän töôïng ñaát tröôït maø caùc raõnh xoùi phaùt trieån thaønh nhieàu nhaùnh vaø keùo daøi ra. Hieän töôïng naøy gaây cheát vaø taøn phaù caû moät baûn laøng ôû Quaûng Nam trong muøa möa naêm 1999. 2.5.3. Xoùi moøn theo ñònh nghóa roäng Xoùi moøn theo ñònh nghóa roäng ñöôïc hieåu laø söï thoaùi hoùa ñaát. Söï thoaùi hoùa cuûa ñaát laøm giaûm saûn löôïng caây troàng. 2.4.3.1. Xoùi moøn vaø röûa troâi ñoä phì Xoùi moøn ñoä phì laøm ñaát maát ñi caùc chaát dinh döôõng cho caây troàng trong quaù trình xoùi moøn. Phoátpho maát ñi chuû yeáu cuøng caùc haït keo maø noù bò haáp phuï vaøo beà
  11. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 11 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 maët. Nitô ôû daïng nitrit hay nitrat deã hoøa tan vaø coù theå bò röûa troâi do doøng chaûy treân maët hoaëc doøng chaûy ngaàm.
  12. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 12 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 2.4.3.2. Xoùi moøn daïng buøn Xoùi moøn daïng buøn laø söï phaù huûy ñaát mang tính vaät lyù, khoâng laøm maát caùc haït cuûa noù. Keát caáu cuûa ñaát bò möa phaù huûy, caùc haït ñaát nhoû laéng laïi ôû choã truõng. Beà maët ñaát bò hoùa laày, khoâ ñi nöùt neû ra, ñoä phì cuûa ñaát giaûm ñi roõ reät. 2.4.3.3. Xoùi moøn thaúng ñöùng Xoùi moøn thaúng ñöùng laø hieän töôïng röûa troâi caùc haït buøn nhoû thoâng qua caùt xoáphay soûi vaø tích laéng chuùng ôû caùc lôùp ít thaám nöôùc hôn. Trong ñaát caùt thoâ, söï giaûm ñi roõ reät caùc thaønh phaàn keo vaø buøn laøm haï thaáp ñoä phì cuûa ñaát. Vieäc tích tuï caùc haït nhoû ôû döôùi saâu vaø ñeàu khoâng coù lôïi, bôûi vì tính thaám cuûa ñaát ñoái vôùi nöôùc vaø reã caây giaûm suùt. 2.5.4. Xoùi moøn do gioù Söï phaù huûy caùc phaàn troài leân treân beà maët cuûa ñaát ñaù do ñoäng naêng cuûa gioù cuõng nhö söï va ñaäp, baøo moøn cuûa nhöõng haït ñaát ñaù lô löûng trong gioù. Keát quaû cuûa söï phaù huûy hình thaønh nhöõng khoái ñaát cöùng, ñaù lôùn vôùi hình daïng kyø laï ôû caùc hoang maïc. Söï chuyeån ñoäng cuûa caùc haït raát nhoû gaây neân söï thoåi moøn treân cao, coøn hieän töôïng laên cuûa caùc haït lôùn gaây neân söï thoåi moøn döôùi chaân. Nhöõng ñieàu kieän sau laøm taêng ñoä xoùi moøn gioù:  Ñaát bò maát thaûm phuû, vaø haït nhoû.  Maët ñaát töông ñoái nhaün, caây coû hieám hoi.  Caùnh ñoàng ñuû roäng, vaø gioù ñuû maïnh ñeå taïo ra chuyeån ñoäng khí. Xoùi moøn do gioù coù theå trôû thaønh nghieâm troïng coù khi chæ caàn coù ñuû hai ñieàu kieän.  Thöù nhaát, chæ coù ñaát khoâ bò gioù thoåi bay; nghóa laø xoùi moøn do gioù loä tröôùc tieân khi löôïng möa ít hôn 300 mm.  Thöù hai, vieäc di chuyeån ñaát trong phaïm vi lôùn chæ coù theå xaûy ra treân ñòa hình baèng phaúng cuûa ñoàng baèng nôi thöôøng xuyeân coù gioù thoåi treân caùc möïc khaùc nhau töø beà maët ñaát. Treân quy moâ toaøn theá giôùi, hoaït ñoäng xoùi moøn do nöôùc gaây neân thieät haïi lôùn hôn so vôùi hoaït ñoäng xoùi moøn do gioù.
  13. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 13 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Nhaän xeùt: Vieät Nam naèm ôû khu vöïc khí haäu nhieät ñôùi, löôïng möa haøng naêm lôùn neân xoùi moøn xaûy ra chuû yeáu laø xoùi moøn do nöôùc. Vì vaäy, trong phaïm vi nghieân cöùu cuûa ñeà taøi khoâng xeùt ñeán xoùi moøn do gioù. Vôùi xoùi moøn do nöôùc khoâng xeùt ôû phaïm vi roäng töùc laø khoâng tính phaàn ñaát maát ñi do saït lôû bôø soâng, suoái maø chæ xeùt ñeán taùc ñoäng cuûa doøng nöôùc do möa gaây ra treân beà maët ñaát. 2.5. TAÙC HAÏI CUÛA XOÙI MOØN 2.5.1. Taùc haïi cuûa xoùi moøn ñaát ñoái vôùi sinh thaùi noâng nghieäp Taùc haïi cuûa xoùi moøn ñoái vôùi sinh thaùi noâng nghieäp theå hieän chuû yeáu ôû caùc maët sau: a) Ñaát bò baøo moøn, trôû neân ngheøo, xaáu, baïc maøu. Lôùp ñaát maøu môõ treân beà maët bò baøo moøn, ñoâi khi ñeán taän lôùp ñaù meï. Thöïc vaät khoâng theå phaùt trieån ñöôïc, ñaát laâu ngaøy bò thoaùi hoùa thaønh sa maïc. Theo keát quaû nghieân cöùu gaàn ñaây, xoùi moøn mang ñi phaàn lôùn caùc haït kích thöôùc nhoû hôn 1 mm, coù chöùa caùc chaát phì nhieâu, laøm ñaát trôû neân ngheøo kieät. Baûng 1.4 Thaønh phaàn caùc haït bò cuoán troâi vôùi caùc chaát dinh döôõng Chæ tieâu quan saùt Soá löôïng bò troâi (%) Caáp haït nhoû hôn 1 mm 21 Caáp haït lôùn hôn 1 mm 79 N toång soá 0,48 P2O5 toång soá 0,23 K2O toång soá 5,8 Muøn 11 b) Naêng suaát caây troàng giaûm nhanh choùng Ñoái vôùi ngöôøi laøm noâng nghieäp cuõng nhö ngöôøi tieâu duøng, ñieàu tai haïi nhaát xoùi moøn gaây ra laø laøm giaûm naêng suaát caây troàng vaø taêng chi phí saûn xuaát löông thöïc. Thöù nhaát, xoùi moøn laøm giaûm khaû naêng giöõ nöôùc cuûa ñaát. Ñieàu ñoù ñöa caây troàng vaøo tình traïng khuûng hoaûng nöôùc thöôøng xuyeân vaø nghieâm troïng. Thöù hai, xoùi moøn laøm maát caùc chaát dinh döôõng, caùc chaát naøy bò röûa troâi cuøng vôùi caùc haït ñaát. Bôûi vì caùc lôùp ñaát caùi ôû döôùi thöôøng chöùa caùc chaát dinh döôõng ít hôn lôùp ñaát maët. Khi lôùp ñaát maët bò röûa troâi thì phaûi boùn nhieàu phaân ñeå giöõ naêng suaát caây troàng khoâng bò giaûm suùt. Ñieàu ñoù laøm taêng chi phí saûn xuaát. Vaû laïi, vieäc
  14. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 14 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 boå sung phaân boùn ñôn thuaàn khoâng buø ñaép ñöôïc toaøn boä löôïng chaát dinh döôõng ñaõ bò maát khi lôùp ñaát beà maët bò xoùi moøn. Thöù ba, xoùi moøn laøm giaûm naêng suaát baèng caùch laøm thoaùi hoùa cô caáu cuûa ñaát, laøm taêng khaû naêng bò xoùi moøn cuûa ñaát, beà maët bò khoâ vaø ñoùng cöùng. Quaù trình thoaùt nöôùc bò giaûm vaø caây con phaûi traûi qua moät giai ñoaïn khoù khaên ñeå laøm vôõ lôùp ñaát cöùng. Thöù tö, xoùi moøn laøm giaûm naêng suaát vì noù khoâng boùc lôùp ñaát maët moät caùch ñeàu ñaën treân toaøn boä dieän tích caùnh ñoàng. Ñieàu ñoù laøm cho ngöôøi noâng daân khoâng theå xöû lyù ñoàng ruoäng moät caùch höõu hieäu, boùn phaân ñoàng ñeàu nhöng khoâng thu ñöôïc keát quaû ñoàng ñeàu. Ngöôøi noâng daân cuõng khoâng theå gieo caáy cuøng moät luùc khi phaàn ñaát bò xoùi moøn coøn quaù laày loäi trong luùc phaàn coøn laïi khoâng vaø ñuû ñieàu kieän gieo caáy. Môû roäng dieän tích gieo troàng Taêng cöôøng ñaát maát Chaên thaû quaù möùc Maát röøng Thieáu thöùc aên XOÙI MOØN ÑAÁT Giaûm saûn phaåm goã Giaûm saûn phaåm chaên nuoâi Haïn haùn Gaây nguy hieåm cho ñöôøng saù, v.v… Thieáu phaân boùn Thieáu cuûi ñun Giaûm ñoä phì cuûa ñaát Khoâng laâu beàn Söùc saûn xuaát suy giaûm NGHEØO ÑOÙI Hình 1.5 Haäu quaû tieâu cöïc cuûa xoùi moøn (Nguoàn : FAO & HRR (1995)- Quaûn lyù taøi nguyeân vuøng cao Ñoâng Nam AÙ) 2.5.2. Taùc haïi cuûa xoùi moøn ñoái vôùi sinh thaùi moâi tröôøng
  15. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 15 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Do xoùi moøn ñaát, nöông raãy chæ gieo troàng vaøi ba vuï roài boû, laïi phaù röøng ñoát raãy. Laâm saûn bò tieâu hao raát nhieàu. Sau nhieàu laàn phaù ñi phaù laïi, cuoái cuøng chæ coøn trô laïi ñoài nuùi troïc. Maët khaùc, khi röøng caây bò phaù huûy seõ keøm theo naïn luõ luït, haïn haùn, vaø khí haäu thay ñoåi roõ reät. Phuø sa caùc con soâng lôùn cuoán töø thöôïng löu ñoå veà caùc doøng soâng ôû haï löu, naâng möïc nöôùc soâng, gaây trôû ngaïi giao thoâng thuûy, haïn haùn, luõ luït luoân ñe doïa. Phuø sa boài laøm cho caùc coâng trình thuûy lôïi nhö hoà chöùa nöôùc, keânh möông v.v...bò thu heïp dung tích, hieäu suaát söû duïng bò haïn cheá, coâng taùc töôùi tieâu gaëp nhieàu trôû ngaïi. Vieäc xoùi moøn ñaát gaây oâ nhieãm nguoàn nöôùc. Caùc haït ñaát bò di chuyeån bôûi doøng chaûy treân maët ñaát laøm nöôùc trôû neân ñuïc. AÛnh höôûng cuûa caùc haït ñaát bò röûa troâi thöôøng khoù bieåu hieän vaøo caùc chæ tieâu kinh teá. Ví duï, caùc tia naéng maët trôøi khoù thaâm nhaäp vaøo nöôùc ñuïc, ñieàu naøy haï thaáp khaû naêng quang hôïp cuûa thöïc vaät thuûy sinh. Nöôùc coù ñoä ñuïc cao seõ caàn nhieàu hoùa chaát vaø phaûi xaây döïng caùc coâng trình ñeå xöû lyù nöôùc. Söï laéng ñoïng caùt, soûi treân ñaát phì nhieâu coù theå laøm suùt keùm ñoä phì cuûa ñaát. Trong caùc con soâng, phuø sa gaây neân haøng loaït vaán ñeà: boài noâng caùc baõi ñeû cuûa caù, laøm taéc caùc loã vaøo vaø ra cuûa caùc coâng trình laáy vaø thaùo nöôùc,... Phuø sa coù theå phaù vôõ cheá ñoä khaù oån ñònh cuûa soâng. Traàm tích soâng thöôøng gaây öù buøn ôû caùc hoà chöùa. Nöôùc ñuïc seõ khoù thaåm thaáu vaøo trong ñaát, gaây khoù khaên cho caùc coâng vieäc töôùi tieâu. Luõ luït mieàn Trung naêm 1999 laø moät ví duï. Coù nôi caùt soûi laáp ruoäng ñoàng vôùi ñoä daøy 10 – 15cm. Coù nôùi caû ñaäp nöôùc cuoán troâi, coâng trình daãn nöôùc bò laáp, bò ngheõn. Do hoaït ñoäng xoùi moøn, dieän tích ñaát noâng nghieäp bò thu heïp. Söï giaûm ñoä phì xaûy ra do söï di ñoäng cuûa caùc chaát dinh döôõng trong ñaát seõ haï thaáp möùc thu hoaïch saûn phaåm noâng nghieäp. Caùc chaát dinh döôõng cho thöïc vaät phaù vôõ söï caân baèng sinh vaät trong caùc soâng hoà. Tình traïng phuù döôõng hoùa taïo ñieàu kieän cho taûo phaùt trieån nhanh. Khi taûo cheát, söï phaân huûy chaát höõu cô bôûi caùc vi sinh vaät seõ laøm giaûm löôïng oxy coù trong nguoàn nöôùc, gaây khoù khaên cho söï sinh toàn cuûa caù vaø caùc ñoäng vaät khaùc soáng trong nöôùc. Ngoaøi ra, loaïi nöôùc naøy khoâng ñaït yeâu caàu laøm nguoàn nöôùc ñeå caáp nöôùc cho caùc nhu caàu aên uoáng, sinh hoaït vaø coâng nghieäp. Ñaát di chuyeån do xoùi moøn thöôøng chöùa nhieàu chaát dinh döôõng. Caùc chaát hoøa tan ñöôïc nhö nitrat, hoaëc haáp phuï treân beà maët caùc haït nhö photpho seõ gaây oâ nhieãm
  16. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 16 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 nguoàn nöôùc. Haøm löôïng nitrat cao coù theå gaây caùc beänh veà maùu cho treû sô sinh nhö beänh methemoglobin. Söï oâ nhieãm nguoàn nöôùc bôûi thuoác tröø saâu bò haáp thuï vaøo caùc haït ñaát di chuyeån laøm cho nöôùc coù muøi khoù chòu vaø gaây taùc haïi cho söùc khoûe con ngöôøi. Ngoaøi ra, xoùi moøn coøn gaây nhieàu thieät haïi khaùc nöõa nhö: ñaát ñaù suït lôû, ñaát tröôït, phaù hoaïi caàu ñöôøng, taùn phaù nhaø cöûa ruoäng vöôøn. Ñaát bò gioù cuoán laø keû phaù hoaïi do xoùi moøn ñöùng thöù hai sau xoùi moøn nöôùc. Xoùi moøn gioù thöôøng xaûy ra ôû caùc sa maïc Sahara vaø Kalahari cuûa chaâu Phi, ôû Trung AÙ, ñaëc bieät laø caùc thaûo nguyeân thuoäc nöôùc Nga, OÂxtraâylia, vaø ôû Great Plains thuoäc Hoa Kyø. Lôùp ñaát maët theo gioù coù theå bò ñöa ñi xa sau ñoù ñoå boä xuoáng choã naøo ñoù. Nhöõng ñoàng ruoäng, nhaø maùy, caùc coâng trình xaây döïng coù theå bò hö haïi naëng do xoùi moøn gioù, vaø ñoâi khi chuùng coù theå bò laáp hoaøn toaøn. Chi phí phuïc hoài laïi raát cao, ñeán möùc phaûi boû hoang hoaøn toaøn. 2.6. CAÙC MOÂ HÌNH TÍNH XOÙI MOØN TREÂN THEÁ GIÔÙI Nhöõng nghieân cöùu ñeå döï ñoaùn vaø ñaùnh giaù xoùi moøn treân ñoàng ruoäng thì raát toán keùm, toán thôøi gian vaø caàn tieán haønh trong nhieàu naêm. Nhöõng nghieân cöùu treân ñoàng ruoäng cho nhöõng hieåu bieát chi tieát veà quaù trình xoùi moøn nhöng coù haïn cheá do nhöõng phöùc taïp trong taùc ñoäng qua laïi vaø khoù khaùi quaùt hoùa keát quaû. Caùc moâ hình xoùi moøn ñaát coù theå taùi hieän quaù trình xoùi moøn dieãn ra treân löu vöïc vaø coù theå söû duïng ñeå tính caùc quan heä phöùc taïp aûnh höôûng ñeán toác ñoä xoùi moøn. Döï ñoaùn vaø ñaùnh giaù xoùi moøn ñaát laø moät thaùch thöùc ñoái vôùi caùc nhaø nghieân cöùu töø nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû tröôùc vaø moät soá moâ hình döï ñoaùn ñaõ ñöôïc phaùt trieån. Caùc moâ hình naøy coù theå phaân ra thaønh: moâ hình kinh nghieäm, moâ hình baùn kinh nghieäm, vaø moâ hình döïa treân quaù trình vaät lyù. Moâ hình kinh nghieäm chuû yeáu döïa treân söï quan saùt vaø thoáng keâ vaät lyù. Moâ hình baùn kinh nghieäm naèm giöõa moâ hình döïa treân quaù trình vaät lyù vaø moâ hình kinh nghieäm, döïa treân söï taäp trung khoâng gian cuûa nöôùc vaø söï ñoàng ñeàu lieân tuïc cuûa traàm tích. Moâ hình döïa treân quaù trình vaät lyù duøng ñeå kieåm soaùt xoùi moøn lieân quan ñeán maùy moùc. Söï khaùc nhau giöõa caùc moâ hình tính xoùi moøn ñöôïc trình baøy trong phuï luïc 2.
  17. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 17 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 2.6.1. Caùc moâ hình kinh nghieäm 2.6.1.1. Moâ hình USLE USLE laø coâng thöùc thöïc nghieäm tính xoùi moøn doøng maûng hoaëc doøng chaûy treân ñaát lieàn ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát. Coâng thöùc ñöôïc phaùt trieån ñeå döï ñoaùn xoùi moøn ñaát cho ñaát troàng treân söôøn doác. Coâng thöùc USLE: A=R.K.L.S.C.P (Taán/arc – naêm) (2.1) Hay: A= 2,47.R.K.L.S.C.P (Taán/ha/naêm) Trong ñoù: A: löôïng ñaát maát trung bình haèng naêm K: nhaân toá tính coù theå xoùi moøn cuûa ñaát R: nhaân toá xoùi moøn do möa L: nhaân toá chieàu daøi doác S: nhaân toá ñoä doác cuûa doác C: nhaân toá lôùp phuû thöïc vaät P: nhaân toá baûo veä ñaát 2.6.1.2. Moâ hình RUSLE RUSLE laø moät coâng thöùc töông töï nhö coâng thöùc tính xoùi moøn khoâng coù khaùc bieät so vôùi USLE, nghóa laø cuõng goàm caùc nhaân toá : R, L, S, K, C, P. Söï thay ñoåi lôùn nhaát laø nhaân toá R. Trong RUSLE, nhaân toá R bao goàm löôïng möa (xoùi moøn do hoaït ñoäng baén tung toùe cuûa haït möa) vaø nhaân toá xoùi moøn do chaûy traøn (xoùi moøn do chaûy traøn goàm caû baêng tan vì chaûy traøn khi ñoù laø ñaùng keå) . Thôøi ñoaïn tính toaùn chæ soá xoùi moøn do möa laø 15 ngaøy, nghóa laø ñeå tính nhaân toá xoùi moøn do möa trong thaùng thöù i ngöôøi ta seõ laáy giaù trò traän möa ño ñöôïc trong ngaøy thöù nhaát vaø ngaøy thöù 15 cuûa thaùng ñeå tính cho toaøn thaùng. Cuõng coù söï thay ñoåi veà nhaân toá C, trong RUSLE nhaân toá C ñöôïc tính toaùn thoâng qua moät nhaân toá phuï laø tyû leä maát ñaát (SLR). SLR phuï thuoäc vaøo nhöõng yeáu toá sau: öu tieân trong söû duïng ñaát, taøn che phuû, lôùp phuû beà maët, ñoä goà gheà beà maët vaø ñoä aåm (Renard, 1997). 2.6.2. Caùc moâ hình baùn kinh nghieäm
  18. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 18 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 2.6.2.1. Moâ hình MUSLE Williams (1975) ñöa ra moät kieåu chænh söûa cuûa USLE nhö sau: Sye= Xe.K.L.S.Ce.Pe (2.2) Trong ñoù: Sye: laø löôïng traàm tích cho moät tröôøng hôïp Xe=α . (Qe.qp)0,56 (2.2.1) α : laø nhaân toá kinh nghieäm Qe: Löôïng chaûy traøn qp: Toác ñoä chaûy traøn lôùn nhaát trong moät tröôøng hôïp xoùi moøn K, L, S, Ce, Pe: ñöôïc xaùc ñònh nhö USLE 2.6.2.2. Moâ hình Mogan, Mogan vaø Finney (MMF) Naêm 1984, Mogan ñaõ phaùt trieån moät moâ hình ñeå döï ñoaùn löôïng ñaát maát haèng naêm, coá gaéng giöõ laïi tính ñôn giaûn cuûa USLE vaø hoaøn thieän moät vaøi caûi tieán gaàn ñaây trong vieäc hieåu quaù trình xoùi moøn ôû pha nöôùc vaø pha raén. Pha raén gioáng nhö xoùi moøn ñaát do taùch caùc haït raén bôûi doøng chaûy maët. Do ñoù pha raén bao goàm hai daïng hai coâng thöùc döï ñoaùn: tyû leä taùch rôøi do hoaït ñoäng baén tung toùe cuûa haït möa vaø khaû naêng di chuyeån cuûa doøng chaûy maët. Moâ hình söû duïng 6 coâng thöùc vaø caàn 15 thoâng soá ñaàu vaøo ñeå so saùnh söï taùch rôøi do hoaït ñoäng baén tung toùe cuûa haït möa vaø khaû naêng di chuyeån cuûa doøng chaûy traøn. Xaùc ñònh giaù trò thaáp hôn trong hai giaù trò trong tính löôïng xoùi moøn haèng naêm ñeå xaùc ñònh xem söï taùch rôøi vaø söï di chuyeån caùi naøo laø nhaân toá giôùi haïn. 2.6.3. Moâ hình döïa treân quaù trình vaät lyù Moâ hình kinh nghieäm chæ aùp duïng trong nhöõng ñieàu kieän sinh thaùi töông öùng vôùi ñieàu kieän taïi nôi phaùt trieån ra coâng thöùc. Beân caïnh ñoù, USLE khoâng quan taâm ñeán söï laéng ñoïng, khaû naêng aùp duïng bò giôùi haïn ñoái vôùi khu vöïc roäng lôùn vaø löu vöïc. Töø ñoù moät soá moâ hình ñöôïc phaùt trieån ñeå giaûi quyeát vaán ñeà ñoái vôùi khu vöïc roäng lôùn vaø löu vöïc nhö: moâ hình WEPP, EROSEM, LISEM (Lal, 2001).
  19. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 19 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Moâ hình WEPP WEPP laø moät ví duï cho moâ hình tính xoùi moøn vaät lyù ñöôïc söû duïng roäng raõi. Noù ñöôïc phaùt trieån nhö moät heä thoáng moâ hình tieáp caän vieäc döï ñoaùn, öôùc tính ñaát xoùi moøn vaø caùc hoaït ñoäng quaûn lyù löu vöïc ñeå baûo veä ñaát. Coâng thöùc cô baûn ñeå tính xoùi moøn vaø traàm tích trong WEPP laø: Di= Ki. Ie2.Ge.Ce.Sf (2.3) Di: löôïng traàm tích chuyeån töø khu vöïc xoùi moøn maûng sang khu vöïc xoùi moøn doøng (kg/m2/s) Ki: tính xoùi moøn cuûa maûng (kg/m4/s). Ie: Taùc ñoäng cuûa cöôøng ñoä möa (m/s) Ge: nhaân toá ñieàu chænh lôùp phuû. Sf: Nhaân toá ñieàu chænh doác Sf =1,05 – 0,85 exp (-4 Sinα ) (2.3.1) 2.7. NHÖÕNG YEÁU TOÁ AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN XOÙI MOØN DO NÖÔÙC 2.7.1. Yeáu toá töï nhieân 2.7.1.1. Möa Möa laø nguyeân nhaân lôùn nhaát gaây ra xoùi moøn. Troïng löôïng nöôùc gaáp 800 laàn troïng löôïng khoâng khí, baèng moät nöûa ñeán moät phaàn ba troïng löôïng cuûa ñaù vaø gaàn baèng troïng löôïng lôùp ñaát tôi beà maët. Nöôùc ta naèm trong khu vöïc khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa aåm, löôïng möa haøng naêm raát cao (1.300 – 3.000 mm/naêm). Muøa möa baét ñaàu töø cuoái thaùng 4 ñaàu thaùng 5 vaø keát thuùc vaøo cuoái thaùng 11 ñaàu thaùng 12. Trong muøa möa, 85% löôïng möa taäp trung ôû caùc thaùng töø thaùng 6 ñeán thaùng 9, coù nhieàu ngaøy möa raát lôùn. Do ñoù, söï aûnh höôûng cuûa xoùi moøn do möa ñeán ñaát ñai nöôùc ta laø raát lôùn, ñaëc bieät laø ñoái vôùi khu vöïc ñaát troáng, ñaát boû hoang, caùc ñoà nuùi doác.
  20. Tài liệu tham khảo giảng dạy môn Quản lý lưu vực Sông 20 GV: PGS.TS. Nguyễn Thị Vân Hà - 2015 Hình 1.6 Söï phaân boá löôïng möa trung bình haøng naêm treân theá giôùi Chæ caàn löôïng möa treân 10 mm ñaõ coù theå gaây xoùi moøn cho nôi khoâng coù thaûm phuû. Söï phaù huûy ñaát cuûa möa theå hieän ôû hai maët: söï phaù huûy tröïc tieáp cuûa caùc haït möa vaø söï cuoán troâi vaät chaát do söï hình thaønh doøng chaûy maët. Haït möa coâng phaù ñaát tröïc tieáp gaây xoùi moøn. Hình 1.7 Söï phaù huûy ñaát döôùi taùc ñoäng cuûa haït möa Khi rôi xuoáng ñaát haït möa laøm caáu truùc ñaát tôi ra, giaûi phoùng caùc phaàn töû seùt mòn. Nhöõng haït naøy khoâng theå laéng xuoáng deã daøng vaø bò di chuyeån xuoáng döôùi doác vaøo trong nhöõng maûng nöôùc lôùn.
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2