Tập bài giảng Nhân học ứng dụng: Phần 1 - PGS.TS Nguyễn Văn Tiệp

Chia sẻ: Codon_09 Codon_09 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:154

Thêm vào BST

Báo xấu

272
lượt xem 40
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tập bài giảng Nhân học ứng dụng không đi sâu vào các lĩnh vực ứng dụng của nhân học mà chủ yếu trang bị cho người học các lý thuyết và phương pháp tiếp cận trong nhân học ứng dụng như là môn học cơ sở của phân ngành Nhân học phát triển. Mời các bạn cùng tìm hiểu phần 1 của tập bài giảng để nắm bắt nội dung thông tin vấn đề.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tập bài giảng Nhân học ứng dụng: Phần 1 - PGS.TS Nguyễn Văn Tiệp

1 TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN KHOA NHÂN HỌC TẬP BÀI GIẢNG NHÂN HỌC ỨNG DỤNG CHỦ BIÊN: PGS.TS NGUYỄN VĂN TIỆP THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH , NĂM 2010
2 LỜI NÓI ĐẦU Kể từ khi nhân học tồn tại với tư cách là một ngành khoa học, cùng với việc nghiên cứu cơ bản các nhà nhân học đã sử dụng các kỹ năng và kiến thức của mình để giải quyết những vấn đề của cuộc sống. Khi có nhiều nhà nhân học tăng cường áp dụng kiến thức và các kỹ năng vào các chương trình hành động mà mục tiêu là nhằm biến đổi hành vi của con người, nhằm cải thiện những vấn đề kinh tế-xã hội và công nghệ hơn là nghiên cứu cơ bản và giảng dạy thì lĩnh vực nhân học ứng dụng được hình thành. Trong 4 phân ngành chính của nhân học thì nhân học ứng dụng được áp dụng rộng rãi tuy nhiên mức độ có đậm nhạt khác nhau trong từng lĩnh vực cụ thể. Được áp dụng rộng rãi hơn cả là nhân học y tế, nhân học giáo dục, nhân học du lịch, nhân học môi trường …Từ thập niên 70 của thế kỷ XX đến nay nhân học ứng dụng được phát triển khi lý thuyết phát triển được áp dụng rộng rãi trong các ngành KHXH & NV trong đó có nhân học. Ở Việt Nam, truyền thống nghiên cứu dân tộc học/ nhân học vẫn thiên về mặt ứng dụng như việc nghiên cứu xác định thành phần dân tộc giúp cho nhà nước hiểu biết đầy đủ hơn về các dân tộc, các nghiên cứu về kinh tế, xã hội và văn hóa các dân tộc cũng mang đậm tinh ứng dụng của nó nhằm thực hiện chính sách dân tộc của Đảng và nhà nước. Đặc biệt trong những thập kỷ gần đây, các nhà dân tộc học, nhân học đã tham gia vào các chương trình, dự án trong và ngoài nước được thực hiện ở Việt Nam thì tính ứng dụng của nó ngày càng thể hiện rõ rệt. Nhưng trong nghiên cứu và đào tạo nhân học hiện nay lại chưa có một các môn học và các giáo trình về nhân học ứng dụng nhằm trang bị cho sinh viên và các nhà nghiên cứu những lý thuyết cơ bản và các phương pháp tiếp cận và các phương pháp nghiên cứu cụ thể của nhân học ứng dụng. Để góp phần thúc đẩy sự phát triển của nhân học ứng dụng hiện nay, khoa nhân học đã thành lập Bộ môn Nhân học phát triển trong đó có giảng dạy môn nhân học ứng dụng. Trong quá trình giảng dạy môn học này, trong những năm qua Bộ môn nhân học phát triển đã tiến hành dịch thuật hai giáo trình hiện nay được sử dụng rộng rãi ở các trường đại học nhiều nước Bắc Mỹ và các nước khác. Đó là giáo trình của John Van Willigen: Nhân học ứng dụng được tái bản lần thứ 3 và giáo trình được biên tập bởi Satish Kedia và John van Willigen: Nhân học ứng dụng: các lĩnh vực ứng dụng; ngoài ra chúng tôi còn tham khảo các sách và tạp chí khác liên quan đến nhân học ứng dụng. Khi tiến hành giảng dạy môn học nảy, chúng tôi gặp phải một số khó khăn, thứ nhất về lý thuyết và phương pháp tiếp cận là còn mới mẻ ở Việt Nam; thứ hai, các nghiên cứu trường hợp trong nhân học ứng dụng chủ yếu từ các nước Bắc Mỹ và các nước khác mà bối cảnh xã hội và văn hóa rất khác biệt với Việt Nam làm cho sinh viên khó hiểu khi vận dụng kiến thức vào nghiên cứu cụ thể. Để khắc phục tình trạng đó, khi tiến hành biên soạn tập bài giảng này về phần lý thuyết và phương pháp tiếp cận chủ yếu biên dịch dựa vào hai giáo trình nói trên, ngoài ra có biên soạn bổ sung thêm những lĩnh vực mà ở Việt Nam có tài liệu như Nhân học trong phát triển và lý thuyết phát triển, nghiên cứu hành động và nghiên cứu hành động có sự tham dự, đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia của người dân…các nghiên cứu trường hợp thường là chúng tôi lấy tài liệu trong các chương trình và dự án phát triển trong nước và quốc tế ở Việt nam để minh họa, cố gắng Việt Nam hóa để bài giảng mang nội dung thiết thực hơn.
3 Tập bài giảng không đi sâu vào các lĩnh vực ứng dụng của nhân học mà chủ yếu trang bị cho người học các lý thuyết và phương pháp tiếp cận trong nhân học ứng dụng như là môn học cơ sở của phân ngành Nhân học phát triển. Nội dung của cuốn sách bao gồm 3 chương chính cung cấp kiến thức nền tảng của nhân học ứng dụng. Chương một, giới thiệu tổng quan về nhân học ứng dụng về các lĩnh vực của nhân học ứng dụng, lược sử phát triển của nhân học ứng dụng và đạo đức nghề nghiệp của nhà nhân học. Chương hai trình bày các cách tiếp cận đối với phát triển trong nhân học bao gồm lý thuyết về phát triển và nhân học trong phát triển; các cách tiếp cận đối với phát triển trong nghiên cứu ứng dụng như: nghiên cứu hành động và nghiên cứu hành động có sự tham gia, nghiên cứu có sự cộng tác, chương trình đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia của người dân, trung gian văn hóa và tiếp thị xã hội. Ở đây có các cách tiếp cận mà ở Việt Nam đã sử dụng trong những năm gần đây trong nghiên cứu phát triển mang tính liên ngành, nhưng cũng có những cách tiếp cận mới mà Việt mà chưa quen ứng dụng do sự phát triển của học thuật và cả bối cảnh kinh tế xã hội. Chương ba nghiên cứu chính sách trong nhân học giới thiệu các nội dung chính : nhân học như là việc nghiên cứu chính sách, đánh giá các tác động xã hội, quản lý tài nguyên văn hóa… Tập tài liệu giảng dạy được biên dịch và biên soạn dựa trên nguồn tài liệu dịch của các cộng tác viên là cán bộ giảng dạy trong và ngoài khoa: Th.s Ngô Thị Phương Lan, Th.s Trần Cao Bội Ngọc, Th.s Nguyễn Thành Lân, cn Nguyễn Nữ Nguyệt Anh. Không có sự tham gia tích cực của họ thì tập bài giảng này không thể hoàn thành được. Nhân học ứng dụng là môn học lần đầu tiên được giảng dạy ở Việt Nam. Để đáp ứng nhu cầu cấp bách phục vụ sinh viên và học viên cao học, tập thể chúng tôi cố gắng biên dịch và biên soạn tập bài giảng này làm tài liệu giảng dạy và học tập cho sinh viên. Trong quá trinh biên soạn với kiến thức còn hạn chế, chắc còn nhiều điểm thiếu sót. Chúng tôi mong muốn sự góp ý chân thành của các nhà nghiên cứu, cán bộ giảng dạy và sinh viên để tiếp tục bổ sung, nâng cao chất lương bài giảng trong các lần tái bản tới. Thư từ xin gửi về địa chỉ: Khoa Nhân học Trường Đại học KHXH & NV 10- 12 Đinh Tiên Hoàng, Quận 1, TP. HCM, hoặc qua email: khoanhanhoc@gmail.com. Thay mặt tập thể tác giả PGS. TS Nguyễn văn Tiệp
4 MỤC LỤC CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU TỔNG QUAN VỀ NHÂN HỌC ỨNG DỤNG I. CÁC LĨNH VỰC CỦA NHÂN HỌC ỨNG DỤNG 1. Nhân học ứng dụng là gì? 2. Phạm vi ứng dụng 3. vai trò của nhà nhân học thực hành 4. Phạm vi đối với công việc ứng dụng II. LƯỢC SỬ VỀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA NHÂN HỌC ỨNG DỤNG 1. Giai đoạn trước khi chính thức trở thành chuyên ngành (trước 1860) 2. Giai đoạn dân tộc học ứng dụng (1860-1930) 3. Giai đoạn liên ngành (1930 – 1945) 4. Giai đoạn mở rộng vai trò, giá trị hiện thị (1945 – 1970) 5. Giai đoạn nghiên cứu chính sách (1970 cho đến nay) III: ĐẠO ĐỨC NGHỀ NGHIỆP CỦA CÁC NHÀ NHÂN HỌC ỨNG DỤNG 1. Những vấn đề đạo đức trong bối cảnh lịch sử 2. Vấn đề riêng tư 3. Vấn đề về sự cho phép 4. Vấn đề thiết thực 5. Vấn đề thông tin liên lạc 6. Đạo đức trong ứng dụng 7. Những chỉ dẫn thực hành về mặt đạo đức nghề nghiệp 8. Tuyên bố về những trách nhiệm nghề nghiệp và đạo đức đối với hội nhân học ứng dụng Kết luận CHƯƠNG 2: CÁC CÁCH TIẾP CẬN ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN TRONG NHÂN HỌC I. NHÂN HỌC TRONG PHÁT TRIỂN 1. Tiêu chuẩn phát triển 2. Nền tảng của các quan điểm II. NGHIÊN CỨU HÀNH ĐỘNG VÀ NGHIÊN CỨU HÀNH ĐỘNG CÓ SỰ THAM GIA 1. Sự phát triển của cách tiếp cận 2. Những khái niệm chính 3. Quá trình nghiên cứu hành động có sự tham gia
5 4. Phương pháp cùng tham gia III. NGHIÊN CỨU CÓ CỘNG TÁC 1. Sự phát triển của nghiên cứu có sự cộng tác 2. Những khái niệm chính trong nhân học nghiên cứu có sự cộng tác 3. Các thành tố của sự cộng tác thành công 4. Quá trình cộng tác trong nhân học IV. CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ NHANH NÔNG THÔN CÓ SỰ THAM GIA CỦA NGƯỜI DÂN ( PARTICIPATORY RURAL APPRAISAL: PRA) 1. Tại sao lại sử dụng phương pháp PRA? 2. Sự phát triển của cách tiếp cận 3. Tiến trình đánh giá nhanh nông thôn 4. RRA so sánh với PRA 5. Cách tiếp cận PRA 6. Các phương pháp PRA V. TRUNG GIAN VĂN HOÁ 1. Sự phát triển của mô hình trung gian văn hoá 2. Các khái niệm trong trung gian văn hoá 3. Vai trò của trung gian văn hóa 4. Quá trình của việc làm trung gian văn hóa 5. Các giai đoạn của tiến trình Ví dụ 1. Chương trình chăm sóc sức khoẻ tinh thần của cộng đồng Miami 6. Năng lực văn hóa Ví dụ 1. Chương trình năng lực văn hóa Kaiser Permanente: một nghiên cứu trường hợp Tóm tắt VI. TIẾP THỊ XÃ HỘI 1. Sự phát triển của cách tiếp cận 2. Quá trình tiếp thị xã hội
6 3. Tiếp thị xã hội và các nhóm tập trung Ví dụ 1. Sự khởi đầu tốt đẹp: dự án tăng cường việc nuôi con bằng sữa mẹ - một nghiên cứu trường hợp Ví dụ 2. Tiếp thị xã hội trong việc sử dụng thuốc tránh thai tại khu vực phía nam: từ miễn phí đến tự mua dùng Tóm tắt CHƯƠNG 3: NGHIÊN CỨU CHÍNH SÁCH TRONG NHÂN HỌC I. NHÂN HỌC NHƯ LÀ VIỆC NGHIÊN CỨU CHÍNH SÁCH 1. Quá trình chính sách 2. Một số thực hành nghiên cứu chính sách hiện thời 3. Một khuôn khổ cho việc gia tăng sử dụng nghiên cứu chính sách Tóm tắt II. ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG XÃ HỘI 1. Định nghĩa tác động xã hội 2. Đạo luật chính sách môi trường quốc gia (NEPA) 3. Báo cáo tác động môi trường 4. Các phương pháp và kỹ thuật 5. Các bước trong quá trình đánh giá tác động xã hội Ví dụ 1. Các kế hoạch Michigan cho siêu dẫn siêu va chạm (superconducting super collider) được đánh giá: một nghiên cứu trường hợp Ví dụ 2: Đánh giá tác động xã hội trong công tác di dời tái định cư trong các công trình thủy điện ở nước ta hiện nay Tóm tắt III. ĐÁNH GIÁ
7 1. Phương pháp luận nghiên cứu hợp nhất 2. Quá trình đánh giá 3. Các lý do tại sao các thiết kế mềm lại thích hợp nhất 4. Các lý do tại sao các thiết kế cứng thích hợp nhất 5. Các bối cảnh về vai trò của đánh giá Ví dụ 1. Đánh giá chương trình mùa hè an tòan cho tập đoàn các dịch vụ quốc gia: nghiên cứu trường hợp Ví dụ 2. Cải cách giáo dục được đánh giá ở Kentucky: một nghiên cứu trường hợp Ví dụ 3. Đánh giá nhu cầu cộng đồng ở Saskatoon: nghiên cứu trường hợp Tóm lại IV. QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VĂN HOÁ 1. Trường hợp phần đất chôn cất của người châu Phi 2. Luật lệ và nguyên tắc 3. Quá trình đánh giá tác động tài nguyên văn hóa 4. Lưu trữ Ví dụ 1. Dự án lô đậu xe búyt Pentran, một dự án điển hình mục 106 CRM: một nghiên cứu trường hợp Ví dụ 2. Dự án Fai – 270, một dự án làm dịu quy mô lớn: nghiên cứu trường hợp Ví dụ 3. Dự án hành lang sông Colorado Paiute phía nam, miêu tả dân tộc học ở CRM: một nghiên cứu trường hợp Tóm tắt
8 CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU TỔNG QUAN VỀ NHÂN HỌC ỨNG DỤNG I. CÁC LĨNH VỰC CỦA NHÂN HỌC ỨNG DỤNG 1. Nhân học ứng dụng là gì? Keå töø chieán tranh theá giôùi thöù 2, nhieàu nhaø Nhaân hoïc ñaõ höôùng nhöõng keát quaû nghieân cöùu cuûa mình vaøo nhöõng öùng duïng cuï theå, neân ngaønh Nhaân hoïc xuaát hieän theâm moät phaân ngaønh, Nhaân hoïc öùng duïng (Applied Anthropology). Nhaân hoïc öùng duïng laø ngaønh maø caùc nhaø nghieân cöùu aùp duïng caùc döõ lieäu, caùc khaùi nieäm, lyù thuyeát, vaø phöông phaùp cuûa Nhaân hoïc vaøo vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà ña daïng khaùc nhau trong caùc coäng ñoàng daân cö cuûa theá giôùi ñöông ñaïi. Trong moái quan heä vôùi boán phaân ngaønh truyeàn thoáng cuûa Nhaân hoïc, Nhaân hoïc öùng duïng coù moái lieân heä khăng khít vaø maät thieát. Söï khaùc nhau cô baûn giöõa Nhaân hoïc öùng duïng vaø Nhaân hoïc thuaàn tuùy ôû giai ñoaïn ñaàu phaùt trieån cuûa Nhaân hoïc laø ôû tính öùng duïng cuûa noù. Trong khi Nhaân hoïc thuaàn tuyù vôùi boán phaân ngaønh truyeàn thoáng thieân veà tính lyù thuyeát thì Nhaân hoïc öùng duïng laïi thieân veà tính thöïc haønh, söï öùng duïng cuûa caùc nghieân cöùu vaøo vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa xaõ hoäi. Tính öùng duïng naøy ñöôïc phaùt trieån maïnh meõ keå töø chieán tranh theá giôùi thöù 2 khi maø vieäc tìm hieåu caùc vaán ñeà veà con ngöôøi vaø xaõ hoäi con ngöôøi treân theá giôùi trôû neân heát söùc caáp thieát. Trong quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån, Nhaân hoïc öùng duïng ñaõ coù raát nhieàu teân goïi khaùc nhau, chaúng haïn nhö: Nhaân hoïc haønh ñoäng (action anthropology), Nhaân hoïc phaùt trieån (development anthropology), Nhaân hoïc thöïc haønh (practical anthropology), Nhaân hoïc bieän hoä (advocacy anthropology) sẽ được đề cập trong chương sau. Ngaøy nay, thuaät ngöõ Nhaân hoïc öùng duïng (Applied Anthropology) ñöôïc söû duïng phoå bieán nhaát. Tất cả những thuật ngữ này đều chứa đựng những ý nghĩa thích hợp với hòan cảnh riêng biệt và được xem xét trong bối cảnh cụ thể. Khái niệm nhân học ứng dụng cũng được hiểu theo nhiều cách khác nhau. Một trong những định nghĩa của George Foster trong cuốn sách của ông Nhân học ứng dụng (1969) được phổ biến rộng rãi: “nhân học ứng dụng là một cụm từ được sử dụng phổ biến bởi các nhà nhân học dùng để mô tả về các hoạt động nghề nghiệp của họ trong các chương trình mà mục tiêu cơ bản là biến đổi hành vi của con người nhằm cải thiện những vấn đề xã hội, kinh tế và công nghệ hơn là sự phát triển của lý thuyết xã hội và văn hoá”. Định nghĩa này còn khá hữu ích. Foster xác định chủ đề chính trong nhân học ứng dụng như “giải pháp cho các vấn đề”. Việc sử dụng cụm từ “trong các chương trình” của ông dường như ám chỉ rằng các nhà nhân học ứng dụng không làm việc trực tiếp với các cộng đồng. Nhân học hỗ trợ phát triển và nhân học cộng tác là những loại nhân học ứng dụng thực hiện điều đó. Định nghĩa dường như cũng nhấn mạnh đến sự thay đổi được coi là mục tiêu, trong khi có một số thí dụ của nhân học đang được sử dụng để đảm bảo tính ổn định (Van Willigen 1981b). Việc sử dụng nhân học ứng dụng thứ hai là trong sự đối lập với một số loại hoạt động thực tiễn khác mà mọi người đang ủng hộ. Một nguyên nhân quan trọng trong
9 việc đổi tên là do nhân học ứng dụng có uy thế thấp hơn so với các lĩnh vực nhân học khác. Nếu bạn nhìn vào ngành học, những người có uy tín cao hơn là những người mà thực hiện những nghiên cứu cơ bản nói chung và viết lý thuyết nói riêng. Mô thức này thì khá phổ biến trong các ngành học thuật nói chung. Có một sự thay đổi tên của các hoạt động thực tiễn ứng dụng cách tân để không dính líu đến uy tín được cho là thấp hơn của sự ứng dụng thực tiễn. Ở cấp độ chung, một người nào đó có thể cho rằng nhân học có hai khía cạnh, một khía cạnh liên quan đến giải pháp cho các vấn đề lý thuyết và khía cạnh còn lại liên quan đến giải pháp cho các vấn đề thực tiễn. Khía cạnh đầu tiên chúng ta gọi là nhân học lý thuyết hay đôi khi gọi là nhân học cơ bản và khía cạnh thứ hai gọi là nhân học ứng dụng hay nhân học thực hành. Cả hai thuật ngữ đều chứa đựng tính đa dạng. Phần nhiều nhân học lý thuyết không thực sự là lý thuyết. Chúng ta chỉ sử dụng thuật ngữ để mô tả mục đích được hàm ý đến. Cơ bản cũng là một thuật ngữ sai lạc bởi nó đề xuất rằng nó xuất hiện trước, hay đầu tiên và phục vụ với tư cách là một nền tảng cho các hoạt động thực tiễn hơn. Như sẽ được chỉ ra sau này, hoạt động thực hành thường là nền tảng cho sự phát triển lý thuyết quan trọng. Mặc cho những vấn đề về ngữ nghĩa này, sự tương phản về lý thuyết và ứng dụng là sự phân biệt hữu ích. Định nghĩa được sử dụng trong cuốn sách này dựa trên cơ sở xem xét khá nhiều kiểu thực hành nhân học khác nhau. Việc xem xét những hoạt động được coi là điển hình nhân học ứng dụng sẽ giúp chúng ta định nghĩa lĩnh vực theo cách sau: nhân học ứng dụng là một phức hợp những phương pháp liên quan, dựa trên nghiên cứu và phương pháp sử dụng công cụ để tạo ra sự biến đổi hay ổn định trong các hệ thống văn hoá đặc trưng thông qua việc cung cấp dữ liệu, sự khởi đầu của hành động trực tiếp và/ hay của việc thiết lập chính sách. Quá trình này có thể có nhiều hình thức, khác nhau trong các thuật ngữ của vấn đề, vai trò của các nhà nhân học, làm thúc đẩy các giá trị và phạm vi liên quan của hành động. Định nghĩa được sử dụng ở đây phát biểu rằng, nhân học ứng dụng có một phạm vi kết quả rộng lớn. Chúng là thông tin, chính sách và hành động. Trong quá khứ và ở thời điểm hiện tại, kết quả điển hình nhất của các nhà nhân học ứng dụng là thông tin được sử dụng để xây dựng chính sách hay thúc đẩy hành động. 2. Phạm vi ứng dụng Bằng thuật ngữ phạm vi ứng dụng, chúng tôi hàm ý rằng kiến thức và kỹ thuật liên quan đến bối cảnh làm việc đặc biệt. Phạm vi ứng dụng bao gồm phương pháp tạo ra mối quan hệ giữa thông tin, chính sách và hành động, và bối cảnh của ứng dụng bao gồm kiến thức liên quan đến lĩnh vực vấn đề riêng và bối cảnh làm việc. Phương pháp ứng dụng bao gồm các hoạt động trí tuệ mà qua chúng các nhà nhân học ứng dụng tạo ra các sản phẩm và tạo ra những ảnh hưởng. Quan điểm này phù hợp với nội dung của phương pháp nghiên cứu được Pelto và Pelto (1978) trình bày ở đây. Đó đơn giản một phạm vi của kế hoạch bao gồm hành động và chính sách. Thông tin Thông tin được xem là cơ sở của hai sản phẩm khác và có thể tồn tại trong nhiều hình thức. Thông tin mà chúng ta đề cập có thể nằm trong dữ liệu thô cho đến lý thuyết chung. Chủ yếu, các nhà nhân học ứng dụng bàn về thông tin giữa hai thái cực này. Thông qua những phương pháp nghiên cứu, chúng ta có thể di chuyển từ việc quan sát, thông qua các cấp độ khác nhau của quan điểm trừu tượng đến những phát
10 biểu lý thuyết chung hơn. Trong khi mục đích của việc ứng dụng không phải là tạo ra lý thuyết, những khuôn mẫu của lo-gích nghiên cứu tương tự với những gì được sử dụng trong hoạt động lý thuyết. Chính sách Sản phẩm thứ hai của các nhà nhân học ứng dụng là chính sách. Các chính sách là những chỉ dẫn để hành động cho phù hợp. Chính sách có thể được phát triển liên quan tới sự khác nhau lớn trong các tình huống. Tuy nhiên, các trường hợp mà các nhà nhân học thực sự phát triển chính sách tương đối hiếm. Hầu hết phần liên quan của nhà nhân học trong quá trình đưa chính sách vào cuộc sống như là một nhà nghiên cứu cung cấp thông tin cho các nhà hoạch định chính sách. Các kinh nghiệm trải qua của các nhà nhân học trong quá trình này sẽ được bàn đến trong thuật ngữ cụ thể trong chương sau. Hành động Sản phẩm thứ ba là hành động. Ở đây bao gồm những can thiệp khác nhau của các nhà nhân học. Toàn bộ các chương sau sẽ đề cập đến hành động khác nhau hay các chiến lược can thiệp được các nhà nhân học sử dụng. Mỗi một chiến lược có một khuynh hướng tư tưởng có liên quan về vai trò, các thủ tục và các giá trị được sử dụng để hướng dẫn hành động. Ba sản phẩm liên quan theo các cách sau: thông tin có được thông qua nghiên cứu, thông tin được sử dụng để hình thành chính sách và chính sách hướng dẫn hành động. Tất nhiên, không điều gì có lý một cách hiển nhiên, mỗi thứ là chủ thể của các cuộc đấu tranh chính trị. Mối quan hệ cũng hoạt động theo hướng đối lập. Các nhu cầu hành động và chính sách thường tạo ra thông tin được thu thập thông qua nghiên cứu. Điển hình là, có một vòng trở đi trở lại thông qua nghiên cứu, hoạch định chính sách và hành động. Quá trình đánh giá tác động xã hội được mô tả trong chương sau là một thí dụ điển hình. Đánh giá ảnh hưởng xã hội để dự đoán những ảnh hưởng của một hành động được thực hiện trong tương lai, như việc xây một con đập và hồ chứa nhân tạo. Cuộc nghiên cứu được xác định bởi dự định thay đổi ít ra là có giá trị về mặt xã hội. Thông tin có thể được phản hồi đến các nhà đưa ra quyết định và được sử dụng để xác định cách hành động nào là tốt nhất khi xem xét nhiều nhân tố, bao gồm cả chính trị, kinh tế và xã hội. Trong các chương sau “Các cách tiếp cận để phát triển trong nhân học”, sẽ chỉ ra sự ảnh hưởng lẫn nhau không ngừng giữa thông tin và hành động. Bên cạnh mối quan hệ giữa thông tin, chính sách và hành động, chúng ta cũng có thể suy nghĩ về những mục này ở những cấp độ trừu tượng khác nhau. Thông tin, chính sách và hành động có thể được cho là các thuật ngữ tiến bộ từ giản đơn và cụ thể đến phức tạp và trừu tượng. Các nhà nhân học với tư cách là các nhà khoa học xã hội cảm thấy quá quen thuộc với kiểu quan hệ này dưới dạng là cầu nối giữa các dữ liệu và lý thuyết chung. Mối quan hệ tương tự tồn tại trong những thực tế của chính sách và hành động. Quan điểm quan trọng nhất đó là ba vấn đề thực tại có cấu trúc hợp lý phần nào tương tự nhau. Cấu trúc chung của các mối quan hệ qua các loại thông tin, chính sách và hành động và giữa những cấp độ đơn giản và phức tạp được chỉ ra trong bảng minh họa 1.2. Bảng minh họa này bắt nguồn từ nội dung của phạm vi phương pháp luận được Pelto và Pelto mô tả (1978). Mô hình của họ mô tả các khía cạnh của quá trình nghiên cứu khoa học, trong khi mô hình được trình bày ở đây nỗ lực chỉ ra cầu nối giữa thông tin, chính sách và hành động cũng như cấu trúc chung hợp lý của quá trình.
11 Biểu đô mô tả các yếu tố của quá trình rộng lớn và phức tạp trong lĩnh vực hoạt động của những người là nghề này. Công việc mà các cá nhân làm hiếm khi là toàn bộ quá trình. Chức năng điển hình đối với nhà nhân học ứng dụng có thể là để thu thập thông tin chuyển giao cho nhà hoạch định chính sách. Chính sách có thể được sử dụng để hướng dẫn hành động do người khác tiến hành thực hiện. Tất nhiên, không chỉ duy nhất có quá trình này đối với nhân học. Việc hợp tác mà không có sự có mặt của nhà nhân học tiêu biểu ở nhiều điểm khác nhau trong quá trình. Điều này thường đòi hỏi phải có sự giải thích nội dung. Thông tin được thông báo có thể xuất phát từ nghiên cứu mục tiêu đặc biệt, nguồn thứ cấp hay kiến thức chuyên ngành chung của nhà nhân học có liên quan. Không phải tất cả mọi thứ đều đòi hỏi hay cho phép phải tiến hành nghiên cứu để giải quyết các vấn đề đặc biệt. Trong một số trường hợp, những gì được yêu cầu là sự chuyển giao một vài nguyên nhân hay những giải thích. Do đó, có sự khác biệt lớn trong phạm vi hay sự tuân theo đúng thủ tục. Công việc của riêng tôi trong quản lý phát triển, tôi đã bị ấn tượng bởi cách một người có thể hành động nhanh như thế nào dưới những hoàn cảnh nhất định. Thông tin đến nhà hoạch định chính sách có thể khác so với thực trạng chủ yếu, dựa trên kiến thức chuyên môn của một người nào đó được truyền tải trong một cuộc họp mặt, đến bài thuyết trình của một báo cáo nghiên cứu tỉ mỉ, dựa trên một đề cương theo mẫu. Thông tin cũng có thể chuyển tải đến công chúng nhằm gây ảnh hưởng đến cuộc tranh luận Hình minh họa 1.2 (John van Willigen, tr, 13) Phương pháp luận của sự ứng dụng Thực tế của hành động Thực tế của chính sách Thực tế của thông tin Các hệ tư tưởng ứng dụng Sự định hướng chính lý thuyết chung trong các hoạt động sách chung Các chính sách được thực Sự hình thành các Lý thuyết ở khoảng giữa thi chính sách Hành động theo các mục Những chỉ rõ cho hành Những vấn đề cần giải đích động liên quan đến một quyết ở thứ tự thấp hơn vấn đề Dữ liệu liên quan Các hoạt động quan sát chính sách được định hướng theo khái niệm Thế giới thật của những điều xảy ra và các sự kiện
12 Hầu hết những gì chúng ta được các nhà nhân học đào tạo liên quan đến cả phương pháp luận nghiên cứu hay nội dung thông tin. Chúng ta ít được đào tạo về quá trình ứng dụng được mô tả ở đây như sự ảnh hưởng của thông tin, chính sách và hành động. Nhiều khía cạnh khác nhau của quá trình được đề cập ở nhiều phần trong cuốn sách. Mô hình của quá trình ứng dụng và định nghĩa được trình bày ở trên nhấn mạnh tầm quan trọng của nghiên cứu trong toàn bộ quá trình. Nền tảng của tất cả những điều này là những kiến thức khách quan có được, sử dụng tiêu chuẩn của nghiên cứu khoa học là sự hướng dẫn hay các tiêu chuẩn. Trong khi điều này có thể không liên quan đến các nỗ lực nghiên cứu đặc biệt, thì nó cũng có thể bắt nguồn từ tài liệu hay kiến thức chuyên môn được chúng ta thích. Như Sol Tax khẳng định rằng, nhân học ứng dụng không dựa trên nghiên cứu đơn giản chỉ là một kiểu tuyên truyền. (Tax 1958, trong sách của Gearing, Netting và Peattie 1960: 415). Cơ sở nghiên cứu của quá trình ứng dụng đi theo hướng có thể được gọi một cách hợp pháp là nhân học. Cơ sở thông tin của nhân học ứng dụng được định nghĩa bởi vấn đề chứ không phải là ngành học. Nếu chúng ta giới hạn chính chúng ta kiến thức liên quan đến chuyên ngành ra khỏi nhân học, chúng ta không thể giải quyết các vấn đề một cách thích đáng được. Điều này không phải để nói rằng nhân học là một ngành học không có thông tin đầy đủ, mà đơn giản là nó nói lên thực tế. Hơn nữa, thông tin có khuynh hướng ứng dụng có những đặc điểm nhất định cho phép nó được ứng dụng một cách có hiệu quả. Các nhà nhân học ứng dụng xuất sắc có kỹ năng kết nối thông tin với những vấn đề thực tế. Nhân học là một ngành khoa học chính trị sẽ bàn về quá trình vận dụng kiến thức. Ít nhất, có ba vấn đề cơ bản là nền tảng của hoạt động thực tiễn vận dụng kiến thức một cách thành công. Đầu tiên, kiến thức được chuẩn bị liên quan đến những lĩnh vực nơi mà khách hàng có thể hành động. Nói với người nào đó về một vấn đề mà họ không thể hành động là lãng phí thời gian. Nhà nhân học ứng dụng cần có khả năng xác định nơi nào mà hành động có thể diễn ra. Thứ hai là, kiến thức phải được đưa vào đúng thời điểm. Hành động thường xuyên có thể có ảnh hưởng trong một khoảng thời gian đặc biệt. Kế hoạch nghiên cứu phải cho phép hoàn thành đúng thời gian. Nếu mục đích của bạn là ứng dụng, thời gian trở thành là nhân tố quan trọng. Thứ ba là, kiến thức phải được truyền đạt theo cách làm cho hành động trở nên dễ dàng hơn. Kết luận cơ bản về quá trình được thể hiện tốt nhất như là một gợi ý cho hành động với việc chứng minh là đúng. Bên cạnh những phương pháp của sự ứng dụng như việc cung cấp thông tin một cách có hiệu quả hay biến thông tin một cách khéo léo thành hành động có hiệu quả, ngành nhân học thực hành cần biết nhiều về bối cảnh làm việc. Quan trọng nhất là kiến thức về lĩnh vực chính sách đặc biệt được bàn đến. Trong mỗi môi trường mà các nhà nhân học làm việc đòi hỏi các loại kiến thức và kinh nghiệm nhất định đảm bảo việc thực hành có hiệu quả. Đó là những lĩnh vực thực hành mà chúng ta đem kiến thức và chuyên môn của mình để làm việc chính với tư cách là nhà nhân học. Trong hầu hết các lĩnh vực có thực hành, nhà nhân học phải học nhiều thứ ngoài nhân học để làm việc một cách chuyên nghiệp. Như đã được đề cập ở trên, chúng ta nói đến bối cảnh làm việc và kiến thức liên quan của nó như bối cảnh của sự ứng dụng. Quan điểm giản đơn này cùng với quan điểm của phương pháp luận ứng dụng giúp tập trung sự chú ý của chúng ta vào thông tin cần thiết để trở thành một nhà nhân học ứng dụng. Bên cạnh những lĩnh vực này, chúng ta cũng cần hiểu những khía cạnh của phương pháp nhân học và kiến thức cần thiết cho công việc mà chúng ta được thuê làm.
13 3.Vai trò của nhà nhân học thực hành Do nhu cầu cần phải giải quyết những vấn đề về kinh tế, văn hóa xã hội ngay càng gia tăng, số lượng của những nhà nhân học ứng dụng ngày càng nhiều. Họ làm việc trong các tổ chức, cơ quan chính phủ, phi chính phủ và các công ty có phạm vi hoạt động rộng lớn hơn là làm việc giảng dạy và nghiên cứu trong các trường đại học. trong lĩnh vực của nhân học ứng dụng, họ đóng nhiều vai trò khác nhau được mô tả ngắn gọn dưới đây: Nhà nghiên cứu chính sách Những nhà hoạch định chính sách thường yêu cầu được cung cấp các thông tin từ các lĩnh vực khác nhau làm nền tảng cho các quyết định chính sách. Việc cung cấp các thông tin này liên quan đến các kết quả nghiên cứu của các nhà nhân học. Những thông tin được cung cấp liên quan đến nghiên cứu dân tộc học truyền thống hay nghiên cứu những vấn đề đương đại. Các nhà nhân học làm công việc ở các giai đoạn khác nhau trong quá trình nghiên cứu từ thiết kế cuộc nghiên cứu cho đến việc thu thập dữ liệu. Những thông tin và kết quả nghiên cứu khoa học do các nhà nhân học cung cấp giúp cho những nhà hoạch định chính sách xây dựng chính sách cho từng các lĩnh vực khác nhau. Ở đây vai trò của các nhà nhân học như là người nghiên cứu chính sách khác với những nhà hoạch định chính sách. Chức năng nghiên cứu chính sách là khá phổ biến đối với các nhà nhân học ứng dụng. Nhà đánh giá Nhà đánh giá đóng vai trò như là người nghiên cứu chính sách chuyên môn hoá liên quan đến việc sử dụng các kỹ năng nghiên cứu để xác định nếu một dự án, chương trình hay chính sách đang hoạt động một cách có hiệu quả hay có kết quả thành công. Công việc cơ bản là xác định một cách khách quan giá trị của một điều gì đó. Một số kiểu đánh giá được gọi là giám sát chương trình. Vai trò này khá phổ biến như là một công việc quan trọng của nhà nhân học. Nhà đánh giá tác động Vai trò người đánh giá tác động cũng là vai trò chuyên nghiên cứu chính sách liên quan đến việc dự báo các ảnh hưởng của một dự án, chương trình hay chính sách. Đánh giá tác động luôn nỗ lực xác định các ảnh hưởng của các dự án do chính quyền lên kế hoạch về các cộng đồng người gần đó. Thông tin được tạo ra luôn có mục đích gây ảnh hưởng đến kế hoạch dự án; do đó, đánh giá tác động thường xem xét những khả năng phác thảo khác nhau. Người ta hướng sự chú ý đặc biệt đến những kết quả không lường trước của các dự án như hồ chứa nước, đường cao tốc và sự xây dựng hệ thống sân bay. Thuật ngữ đánh giá tác động xã hội thường được sử dụng để mô tả loại hoạt động này. Vai trò này phổ biến đối với những nhà nhân học ứng dụng, kể cả các nhà xã hội học, môi trường học. Nhà thẩm định các nhu cầu Nhà thẩm định các nhu cầu làm vai trò chuyên nghiên cứu chính sách liên quan đến việc thu thập các dữ liệu về các nhu cầu trong chương trình công cộng. Họ lên các kế hoạch về chương trình xã hội, sức khoẻ, kinh tế và giáo dục. Điều đó góp phần vào quá trình lên kế hoạch chương trình và chứng minh kế hoạch là đúng. Vai trò này thì tương đối phổ biến và có liên quan mật thiết đến sự đánh giá.
14 Nhà lập kế hoạch Với tư cách là những nhà lập kế hoạch, các nhà nhân học tham gia vào trong các kế hoạch của các chương trình, các dự án và các chính sách tương lai. Điều này có thể liên quan đến sự thu thập dữ liệu và phân tích nghiên cứu trong việc hỗ trợ cho những người đưa ra các quyết định. Vai trò này thì không mấy phổ biến. Nhà phân tích nghiên cứu Vai trò là nhà phân tích nghiên cứu gồm sự giải thích các kết quả nghiên cứu đối với các nhà đưa ra quyết định của nhiều kiểu khác nhau. Nhà phân tích có thể làm việc với tư cách là một người phụ tá cho đến các nhà lập kế hoạch, các nhà hoạch định chính sách và các nhà quản lý chương trình. Đây la một vai trò phổ biến. Người hỗ trợ sự phát triển Người hỗ trợ sự phát triển là tên gọi cho một vai trò phức tạp liên quan đến hoạt động hỗ trợ các nhóm cộng đồng và các cá nhân. Nó hầu như luôn có mối quan hệ đến hoạt động chính trị trực tiếp phù hợp với sự tự xác định mục tiêu của cộng đồng. Sự hỗ trợ phát triển có thể là một phần của các vai trò khác. Đây là một vai trò không phổ biến. Huấn luyện viên Các huấn luyện viên viết ra và sử dụng các tài liệu huấn luyện liên quan đến nhiều nhóm khách hàng khác nhau và các lĩnh vực nội dung. Thường thì điều này liên quan đến sự chuẩn bị của các kỹ thuật viên có kinh nghiệm về xuyên văn hoá. Vai trò này có lịch sử lâu dài trong nhân học ứng dụng. Trung gian văn hoá Trung gian văn hoá làm việc với tư cách là những người kết nối giữa các chương trình và các cộng đồng dân tộc. Vai trò này xuất hiện đặc biệt hữu ích trong việc liên quan đến sự cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khoẻ và cung ứng các dịch vụ xã hội. Nhiều vai trò khác có các chức năng trung gian văn hoá đi kèm với chúng. Trong một vài trường hợp, nó là vai trò cơ bản. Người làm trung gian luôn luôn giữ vai trò thông tin hai chiều. Làm nhân chứng chuyên môn Vai trò làm nhân chứng chuyên môn luôn luôn hoạt động trên nền tảng bán thời gian, hầu hết làm việc trong lĩnh vực học thuật đó. Điều này liên quan đến sự thể hiện của dữ liệu nghiên cứu thông qua các tài liệu hợp pháp. Đó là các bản tóm tắt hồ sơ của luật sư bào chữa và lời khai trực tiếp thay mặt cho các bên đối với các vụ kiện pháp lý hay với tư cách làm một đồng minh của toà. Điều này thì không phổ biến. Chuyên gia tham dự công Vai trò của chuyên gia tham dự công được phát triển gần đây theo nhu cầu đối với dữ liệu đưa vào chung trong kế hoạch. Nó gần như tương đồng với vai trò là trung gian văn hoá, mặc dù nó có xu hướng xuất hiện theo từng trường hợp hơn là trường hợp với trung gian văn hoá. Vai trò có thể liên quan đến việc tổ chức nền giáo dục công sử dụng truyền thông và các cuộc gặp mặt công cộng. Sự liên quan về lĩnh vực nhân học trong vai trò này đang gia tăng đáng kể.
15 Nhà quản lý Một số nhà nhân học có trách nhiệm quản lý trực tiếp các chương trình mà họ làm việc. Các vai trò này thường không ở cấp độ tiếp nhận vào, nhưng luôn phát triển ngoài công việc trong một vai trò khác được đề cập ở đây. Đây không phải là những vai trò phổ biến đối với các nhà nhân học nhưng đã gia tăng trong thập kỷ trước khi các nhà nhân học thực hành bắt đầu sự nghiệp của mình. Trong một số cơ quan, các nhà nhân học trở nên rất có ảnh hưởng bởi vì họ là người đứng đầu. Tác nhân làm biến đổi Các tác nhân tạo ra sự biến đổi làm việc để kích thích sự biến đổi. Đây là vai trò khái quát hoá, đóng chức năng và cũng là một phần của các nhiệm vụ khác. Trong một số trường hợp, vai trò là trung gian tạo ra sự biến đổi được thực hiện như là một phần của chiến lược của sự biến đổi đặc biệt như nhân học hành động hay nhân học nghiên cứu và phát triển. Vai trò này thì không phổ biến. Để tóm tắt giới thiệu về các vai trò của những người đang hành nghề, việc cho rằng vai trò thường xuyên nhất là vai trò nhà nghiên cứu thật quan trọng. Các vai trò hành động xã hội khác có tính thiết thực và tiềm năng lớn nhưng lại không thường được áp dụng. Trong khi chúng ta có thể kết hợp giảng dạy với công việc học thuật, thì giảng dạy cũng rất quan trọng trong các môi trường làm việc của những người đang hoạt động trong lĩnh vực nhân học. Có một khuynh hướng gia tăng chung đối với nhiều vai trò. Quan điểm bổ sung về các nghề nghiệp trong nhân học ứng dụng có thể được duy trì bởi việc xem xét lại Danh mục các thành viên của Hiệp hội quốc gia của nhân học thực hành (NAPA) và Hội nhân học ứng dụng (SfAA) (1996). Ấn phẩm này liệt kê các tựa đề, các ông chủ, các bằng cấp, các kỹ năng và sự chuyên môn hoá của hầu hết 1.500 thành viên của hai tổ chức đỡ đầu. Đây là một nguồn quan trọng đối với dự định nghề nghiệp bởi vì nó sẽ cung cấp ý nghĩa về những gì mà người ta thực sự làm và ở đâu họ có thể thực hiện điều đó. Các công việc điển hình thuộc nhân học ứng dụng bao gồm nhiều vai trò. Đôi khi tên công việc phản ánh vai trò nhưng những lần khác thì không. “Nhà nhân học” không được sử dụng phổ biến chúng với tư cách là tên công việc. Đó là do hầu hết công việc của các nhà nhân học ứng dụng cũng có thể áp dụng được cho các nhà khoa học xã hội khác nữa. Tên một số công việc của các nhà nhân học ứng dụng và thực hành được chỉ ra trong danh sách các thành viên (1996) của NAPA/ SfAA là nhà cố vấn, nhà khảo cổ học, nhà nghiên cứu dựa trên nhóm đối tượng cụ thể, nhà tư vấn, điều phối viên, người phụ trách, trưởng khoa, giám đốc, biên tập viên, nhà dân tộc học, chuyên gia cho các tài trợ, nhà quản lý, ông chủ, quản lý chương trình, hiệu trưởng, giáo sư, phân tích dự án, đánh giá dự án, nhà nghiên cứu và nhân học nghiên cứu. Thật khó để nói từ tên của công việc cái gì phải làm , tất nhiên là trong một việc cụ thể. 4. Phạm vi nội dung đối với công việc ứng dụng Bên cạnh việc hoạt động trong nhiều vai trò khác nhau, các nhà nhân học ứng dụng cũng làm việc trong các lĩnh vực nội dung khác nhau. Điều này có thể được thấy trong các nội dung của Nhân học trong ứng dụng: Sách tư liệu về thực hành nhân học (van Willigen 1991). Số này gồm có các mô tả về các trường hợp mà nhân học được ứng dụng để giải quyết các vấn đề thực tại và được dựa trên các tài liệu trong sự thu thập Dự án tài liệu nhân học ứng dụng ở trường đại học Kentucky. Đây là việc thu thập các báo cáo chuyên môn và các tài liệu khác được những người làm việc trong
16 lĩnh vực nhân học chuẩn bị. Phạm vi nội dung được liệt kê bên dưới. Các chủ đề được nêu ra thường xuyên nhất là phát triển nông nghiệp, y tế và sức khoẻ và giáo dục. Hầu hết các thành viên của NAPA thường xuyên nêu lên trong cuộc nghiên cứu là “các dịch vụ y tế và sức khoẻ công cộng, phát triển nông nghiệp, các nguồn lực tự nhiên và giáo dục” (Fiske 1991:vi). Bởi do bản chất của quá trình thu thập thông tin của Dự án thu thập tài liệu nhân học ứng dụng, danh sách nhấn mạnh đến các lĩnh vực nội dung mà vai trò của người nghiên cứu chiếm ưu thế. Tuy nhiên, nó như là một công cụ chỉ đường hữu ích của các lĩnh vực nghề nghiệp (xem hình minh họa 1.1, John van Willigen, tr, 8). Hình minh hoạ 1.1 Các lĩnh vực nội dung được tìm thấy trong cuốn Nhân học trong ứng dụng (1991) Nông nghiệp Nhân quyền, chủ nghĩa phân biệt chủng tộc và tội diệt chủng Sử dụng rượu và thuốc gây nghiện Công nghiệp và kinh doanh Hành động cộng đồng Sử dụng đất đai và đòi hỏi về đất đai Pháp lý về tội ác và sự tôn trọng pháp luật Ngôn ngữ và hành động Truyền thông và phát thanh truyền Các nguồn lực văn hoá và quản lý hình Thiết kế và kiến trúc Quân đội Các chính sách phát triển và những hoạt Những công việc truyền giáo động thực tiễn Nghiên cứu vể thảm hoạ Dinh dưỡng Phát triển kinh tế Hoạch định chính sách Giáo dục và các trường học Dân số và nhân khẩu học Việc làm và lao động Sự giải trí Sự khai thác năng lượng Biểu lộ niềm tin tôn giáo Môi trường Sự tái định cư Sự đánh giá Đánh giá tác động xã hội Nghiên cứu về nghề cá Các chương trình đào tạo Lâm nghiệp và những ngôi rừng Phát triển đô thị Dịch vụ lão khoa Phát triển các nguồn nước Chính quyền và sự quản lý Quản lý đời sống đời sống hoang dã Sức khoẻ và y tế Phụ nữ trong sự phát triển Vấn đề nhà ở II. LƯỢC SỬ VỀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA NHÂN HỌC ỨNG DỤNG Lịch sử phát triển của nhân học ứng dụng hiện nay được phân kỳ theo các quan điểm khác nhau của các nhà nhân học ứng dụng. Theo John van Willigen sự phát triển của nhân học ứng dụng được chia ra thành năm thời kỳ, được xác định trên cơ sở giải
17 thích về những loại hoạt động thực tiễn khác nhau do các nhà nhân học ứng dụng thực hiện. Sự hiểu biết về lịch sử phần nào làm giảm đi đáng kể sự ác cảm tồn tại giữa các nhà nhân học lý thuyết và ứng dụng. Các nhà nhân học am tường lịch sử đã đưa ra rất nhiều quan điểm quan trọng. Có lẽ quan trọng nhất trong số chúng là quan điểm cho rằng theo lịch sử lý thuyết được dựa trên sự ứng dụng. Điều này được mọi người thấy rõ thì nhiều người vẫn tiếp tục quan niệm nhân học lý thuyết là người cha đỡ đầu. Nguyên nhân chính là do nhân học ứng dụng có khuynh hướng không được xuất bản trong các khuôn khổ truyền thống. Vì vậy, chủ yếu nó tồn tại như là “tài liệu có giá trị nhất thời” (Clark và van Willigen 1981). Do đó, trong khi thông qua nguồn tài liệu, chúng ta không ngừng tìm hiểu về sự phát triển lịch sử của nhân học lý thuyết, thì sự phát triển lịch sử của nhân học ứng dụng và mối quan hệ của nó với sự hình thành chuyên ngành khá hiếm bởi tài liệu rất ít. Ở thời kỳ đầu trong lịch sử của lĩnh vực này, vấn đề đó rất gay gắt. Một số những điều trải nghiệm trong quá khứ đã không còn có thể được ứng dụng trong bối cảnh mới, nhưng cũng còn có nhiều hoạt động có thể có ích từ sự hiểu biết của quá khứ. Để diễn giải bình luận của Karl Heider về lịch sử của thước phim dân tộc học, những người không hiểu về lịch sử của nhân học ứng dụng cũng đủ may mắn nói lại về nó (Heider 1976). George Foster bày tỏ tầm quan trọng của việc hiểu biết lịch sử như sau: “Người ta có thể hiểu rõ và đầy đủ giá trị của các hình thức và vị trí hiện thời của nhân học ứng dụng trong một chuyên ngành rộng lớn chỉ với kiến thức về nhiều thời kỳ phát triển của nó” (1969:181). Như đã lưu ý ở trên, chương này cố gắng xác định “nhiều thời kỳ” đó. Theo quan điểm của van Willigen, có năm giai đoạn: giai đoạn trước khi nó chính thức trở thành chuyên ngành, giai đoạn dân tộc học ứng dụng, giai đoạn liên ngành, giai đoạn mở rộng vai trò và đánh giá công khai (value-explicit) và giai đoạn nghiên cứu chính sách. Sự sắp xếp theo hệ thống như đã trình bày chủ yếu là để bổ sung thêm. Những khuôn mô thức chung của hoạt động thực tiễn xuất hiện trong những giai đoạn đầu được tiếp tục duy trì trong các giai đoạn sau. Sự bàn luận về mỗi giai đoạn bao gồm xác định sự hợp lý hoá cho việc xác định thời đại của giai đoạn, bàn luận về các mô thức chính của hoạt động thực tiễn kèm theo một số thí dụ và về các nhân tố bên ngoài liên quan đến sự hình thành của những mô thức chính trong hoạt động thực tiễn. Khi đọc chương này, phải luôn tâm niệm rằng ngành học đang có sự biến đổi. Biến đổi quan trọng là biến đổi cơ bản trong phạm vi của chuyên ngành. 1. Giai đoạn trước khi chính thức trở thành chuyên ngành (trước 1860) Nếu chúng ta xem xét các nguồn lịch sử trước đây đề cập đến mối quan hệ liên ngành về mặt văn hoá, chúng ta sẽ tìm thấy người ta đã thừa nhận những lợi ích thiết thực của dữ liệu xuyên văn hoá trong việc giải quyết các vấn đề được xác định trong bối cảnh quản lý hay chính sách. Điều này phổ biến nhất trong các bối cảnh các hệ thống chính trị kinh tế bành trướng. Trong trường hợp mô tả xuyên văn hoá của những người ghi chép tư liệu trước đây như Herodotus (vào khoảng năm 485-325 trước công nguyên) hay Lafitau (1671-1746), động cơ cơ bản của họ là để cung cấp thông tin cho mục đích thực tiễn. Hầu như toàn bộ ngành nhân học của giai đoạn trước khi chính thức trở thành một chuyên ngành là điển hình của một loại công việc ứng dụng. Thường xuyên thấy nhất, như trong trường hợp của Herodotus, nghiên cứu được thực hiện để thu thập dữ liệu về kẻ thù tiềm năng và những người dân thuộc địa. Trong trường hợp của Lafitau, mục đích là để thông tin các kế hoạch cho hoạt động thương mại và phát triển tiếp thị.
18 Đã xuất hiện những trường hợp xảy ra rất sớm ở những nơi mà các nhà quản lý am hiểu về xuyên văn hoá đã sử dụng kiến thức của mình làm cho “việc tiếp xúc văn hoá” trở nên dễ dàng hơn. Thời kỳ Trung cổ, đức giáo hoàng Gregory đã thuyết phục những người truyền giáo đến Ai-len để liên kết các ngày của thánh trong Thiên chúa giáo với các lễ hội của người Ai-len ngoại đạo và để biến các lễ cúng tế súc vật thành những hình thức thích hợp hơn cho những người Thiên chúa giáo mới cải đạo. Sau đó, những hoạt động đặc trưng nhất của giai đoạn này là việc các cá nhân được chỉ định tiến hành cuộc nghiên cứu văn hoá cơ bản để hỗ trợ quản lý trong khu vực. Một thí dụ mới nhất về vấn đề này là việc công ty Tây Ấn nghiên cứu đời sống và văn hoá ở Bengal. Với sự tiếp xúc xuyên văn hoá không ngừng trong thời kỳ thuộc địa, ngày càng có nhiều mối quan tâm về phúc lợi của cư dân bản địa. Điều này có thể được nhận thấy thông qua sự thành lập của các tổ chức như Hội bảo vệ những người thổ dân ở London vào năm 1838. Hội quan tâm tới hoạt động nghiên cứu và xã hội đối với các cư dân bản địa. Trong giai đoạn trước khi ngành học chính thức được hình thành, chúng ta có thể đưa ra rất nhiều thí dụ về nhà cải cách xã hội, các vị giáo sĩ và các nhà quản lý – là những người ứng dụng vốn kiến thức về văn hoá vào công việc. Điều này gồm có những trường hợp được dẫn chứng bằng tài liệu như công trình của Hinrich Rink. Ông là một nhà quản lý cho chính quyền Đan Mạch của người Greenland. Rink được đào tạo trở thành nhà lịch sử tự nhiên, đóng góp cho sự phát triển ban đầu về quyền tự quyết của những người Greenlnd bản địa vào những năm 1960. Có nhiều thí dụ về những ứng dụng trước đây của người Bắc Mỹ. Có lẽ, những tài liệu đầu tiên được dẫn chứng là những công trình dân tộc học về linh mục dòng Tên (Jesuit) là cha cố Joseph Lafitau. Thông báo cho Tân Pháp với tư cách là một nhà truyền giáo, Lafitau bắt đầu giải thích bằng tài liệu về cuộc sống ở vùng Đông Bắc. Điều này đưa đến việc xuất bản tác phẩm Những phong tục của những người Mỹ bản địa trong so sánh với những tập quán của các thời đại ban sơ (1924). Tác phẩm này đã được trình bày như một công trình lý thuyết, tuy nhiên, ông đã tham gia vào những nghiên cứu thực hành khác nhau. Ông điều tra về nhân sâm - một loại thảo dược sống trong vùng rừng tiếp giáp với St.Lawrence. Một bạn cùng dòng Tên giới thiệu nhân sâm từ châu Á sang châu Âu, vì vậy, nó đã trở thành thứ được săn lùng ráo riết ở các thị trường châu Âu. Lafitau cố gắng tìm giống cây này ở vùng Bắc Mỹ. Để làm được điều này, ông đã kêu gọi sự hỗ trợ của nhà nghiên cứu thảo mộc Mohawk, người mà ông đã phỏng vấn về kiến thức cây trồng bản địa và những vấn đề khác. Cuộc điều tra này dường như dẫn ông tới nghiên cứu chung hơn, đóng góp phần nào cho bản tóm tắt của ông về các tập quán. Ông đã tìm thấy nhân sâm và trở nên nổi tiếng với điều này (Fenton và Moore 1974; Lafitau 1724). Một thí dụ thú vị từ nước Mỹ là công trình của Henry R. Schoolcraft, một trong những nhà sáng lập Hội Dân tộc học Mỹ. Schoolcraft đã được Thượng viện Mỹ giữ lại để biên soạn tác phẩm Thông tin về lịch sử, điều kiện và triển vọng của các bộ lạc người thổ dân Mỹ (Schoolcraft 1852 – 1857). Một bộ sáu cuốn sách đầy ấn tượng này sẽ không là gì nếu chúng không phải là một báo cáo nghiên cứu chính sách. Chúng được chuẩn bị với mục đích rõ ràng là để cung cấp thông tin đáng tin cậy về những điều cơ bản về chính sách thổ dân Mỹ. Schoolcraft bắt đầu sự nghiệp của ông với tư cách là một chuyên gia về thổ dân Mỹ và là một nhà quản lý. Ông được coi là một nhà dân tộc học nổi bật do những đóng góp của ông cho sự phát triển của ngành học. Bởi
19 vậy, sự nghiệp của ông đặt song song với những biến đổi xuất hiện trong ngành nhân học Trong thời kỳ này có nhiều thí dụ về sự phát triển của những chương trình đảo tạo chuyên sâu về dân tộc học cho các nhân viên thuộc địa. Anh Quốc bắt đầu những chương trình này vào năm 1806 và Netherland đề xuất những chương trình này vào năm 1819. Tóm lại, các nhà nhân học đương thời có ít người học về phương pháp ứng dụng trong giai đoạn trước khi chính thức trở thành ngành học. Tài liệu thì nghèo nàn và do đó, thật khó phát triển ý nghĩa của bản chất của các cách tiếp cận được sử dụng. Một bài học quan trọng để học hỏi là nhân học trong giai đoạn ban sơ của nó có thành phần ứng dụng quan trọng. Điều này tương phản với quan điểm nhân học ứng dụng phần nào bắt nguồn từ nhân học đại cương. Sau đó, nó trở nên rõ ràng, rằng nền tảng của nhân học đại cương là sự ứng dụng và thực hành. Quan điểm khách quan nhất lẽ ra đề xuất, rằng các nhà nhân học thời kỳ đầu trước khi chính thức hình thành chuyên ngành, đối với hầu hết các bộ phận đã để những mối quan tâm chung dựa trên những gì được gọi là các nhiệm vụ nghiên cứu ứng dụng. Giai đoạn này chấm dứt bởi sự nổi lên của nhân học với tư cách la một ngành học riêng biệt (ở đây chúng tôi sử dụng năm 1860), theo quan điểm của Voget về lịch sử của ngành học. 2. Giai đoạn dân tộc học ứng dụng (1860-1930) Sự xuất hiện của nhân học với tư cách là một ngành học riêng biệt, loại công việc ứng dụng cơ bản điển hình là những năm 70 đã được thể hiện rõ. Điển hình là, các nhà nhân học ứng dụng của giai đoạn này làm việc với tư cách là các chuyên gia đào tạo và nghiên cứu trong việc hỗ trợ chính quyền hay các quỹ tư nhân – được hỗ trợ bởi các chương trình quản lý. Đối với hầu hết các bộ phận, những nỗ lực này hỗ trợ cho việc thành lập của sự kiểm soát quản lý trực tiếp lên các cư dân bản địa trong các môi trường thuộc địa bên trong hay bên ngoài. Sau đó, trong giai đoạn nay, các nhà nhân học ứng dụng tiến hành mô hinh hoạt động tương tự trong khung của các chương trình phát triển. Cũng phải nhấn mạnh rằng, vai trò của các nhà nhân học có khuynh hướng bị giới hạn để cung cấp dữ liệu cho việc hoạch định chính sách và giải quyết các vấn đề. Rất hiếm các nhà nhân học làm việc như những nhà quản lý hay là các tác nhân gây biến đổi. Tuy nhiên, lại có rất nhiều nhà quản lý trở thành các nhà nhân học. Thời kỳ dân tộc học rất dài và được đánh dấu bởi những biến đổi quan trọng trong bản thân nhân học. Giai đoạn nay gồm cả sự quá độ từ ưu thế của lý thuyết tiến hoá cổ điển cho đến thuyết cấu trúc chức năng và nhân học lịch sử trong những năm 1920. Quá trình quan trọng khác xuất hiện giữa thời ky đầu và thời kỳ cuối của giai đoạn này là sự thể chế hoá ngành học. Đó là cơ sở vật chất kỹ thuật cơ bản của ngành khoa học được hình thành: các hội chuyên môn được tổ chức, các chương trình theo các trình độ được thành lập và các khoa, ngành học thuật được hình thành với một khối lượng kiến thức được phát triển và tiếp thu. Vấn đề quan trọng là, các tài liệu nhân học không thừa nhận nhân học ứng dụng là nền tảng cho sự phát triển của phần nhiều bộ phận ngành học. Điều này được tìm thấy trong bốn bối cảnh. Những xã hội có trình độ học thức sớm nhất trong nhân học phát triển vượt khỏi những thứ liên quan về cơ bản được quan tâm đến sự ứng dụng và sự cải cách xã hội. Những tổ chức thuê các nhà nhân học làm việc đầu tiên ở Mỹ là các tổ chức nghiên cứu chính sách. Bộ môn nhân học mang tính học thuật đầu tiên ở
20 trường đại học Oxford đã được thành lập trên cơ sở biện minh nhằm đào tạo các nhà quản lý thuộc địa. Đó là một loại chương trình đào tạo nhân học ứng dụng. Sự sử dụng thuật ngữ nhân học ứng dụng lần đầu tiên xuất hiện trong đề cương chương trình ở Oxford. Mã chuyên ngành về đạo đức đầu tiên trong nhân học được hình thành bởi một tổ chức nhân học ứng dụng. Trong khi những ảnh hưởng của sự ứng dụng trong ngành học là rất quan trọng, thì các cách tiếp cận cơ bản đối với việc ứng dụng kiến thức nhân học vẫn còn lạc hậu như cũ trong suốt cả thời kỳ. Hầu hết là, các nhà nhân học tiến hành các hoạt động nghiên cứu sử dụng cách tiếp cận “tự do giá trị” một cách rõ ràng. Trên thực tế, các bài viết của các nhà nhân học ủng hộ nhân học đã giới hạn nhân học với đặc điểm phong cách trong thời kỳ này thường tranh luận rằng tính thiết thực của chúng có thể bị giảm đáng kể nếu họ không tiếp cận cuộc nghiên cứu theo quan điểm “tự do giá trị”. Điều này cũng được thực hiện cùng với những vấn đề liên quan đến việc mở rộng vai trò. Các nhà nhân học tranh cãi, rằng nhà nhân học với tư cách là nhà nhân học không thể hợp pháp tham gia trong các vai trò khác hơn là vai trò của nhà tư vấn chủ chốt. Quan điểm này được bàn luận nhiều lần cho đến mãi thời gian gần cuối trong thời kỳ đặc biệt này. Bản chất của quan điểm này đơn giản là khi nhà nhân học mở rộng vai trò của mình là nhà nghiên cứu – tư vấn – hướng dẫn, thì bà ta đã không còn là một nhà nhân học, mà giống như bà ta đang làm việc như là nhà chuyên gia của lĩnh vực khác. Những người khác nhấn mạnh rằng sự liên quan đến vai trò chủ chốt đòi hỏi rằng quan điểm không cứng nhắc về các giá trị thường được nhấn mạnh thì phải không được thừa nhận. Sự xuất hiện sớm của nhân học ở Mỹ đã đưa đến sự hình thành Vụ Nhân học Mỹ (BAE). BAE được chúng ta biết đến ngày nay là một viện nghiên cứu. Thực tế, nó là một bộ phận nghiên cứu chính sách đắc lực của chính quyền liên bang. Báo cáo thường niên đầu tiên ghi chú rằng nó được thành lập để “tạo ra những kết quả là giá trị thực tiễn trong việc quản lý những vấn đề của người thổ dân Mỹ. (Powell 1881). Người ta gọi giai đoạn này là “dân tộc học ứng dụng”. Tên gọi này được James Mooney đặt ra để bàn về lời cam kết của BAE đối với nghiên cứu chính sách trong báo cáo thường niên năm 1902 (Hinsley 1976). Những khẳng định của Mooney về những điều liên quan đến chính trị là sự thật. Bản báo cáo kinh điển của ông về sự sùng bái vũ điệu ma quái được Anthony Wallace mô tả như một nghiên cứu chính sách, ban đầu được thực hiện trong nhân học (Mooney 1896; Wallace 1976). Sự thành lập BAE xảy ra trước tổ chức của bộ môn nhân học mang tính học thuật đầu tiên ở Mỹ, tại trường đại học Clark, trong nhiều năm. Vụ này đã hoạt động như là một mô hình của Quỹ tài trợ nghiên cứu xã hội về những kinh nghiệm quản lý thuộc địa của người Mỹ. Một tổ chức tương tự được chính quyền của người Mỹ ở Philippines thành lập vào năm 1906 do Albert E. Jenks quản lý (Kennard và MacGregor 1953). Theo Hinsley, sự liên quan đến nghiên cứu chính sách của Vụ dân tộc học Mỹ còn tồn tại cho tới khi nghiên cứu về việc nhượng lại đất của người bản địa Mỹ của Charles C. Royce được xuất bản trong năm 1899 (Hinsley 1979). Có nhiều thí dụ về nghiên cứu được tư nhân tài trợ trong thời kỳ này. Thí như công trình của Hội Nhân học nghiên cứu về phụ nữ của Washington. Tổ chức này được hỗ trợ nghiên cứu về những điều kiện và tình trạng nhà ở rất tồi tàn ở Washington, D.C. Nghiên cứu đã đưa đến việc thành lập một tổ chức nhằm cải thiện chất lượng nhà ở cho dân nghèo. Nghiên cứu này được thực hiện năm 1896 (Schensul va Schensul 1978).