Tập bài giảng Pháp luật đại cương: Phần 2 - ĐH Công nghiệp TP.HCM

Chia sẻ: Gió Biển | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:50

Thêm vào BST

Báo xấu

132
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

(NB) Nối tiếp nội dung phần 1 tập bài giảng "Pháp luật đại cương", phần 2 trình bày các nội dung: Pháp chế xã hội chủ nghĩa - Nhà nước pháp quyền, các ngành luật trong hệ thống pháp luật Việt Nam. Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tập bài giảng Pháp luật đại cương: Phần 2 - ĐH Công nghiệp TP.HCM

Chöông VII PHAÙP CHEÁ XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA - NHAØ NÖÔÙC PHAÙP QUYEÀN I. PHAÙP CHEÁ XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA 1. Khaùi nieäm phaùp cheá xaõ hoäi chuû nghóa Nhaø nöôùc naøo cuõng ban haønh phaùp luaät vaø duøng phaùp luaät laøm coâng cuï chuû yeáu ñeå quaûn lyù moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi. Do ñoù, vieäc xaây döïng vaø khoâng ngöøng hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät laø vaán ñeà quan troïng, laø hoaït ñoäng ñöôïc quan taâm thöôøng xuyeân vaø laâu daøi cuûa nhaø nöôùc. Tuy nhieân ñieàu quan troïng hôn laø laøm theá naøo ñeå heä thoáng phaùp luaät ñoù ñöôïc moïi cô quan, toå chöùc, ñôn vò caù nhaân trong xaõ hoäi toân troïng, töï giaùc vaø nghieâm chænh thöïc hieän trong thöïc teá cuoäc soáng. Phaùp luaät vaø phaùp cheá laø hai hieän töôïng khaùc nhau nhöng coù moái quan heä maä t thieát vôùi nhau. Phaùp luaät vaø phaùp cheá laø hai khaùi nieäm raát gaàn nhau, nhöng khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau. Phaùp cheá khoâng phaûi laø phaùp luaät maø laø moät phaïm truø theå hieän nhöõng yeâu caàu vaø söï ñoøi hoûi ñoái vôùi caùc chuû theå phaùp luaät phaûi toân troïng vaø trieät ñeå thöïc hieän phaùp luaät trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Phaùp luaät chæ coù theå phaùt huy ñöôïc hieäu löï c cuûa mình, ñieàu chænh moät caùch coù hieäu quaû caùc quan heä xaõ hoäi khi döïa treân cô sôû vöõng chaéc cuûa neàn phaùp cheá; vaø ngöôïc laïi, phaùp cheá chæ coù theå ñöôïc cuûng coá vaø taêng cöôøng khi coù moät heä thoáng phaùp luaät hoaøn chænh, ñoàng boä, phuø hôïp vaø kòp thôøi. Do ñoù, cuøng vôùi hoaït ñoäng xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät, nhaø nöôùc phaûi ñoàng thôø i taïo ra moät cô cheá ñeå ñöa phaùp luaät ñi vaøo ñôøi soáng, trôû thaønh hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa caùc chuû theå phaùp luaät. Trong nhaø nöôùc XHCN, phaùp luaät laø phöông tieän phaûn aùnh vaø thöïc hieän neàn daân chuû xaõ hoäi. Ñaây laø cô sôû khaùch quan cho vieäc xaùc laäp vaø taêng cöôøng phaùp cheá. Nhö vaäy phaùp cheá chæ coù theå ñöôïc xaùc laäp treân moät neàn daân chuû thöïc söï. Töø ñoù chuùng ta coù theå neâu ra ñònh nghóa veà phaùp cheá XHCN nhö sau: Phaùp cheá xaõ hoäi chuû nghóa laø moät cheá ñoä ñaëc bieät cuûa ñôøi soáng chính trò - xaõ hoäi, trong ñoù taát caû caùc cô quan nhaø nöôùc, toå chöùc kinh teá, toå chöùc xaõ hoäi vaø moïi coâng daân ñeàu phaûi toân troïng vaø thöïc hieän phaùp luaät moät caùch nghieâm chænh, trieät ñeå vaø chính xaùc. 2. Ñaëc ñieåm phaùp cheá XHCN - Phaùp cheá XHCN laø nguyeân taéc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc XHCN. ÔÛ ñaây, phaùp cheá XHCN theå hieän ôû choã, noù ñoøi hoûi vieäc toå chöùc vaø hoaït ñoä ng cuûa caùc cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc phaûi ñöôïc tieán haønh theo ñuùng quy ñònh cuûa phaùp luaät. Moïi caùn boä, coâng nhaân vieân trong cô quan nhaø nöôùc ñeàu phaûi toân troïng vaø nghieâm chænh tuaân theo quy ñònh cuûa phaùp luaät khi thöïc hieän caùc quyeàn vaø nghóa vuï cuûa mình; moïi vi phaïm phaùp luaät phaûi ñöôïc xöû lyù nghieâm minh. Ñoù laø cô sôû baûo ñaûm cho boä 74
maùy nhaø nöôùc hoaït ñoäng ñoàng boä, nhòp nhaøng, coù hieäu quaû, phaùt huy hieäu löïc cuûa nhaø nöôùc vaø baûo ñaûm coâng baèng xaõ hoäi. Ñieàu 12 Hieán phaùp 1992 (ñaõ söûa ñoåi boå sung naêm 2001) quy ñònh: “Nhaø nöôùc quaûn lyù xaõ hoäi baèng phaùp luaät, khoâng ngöøng taêng cöôøng phaùp cheá xaõ hoäi chuû nghóa”. - Phaùp cheá XHCN laø nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi vaø caùc ñoaøn theå quaàn chuùng vaø laø nguyeân taéc xöû söï cuûa moïi coâng daân. Moãi toå chöùc chính trò - xaõ hoäi vaø ñoaøn theå quaàn chuùng ñeàu coù phöông phaùp, hình thöùc, nguyeân taéc hoaït ñoäng rieâng cuûa toå chöùc mình, nhöng vieäc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa caùc toå chöùc, ñoaøn theå ñoù ñeàu phaûi toân troïng vaø tuaân theo nguyeân taéc phaùp cheá XHCN. Bôûi vì moãi thaønh vieân cuûa toå chöùc hay ñoaøn theå ñoù tröôùc heát laø moät coâng daân, cho neân hoï luoân chòu söï taùc ñoäng cuûa nhaø nöôùc; maët khaùc caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi vaø ñoaøn theå quaàn chuùng ñeàu ñöôïc hình thaønh vaø hoaït ñoäng trong phaïm vi laõnh thoå cuûa nhaø nöôùc, tham gia vaøo caùc quan heä xaõ hoäi, trong ñoù coù caùc quan heä xaõ hoäi do nhaø nöôùc xaùc laäp vaø baûo veä. Ngay caû Ñaûng coäng saûn vôùi tö caùch laø ñaûng caàm quyeàn, laø löïc löôïng laõnh ñaïo nhaø nöôùc, laõnh ñaïo xaõ hoäi phaûi “hoaït ñoäng trong khuoân khoå Hieán phaùp vaø phaùp luaät” nhö Ñieàu 4 Hieán phaùp 1992 ñaõ quy ñònh. Trong nhaø nöôùc XHCN, coâng daân laø nhöõng chuû nhaân cuûa xaõ hoäi, vieäc moïi coâng daân phaûi toân troïng vaø töï giaùc thöïc hieän nghieâm chænh, trieät ñeå nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät laø ñieàu kieän baûo ñaûm coâng baèng xaõ hoäi, thöïc hieän nguyeân taéc moïi ngöôøi ñeàu bình ñaüng tröôùc phaùp luaät, laø ñieàu kieän cho moãi ngöôøi ñöôïc töï do toàn taïi, phaùt trieån. Vì vaäy, vieäc ñoøi hoûi moïi coâng daân toân troïng, töï giaùc tuaân theo phaùp luaät laø moät yeâu caàu cuûa phaùp cheá XHCN. - Phaùp cheá XHCN coù quan heä maät thieát vôùi cheá ñoä daân chuû XHCN. Trong moái quan heä naøy daân chuû XHCN laø cô sôû ñeå cuûng coá neàn phaùp cheá XHCN, ñoàng thôøi phaùp cheá XHCN laø yeáu toá khoâng theå thieáu ñöôïc ñeå cuûng coá vaø môû roäng neàn daân chuû XHCN, phaùt huy quyeàn laøm chuû cuûa nhaân daân lao ñoäng. Coù theå khaúng ñònh raèng moät neàn daân chuû XHCN thöïc söï khoâng theå thieáu phaùp cheá XHCN, bôûi vì chính phaùp cheá laø neàn taûng vöõng chaéc nhaát ñeå duy trì vaø thöïc hieän nhöõng nguyeân taéc cuûa cheá ñoä daân chuû XHCN, taïo ra tính toå chöùc kyû luaät, thieát laäp kyû cöông cuûa xaõ hoäi, baûo ñaûm coâng baèng xaõ hoäi. Moái quan heä tröïc tieáp giöõa phaùp cheá vaø cheá ñoä daân chuû XHCN ñöôïc theå hieän ôû söï tham gia cuûa ñoâng ñaûo quaàn chuùng vaøo quaûn lyù caùc coâng vieäc nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi, vaøo vieäc kieåm tra, giaùm saùt hoïat ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc. Ñaëc ñieåm naøy cuõng noùi leân neùt khaùc bieät caên baûn veà baûn chaát cuûa phaùp cheá XHCN vôùi phaùp cheá Tö saûn. - Phaùp cheá XHCN coù moái quan heä maät thieát vôùi heä thoáng phaùp luaät XHCN. Trong ñoù, heä thoáng phaùp luaät ñaày ñuû, ñoàng boä, hoaøn thieän seõ laø cô sôû cho vieäc thöïc hieän vaø taêng cöôøng phaùp cheá. Ngöôïc laïi, neáu ñaõ coù heä thoáng phaùp luaät toát maø khoâng coù phaùp cheá thì nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät cuõng khoâng theå hieän ñöôïc yù nghóa thöïc söï vaø söùc maïnh cuûa noù. 75
3. Nhöõng yeâu caàu cô baûn cuûa phaùp cheá XHCN Ñeå cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN, caàn phaûi quaùn trieät nhöõng yeâu caàu cô baûn, mang tính nguyeân taéc cuûa phaùp cheá sau ñaây: 3.1. Toân troïng tính toái cao cuûa Hieán phaùp vaø Luaät Ñaây laø yeâu caàu coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng nhaèm baûo ñaûm tính thoáng nhaát cuûa heä thoáng phaùp luaät XHCN, taïo ñieàu kieän cho heä thoáng ñoù phaùt trieån ngaøy caøng hoaøn thieän, laøm cô sôû ñeå thieát laäp traät töï phaùp luaät, cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN. Hieán phaùp vaø luaät laø nhöõng vaên baûn coù giaù trò phaùp lyù cao nhaát do cô quan quyeàn löïc nhaø nöôùc cao nhaát ban haønh, theå hieän taäp trung yù chí vaø lôïi ích cuûa nhaân daân lao ñoäng treân caùc lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi. Vì vaäy, trong quaù trình xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät phaûi döïa treân cô sôû nhöõng quy ñònh cuûa Hieán phaùp vaø luaät, moïi quy ñònh cuûa caùc vaên baûn quy phaïm phaùp luaät döôùi luaät ñeàu phaûi phuø hôïp vôùi Hieán phaùp vaø luaät, baûo ñaûm coù moät heä thoáng phaùp luaät ñoàng boä, thoáng nhaát. Tuy nhieân, Hieán phaùp vaø luaät vôùi ñaëc ñieåm rieâng cuûa mình, trong nhieàu tröôøng hôïp khoâng theå quy ñònh moät caùch chi tieát vaø cuï theå ñeå aùp duïng trong moïi tình huoáng. Vì vaäy, chuùng luoân ñoøi hoûi phaûi ñöôïc cuï theå hoùa baèng caùc vaên baûn döôùi luaät. Treân thöïc teá, nhöõng vaên baûn döôùi luaät heát söùc phong phuù ña daïng, chieám moät soá löôïng raát lôùn trong heä thoáng phaùp luaät. Neáu khoâng thöïc hieän toát yeâu caàu veà toân troïng tính toái cao cuûa Hieán phaùp vaø luaät thì raát deã daãn ñeán tình traïng truøng laëp, choàng cheùo hoaëc maâu thuaãn trong caùc quy phaïm phaùp luaät, laøm phaù vôõ tính thoáng nhaát cuûa heä thoáng phaùp luaät. Ñeå thöïc hieän toát yeâu caàu naøy caàn phaûi chuù yù caû hai maët: Thöù nhaát, phaûi chuù troïng tôùi vieäc hoaøn thieän Hieán phaùp vaø xaây döïng caùc vaên baûn luaät ñeå laøm cô sôû cho söï phaùt trieån vaø hoaøn thieän cuûa toaøn boä heä thoáng phaùp luaät; Thöù hai, phaûi nhanh choùng cuï theå hoùa nhöõng quy ñònh cuûa Hieán phaùp vaø luaät, trieät ñeå toân troïng tính toái cao cuûa Hieán phaùp vaø luaät. 3.2. Baûo ñaûm tính thoáng nhaát cuûa phaùp cheá treân quy moâ toaøn quoác Xuaát phaùt töø baûn chaát vaø nhöõng ñaëc ñieåm ñaëc thuø cuûa nhaø nöôùc vaø phaùp luaät XHCN vaø nguyeân taéc moïi coâng daân ñeàu bình ñaüng tröôùc phaùp luaät, phaùp cheá XHCN ñoøi hoûi phaûi coù tính thoáng nhaát veà nhaän thöùc vaø toå chöùc thöïc hieän phaùp luaät treân quy moâ toaøn quoác, khoâng chaáp nhaän nhöõng ñaëc quyeàn vaø ngoaïi leä voâ nguyeân taéc. Thöïc hieän toát yeâu caàu naøy laø ñieàu kieän quan troïng ñeå thieát laäp moät traät töï kyû cöông, trong ñoù cô quan caáp döôùi phaûi phuïc tuøng cô quan caáp treân, lôïi ích cuûa ñòa phöông phaûi phuø hôïp vôùi lôïi ích quoác gia, caù nhaân coù quyeàn töï do daân chuû nhöng phaûi toân troïng quyeàn cuûa nhöõng chuû theå khaùc. Baûo ñaûm nguyeân taéc phaùp cheá thoáng nhaát laø ñieàu kieän ñeå xoùa boû tö töôûng cuïc boä, baûn vò, ñòa phöông chuû nghóa, töï do voâ chính phuû, baûo ñaûm coâng baèng xaõ hoäi. Tuy nhieân, cuõng khoâng neân hieåu raèng tính thoáng nhaát cuûa phaùp cheá XHCN loaïi boû hoaøn toaøn söï caàn thieát phaûi tính ñeán nhöõng ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh cuï theå, ñaëc thuø 76
ôû töøng nôi, töøng vuøng, töøng ñòa phöông… Trong quaù trình xaây döïng, toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät, cô quan nhaø nöôùc coù theå tìm kieám nhöõng hình thöùc, bieän phaùp vaø ñöa ra nhöõng quy ñònh cuï theå ñeå ñöa phaùp luaät vaøo cuoäc soáng coù hieäu quaû, phuø hôïp vôùi nhöõng vuøng, nhöõng nôi coù ñaëc ñieåm ñaëc thuø maø vaãn ñaûm baûo ñöôïc tính thoáng nhaát cuûa phaùp cheá. 3.3. Caùc cô quan xaây döïng phaùp luaät, toå chöùc thöïc hieän vaø baûo veä phaùp luaät phaûi hoaït ñoäng moät caùch tích cöïc, chuû ñoäng vaø coù hieäu quaû. Phaùp luaät laø cô sôû ñeå cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá, vì vaäy ñoøi hoûi phaûi coù moät heä thoáng phaùp luaät hoaøn chænh vaø ñoàng boä. Phaùp luaät ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån theo nhu caàu khaùch quan caàn thieát phaûi ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi. Nhöng phaùp luaät ñöôïc xaây döïng nhö theá naøo laø keát quaû cuûa quaù trình hoaït ñoäng chuû quan cuûa con ngöôøi. Ñeå coù cô sôû vöõng chaéc nhaèm cuûng coá neàn phaùp cheá caàn phaûi chuù yù ñeán nhöõng bieän phaùp ñeå baûo ñaûm cho caùc cô quan coù traùch nhieäm xaây döïng phaùp luaät coù ñuû khaû naêng vaø ñieàu kieän ñeå hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät. Töø hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan xaây döïng phaùp luaät, môùi coù heä thoáng phaùp luaät ñaày ñuû, ñoàng boä, thoáng nhaát laøm tieàn ñeà cho coâng taùc phaùp cheá. Toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät laø moät maët quan troïng cuûa neàn phaùp cheá. Keát quaû cuûa vieäc toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät laø moät trong nhöõng tieâu chuaån ñeå xaùc ñònh tính chaát cuûa neàn phaùp cheá XHCN. Vì vaäy, moät trong nhöõng yeâu caàu ñaët ra laø muoán cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá thì phaûi baûo ñaûm cho caùc cô quan toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät hoaït ñoäng coù hieäu quaû. Thoâng qua nhöõng hoaït ñoäng toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät, môùi laøm cho caùc chuû theå phaùp luaät hieåu ñöôïc phaùp luaät, coù yù thöùc phaùp luaät vaø töï giaùc, nghieâm chænh tuaân theo phaùp luaät, qua ñoù seõ baûo ñaûm ñöôïc nguyeân taéc phaùp cheá. Moät trong nhöõng yeâu caàu cuûa phaùp cheá XHCN laø phaûi coù nhöõng bieän phaùp nhanh choùng vaø höõu hieäu ñeå xöù lyù nghieâm minh vaø kòp thôøi caùc haønh vi vi phaïm phaùp luaät. Nhieäm vuï cuûa caùc cô quan baûo veä phaùp luaät nhö Vieän kieåm saùt, Toøa aùn, Caûnh saùt nhaân daân… laø raát quan troïng. Keát quaû hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan baûo veä phaùp luaät seõ coù taùc ñoäng tröïc tieáp tôùi vieäc cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá. Vì vaäy caàn thieát phaûi chuù troïng caùc bieän phaùp ñeå baûo ñaûm cho caùc cô quan baûo veä phaùp luaät coù theå hoaït ñoäng moät caùch tích cöïc, chuû ñoäng vaø coù hieäu quaû. Ngoaøi nhieäm vuï baûo veä phaùp luaät, phaùp cheá coøn laø nhieäm vuï cuûa caùc toå chöùc xaõ hoäi vaø cuûa toaøn daân, vì vaäy yeâu caàu naøy cuõng ñoøi hoûi caùc toå chöùc vaø moïi coâng daân phaûi coù traùch nhieäm tham gia ñaáu tranh choáng vi phaïm phaùp luaät, baûo veä phaùp cheá XHCN. 3.4. Khoâng taùch rôøi coâng taùc phaùp cheá vôùi vaên hoùa Trình ñoä vaên hoùa noùi chung vaø trình ñoä vaên hoùa phaùp lyù noùi rieâng cuûa caùc coâng chöùc nhaø nöôùc, nhaân vieân caùc toå chöùc xaõ hoäi vaø coâng daân coù aûnh höôûng raát lôùn tôùi quaù 77
trình cuûng coá neàn phaùp cheá. Trình ñoä vaên hoùa cuûa coâng chuùng caø ng cao thì phaùp cheá caøng ñöôïc cuûng coá vöõng maïnh, bôûi vì khi trình ñoä vaên hoùa cuûa moïi ngöôøi caøng cao thì caøng coù yù thöùc trong vieäc toân troïng vaø tuaân theo phaùp luaät Coù theå noùi vaên hoùa laø cô sôû quan troïng ñeå thieát laäp, cuûng coá neàn phaùp cheá; ñoàng thôøi neàn phaùp cheá vöõng maïnh seõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa, naâng cao trình ñoä vaên hoùa cuûa quaàn chuùng nhaân daân. Vì vaäy, moät yeâu caàu ñaët ra laø phaûi chuù troïng gaén coâng taùc phaùp cheá vôùi vieäc naâng cao trình ñoä vaên hoùa noùi chung vaø vaên hoùa phaùp lyù noùi rieâng cuûa moïi taàng lôùp nhaân daân. 4. Vaán ñeà taêng cöôøng phaùp cheá XHCN Taêng cöôøng phaùp cheá laø vaán ñeà ñöôïc ñaët ra trong taát caû caùc quoác gia, cho duø quoác gia ñoù coù trình ñoä phaùt trieån cao hay thaáp. Söï hieän dieän cuûa phaùp luaät trong xaõ hoäi cuõng chöa ñuû ñeå duy trì ñöôïc traät töï, kyû cöông trong xaõ hoäi. Vaán ñeà quan troïng laø phaûi coù phaùp cheá môùi taïo ra cô cheá baûo ñaûm cho nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät phaùt huy hieäu löïc vaø ñieàu chænh coù hieäu quaû ñoái vôùi caùc quan heä xaõ hoäi. Trong giai ñoaïn hieän nay vaán ñeà cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN ôû nöôùc ta ñang laø vaán ñeà caàn thieát ñeå naâng cao hieäu löïc quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc, môû roäng daân chuû xaõ hoäi chuû nghóa, phaùt huy quyeàn laøm chuû cuûa moïi taàng lôùp nhaân daân. Do ñoù, vaán ñeà taêng cöôøng phaùp cheá laø ñoøi hoûi khaùch quan cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Ñeå cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN phaûi aùp duïng nhieàu bieän phaùp ñoàng boä, trong ñoù coù caùc bieän phaùp cô baûn sau: 4.1. Taêng cöôøng söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng ñoái vôùi coâng taùc phaùp cheá Ñaây laø bieän phaùp raát quan troïng, bao truøm, xuyeân suoát trong quaù trình cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN. Söï laõnh ñaïo toaøn dieän cuûa Ñaûng coù yù nghóa quyeát ñònh ñoái vôùi keát quaû cuûa coâng taùc phaùp cheá. Tröôùc heát , laø vieäc Ñaûng ñeà ra chieán löôï c phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi ñoàng thôøi ñeà ra chieán löôïc toaøn dieän veà coâng taùc phaùp cheá. Trong töøng thôøi kyø, Ñaûng ñeà ra phöông höôùng trong vieäc xaây döïng phaùp luaät, toå chöùc, thöïc hieän phaùp luaät, giaùo duïc yù thöùc phaùp luaät cho nhaân daân, ñaøo taïo boài döôõng caùn boä phaùp lyù, toå chöùc phong traøo quaàn chuùng tham gia tích cöïc choáng moïi vi phaïm phaùp luaät. Ñaûng vaïch ra nhöõng phöông höôùng chæ ñaïo, kieåm tra, giaùm saùt hoaït ñoäng cuûa nhaø nöôùc trong coâng taùc phaùp cheá. Treân cô sôû ñöôøng loái vaø nhöõng phöông höôùng maø Ñaûng ñaõ ñeà ra, nhaø nöôùc seõ ñöa ra nhöõng bieän phaùp cuï theå, phuø hôïp vôùi ñieàu kieän, hoaøn caûnh trong töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa xaõ hoäi ñeå ñaåy maïnh coâng taùc phaùp cheá. Söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng ñoái vôùi coâng taùc phaùp cheá coøn theå hieän thoâng qua söï göông maãu cuûa caùc Ñaûng vieân, caùc toå chöùc cô sôû Ñaûng trong vieäc toân troïng vaø thöïc hieän nghieâm chænh phaùp luaät cuûa nhaø nöôùc. 4.1. Ñaåy maïnh coâng taùc xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät XHCN 78
Phaùp cheá chæ coù theå ñöôïc cuûng coá vaø taêng cöôøng treân cô sôû cuûa moät heä thoáng phaùp luaät ngaøy caøng phaùt trieån vaø hoaøn thieän, kòp thôøi theå cheá hoùa caùc chuû tröông, chính saùch, ñöôøng loái cuûa Ñaûng, phaûn aùnh ñuùng nhöõng ñaëc ñieåm cuûa kinh teá xaõ hoäi trong moãi giai ñoaïn cuï theå. Ñaây laø vaán ñeà theå hieän moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi phaùp cheá vaø phaùp luaät laø cô sôû ñeå cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá. Muoán coù heä thoáng phaùp luaät toát, phaûi ñaåy maïnh coâng taùc xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät. Hoaït ñoäng naøy ñöôïc theå hieän ôû nhöõng bieän phaùp nhö: phaûi thöôøng xuyeân tieán haønh vieäc heä thoáng hoùa caùc vaên baûn phaùp luaät, loaïi boû nhöõng quy ñònh phaùp luaät truøng laëp, maâu thuaãn hay laïc haäu, boå sung nhöõng quy ñònh coøn thieáu, söûa ñoåi nhöõng quy ñònh chöa hôïp lyù, naâng cao kyõ thuaät xaây döïng phaùp luaät vaø töøng böôùc minh baïch hoùa heä thoáng phaùp luaät. Beân caïnh ñoù, caàn phaûi chuù troïng coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc phaùp lyù, kyõ thuaät xaây döïng phaùp luaät phuø hôïp vôùi moãi giai ñoaïn cuï theå nhaèm ñaûm baûo cho heä thoáng caùc vaên baûn phaùp luaät mang tính khoa hoïc vaø ñaït trình ñoä kyõ thuaät cao, môû roäng caùc hình thöùc nhaân daân lao ñoäng tham gia vaøo vieäc xaây döïng phaùp luaät… Xaây döïng moät heä thoáng phaùp luaät ngaøy caøng hoaøn chænh, ñoàng boä, phuø hôïp vôùi tình hình cuûa moãi giai ñoaïn lòch söû cuï theå laø vaán ñeà khoù khaên phöùc taïp. Ñaëc bieät laø ñoái vôùi nöôùc ta hieän nay vôùi nhöõng ñieàu kinh teá - xaõ hoäi trong thôøi kyø quaù ñoä coøn nhieàu bieán ñoäng, chöa thuaàn nhaát thì vieäc xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät laïi caøng phaûi ñöôïc quan taâm nhieàu hôn. 4.2. Taêng cöôøng coâng taùc toå chöùc thöïc hieän phaùp luaät, naâng cao yù thöùc phaùp luaät cho moïi taàng lôùp nhaân daân Toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät coù lieân quan ñeán moïi chuû theå cuûa phaùp luaät. Ñaây laø khaâu trung taâm, quan troïng cuûa coâng taùc taêng cöôøng phaùp cheá XHCN. Noù ñoøi hoûi phaûi thöïc hieän vaø phoái hôïp nhieàu bieän phaùp vôùi nhau, trong ñoù coù nhöõng bieän phaùp cô baûn laø: - Ñaåy maïnh coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc phaùp lyù, taêng cöôøng coâng taùc giaûi thích, höôùng daãn phaùp luaät ñeå laøm saùng toû noäi dung vaø yù nghóa cuûa caùc quy ñònh phaùp luaät laøm cô sôû cho vieäc tuyeân truyeàn vaø giaùo duïc phaùp luaät ñaït keát quaû. - Caàn ñaåy maïnh coâng taùc thoâng tin, tuyeân truyeàn, giaù o duïc phaùp luaät nhaèm laøm cho nhaân daân hieåu bieát phaùp luaät, naâng cao yù thöùc phaùp luaät cuûa moïi taàng lôùp nhaân daân. - Chuù troïng coâng taùc ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn boä phaùp lyù coù ñuû naêng löïc, trình ñoä, phaåm chaát chính trò ñeå saép xeáp vaøo trong caùc cô quan laøm coâng taùc phaùp luaät. - Chuù troïng caùc toå chöùc, kieän toaøn caùc cô quan laøm coâng taùc phaùp luaät vaø phaùp cheá, caàn phaûi xaùc ñònh roõ chöùc naêng, quyeàn haïn, nhieäm vuï, nguyeân taéc hoaït ñoäng, caûi tieán phöông phaùp laøm vieäc, taïo ñieàu kieän vaät chaát caàn thieát baûo ñaûm cho hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan naøy ñaït hieäu quaû cao. - Thöôøng xuyeân toång keát, ruùt kinh nghieäm kòp thôøi nhaèm khaéc phuïc nhöõng thieáu soùt, toàn taïi trong coâng taùc toå chöùc thöïc hieän phaùp luaät, ñeà ra nhöõng phöông höôùng vaø bieän phaùp taêng cöôøng hieäu löïc coâng taùc ñoù. 79
Caùc lónh vöïc hoaït ñoäng noùi treân caàn phaûi tieán haønh ñoàng ñoä vaø keát hôïp vôùi coâng taùc kieåm tra, giaùm saùt, xöû lyù nghieâm minh caùc vi phaïm phaùp luaät. 4.3. Taêng cöôøng coâng taùc kieåm tra, giaùm saùt, xöû lyù nghieâm minh nhöõng haønh vi vi phaïm phaùp luaät Ñaây laø bieän phaùp nhaèm baûo ñaûm cho phaùp luaät ñöôïc toân troïng vaø thöïc hieän nghieâm chænh, moïi ngöôøi ñeàu bình ñaüng tröôùc phaùp luaät. Tröôùc heát phaûi thöôøng xuyeân kieåm tra hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc, ñaëc bieät laø heä thoáng cô quan laøm coâng taùc baûo veä phaùp luaät. Nhöõng vi phaïm phaùp luaät cuûa caùc caùn boä, coâng chöùc trong boä maùy nhaø nöôùc phaûi ñöôïc xöû lyù nghieâm minh theo nguyeân taéc moïi coâng daân ñeàu bình ñaúng tröôùc phaùp luaät, baát cöù ai, duø ôû cöông vò naøo cuõng phaûi soáng vaø laøm vieäc theo phaùp luaät. Ñoàng thôøi, caùc cô quan baûo veä phaùp luaät phaûi coù phöông phaùp hoaït ñoäng thích hôïp, coù hieäu quaû ñeå phaùt hieän kòp thôøi vaø xöû lyù nghieâm minh, chính xaùc, ñuùng quy ñònh cuûa phaùp luaät ñoái vôùi moïi vi phaïm phaùp luaät xaåy ra. Hoaït ñoäng naøy coù yù nghóa vöøa tröøng phaït, raên ñe, giaùo duïc ñoái vôùi chuû theå ñaõ vi phaïm phaùp luaät, ñoàng thôøi coøn mang tính giaùo duïc, phoøng ngöøa chung ñoái vôùi moïi ngöôøi, qua ñoù naâng cao yù thöùc toân troïng, töï giaùc tuaân theo phaùp luaät, goùp phaàn thöïc hieän ñöôïc vaán ñeà taêng cöôøng phaùp cheá XHCN. II. NHAØ NÖÔÙC PHAÙP QUYEÀN 1. Khaùi nieäm veà Nhaø nöôùc phaùp quyeàn 1.1. Moät soá quan ñieåm veà Nhaø nöôùc phaùp quyeàn Cho ñeán nay, trong khoa hoïc phaùp lyù coøn toàn taïi nhieàu quan ñieåm khaù c nhau veà nhaø nöôùc phaùp quyeàn nhö: - Nhaø nöôùc phaùp quyeàn khoâng phaûi laø moät toå chöùc quyeàn löïc maø chæ laø moät traät töï phaùp luaät (traät töï cuûa caùc quan heä xaõ hoäi do phaùp luaät quy ñònh). - Nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø söï phuïc tuøng nhaø nöôùc vaøo phaùp luaät, nghóa laø nhaø nöôùc ôû döôùi quyeàn löïc cuûa phaùp luaät. - Quan ñieåm khaùc laïi cho raèng nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø nhaø nöôùc coù söï phaân chia quyeàn löïc vaø thöøa nhaän söï phuïc tuøng cuûa taát caû caùc cô quan nhaø nöôùc vaøo phaùp luaät. - Coù quan ñieåm khaùc cho raèng nhaø nöôùc phaùp quyeàn coù nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu vaø quan troïng nhaát laø phaùp luaät giöõ ñòa vò thoáng trò trong ñôøi soáng nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi; coù söï phaân coâng, phaân nhieäm quyeàn löïc, coù cô cheá höõu hieäu choáng laïi söï tuyø tieän vaø vi phaïm quyeàn con ngöôøi; coâng chöùc trong boä maùy nhaø nöôùc thoâng thaïo, tích cöïc veà phöông dieän chính trò - phaùp lyù. - Vaø coù yù kieán khaùc thì cho raèng nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø nhaø nöôùc coù naêm daáu hieäu cô baûn sau ñaây: 80
+ Nhaø nöôùc tuyeân boá vaø thöøa nhaän treân thöïc teá nhaø nöôùc noùi chung vaø taát caû caùc cô quan cuõng nhö nhöõng ngöôøi coù chöùc vuï bò raøng buoäc bôûi phaùp luaät, töùc laø hoaït ñoäng treân cô sôû caùc ñaïo luaät vaø ñeå chaáp haønh caùc ñaïo luaät. + Caùc quan heä xaõ hoäi quan troïng phaûi do chính caùc ñaïo luaät ñieàu chænh, baûo ñaûm tính toái cao cuûa luaät ñoái vôùi caùc vaên baûn quy phaïm phaùp luaät khaùc. + Nhaø nöôùc theå hieän söï quan taâm thöôøng xuyeân veà vieäc môû roäng vaø laøm phong phuù theâm caùc quyeàn töï do cuûa con ngöôøi. + Nhaø nöôùc coù cô cheá huõu hieäu baûo veä quyeàn cuûa caùc chuû theå tham gia vaøo caùc quan heä xaõ hoäi, ñaëc bieät laø cô cheá taøi phaùn veà caùc tranh chaáp vaø xung ñoät phaùp luaät trong caùc quan heä xaõ hoäi. + Trong nhaø nöôùc, khoâng chæ coâng daân chòu traùch nhieäm tröôùc nhaø nöôùc maø ngöôïc laïi nhaø nöôùc noùi chung, taát caû caùc cô quan nhaø nöôùc noùi rieâng vaø nhöõng ngöôøi coù chöùc vuï cuõng phaûi chòu traùch nhieäm veà nhöõng haønh vi cuûa mình tröôùc coâng daân. 1.2. Khaùi nieäm nhaø nöôùc phaùp quyeàn Veà khaùi nieäm nhaø nöôùc phaùp quyeàn, cuõng coù nhieàu quan ñieåm ñöa ra nhöõng ñònh nghóa khaùc nhau, trong ñoù coù ñònh nghóa cuûa Vieän syõ thoâng taán Vieän Haøn laâm khoa hoïc Nga (Nhexesiantx) nhö sau: “Nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø hình thöùc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa quyeàn löïc chính trò coâng khai vaø caùc moái quan heä töông hoã cuûa noù vôùi caùc caù nhaân , vôùi tö caùch laø nhöõng chuû theå phaùp luaät, nhöõng ngöôøi mang caùc quyeàn töï do cuûa con ngöôøi vaø coâng daân”. Ngaøy nay, noùi ñeán nhaø nöôùc phaùp quyeàn, tröôùc heát ngöôøi ta noùi ñeán söï ngöï trò cuûa phaùp luaät trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaø chính trò vôùi tö caùch laø yù chí cuûa nhaân daân, coù giaù trò phoå bieán. ÔÛ ñaây, coù theå thaáy hai khía caïnh cuûa nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø: 1. Khía caïnh phaùp lyù hình thöùc, töùc laø söï ngöï trò cuûa phaùp luaät, söï raøng buoäc bôûi phaùp luaät ñoái vôùi nhaø nöôùc vaø taát caû nhöõng thaønh vieân khaùc cuûa xaõ hoäi (noùi caùch khaùc, ñaây laø yeâu caàu baûo ñaûm phaùp cheá trong coâng taùc laøm luaät vaø aùp duïng luaät). 2. Khía caïnh noäi dung phaùp lyù, töùc laø baûn thaân phaùp luaät phaûi baûo ñaûm yeâu caàu khaùch quan, thuùc ñaåy tieán boä xaõ hoäi. Ñeå baûo ñaûm ñaày ñuû caû hai khía caïnh khoâng theå thieáu treân, ngöôøi ta ñaõ vaø ñang tìm kieám nhöõng hình thöùc toå chöùc thích hôïp cuûa quyeàn löïc nhaø nöôùc vaø nhöõng cô cheá giaùm saùt söï tuaân thuû Hieán phaùp vaø phaùp luaät moät caùch khoa hoïc vaø coù hieäu quaû, moät heä thoáng taøi phaùn hoaøn chænh. Coâng cuoäc ñoåi môùi do Ñaûng ta laõnh ñaïo ñoøi hoûi chuùng ta phaûi tieáp tuïc caûi caùch boä maùy nhaø nöôùc theo höôùng: Nhaø nöôùc thöïc söï laø cuûa nhaân daân, do nhaân vaø vì nhaân daân. Nhaø nöôùc quaûn lyù xaõ hoäi baèng phaùp luaät, caùc toå chöùc vaø thieát cheá ñeàu phaûi hoaït ñoäng treân cô sôû phaùp luaät. 81
2. Khaùi quaùt daáu hieäu ñaëc tröng cô baûn cuûa Nhaø nöôùc phaùp quyeàn Töø caùc quan ñieåm, yù kieán khaùc nhau veà Nhaø nöôùc phaùp quyeàn neâu treân, coù theå khaùi quaùt veà moät soá daáu hieäu ñaëc tröng thuoäc noäi haøm cuûa khaùi nieäm Nhaø nöôùc phaùp quyeàn nhö sau: - Nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø nhaø nöôùc trong ñoù phaùp luaät, maø ñaëc bieät laø Hieán phaùp vaø luaät giöõ ñòa vò toái cao. Vì vaäy heä thoáng phaùp luaät phaûi hoaøn thieän, theå hieän ñuùng ñaén yù chí, nguyeän voïng cuûa nhaân daân, phuø hôïp vôùi hieän thöïc khaùch quan, thuùc ñaåy söï phaùt trieån, tieán boä cuûa xaõ hoäi. Caùc cô quan nhaø nöôùc cuøng vôùi nhaân vieân trong caùc cô quan nhaø nöôùc vaø moïi ngöôøi trong xaõ hoäi toân troïng vaø nghieâm chænh thöïc hieän phaùp luaät. - Trong nhaø nöôùc phaùp quyeàn phaûi baûo ñaûm taát caû quyeàn löïc nhaø nöôùc laø thuoäc veà nhaân daân, ôû taát caû caùc khaâu laäp phaùp, haønh phaùp vaø tö phaùp phaûi theå hieän baûn chaát thaät söï laø cuûa nhaân daân. Nhaân daân söû duïng quyeàn löïc nhaø nöôùc vöøa thoâng qua caùc cô quan nhaø nöôùc do mình tröïc tieáp baàu ra, vöøa töï mình söû duïng quyeàn löïc moät caùch tröïc tieáp baèng caùc hoaït ñoäng kieåm tra, giaùm saùt vaø caùc hình thöùc daân chuû tröïc tieáp khaùc ñoái vôùi caùc cô quan nhaø nöôùc trong vieäc söû duïng quyeàn löïc nhaø nöôùc maø nhaân daân ñaõ uûy thaùc. - Quyeàn löïc nhaø nöôùc ñöôïc toå chöùc theo nguyeân taéc coù söï phaân coâng, phaân nhieäm roõ raøng trong vieäc thöïc hieän ba quyeàn laäp phaùp, haønh phaùp vaø tö phaùp ñeå thöïc hieän söï kieåm tra, giaùm saùt vieäc thöïc hieän quyeàn löïc nhaø nöôùc nhaèm haïn cheá söï laïm quyeàn, loäng quyeàn maø xaâm haïi tôùi quyeàn vaø lôïi ích hôïp phaùp cuûa coâng daân töø phía Nhaø nöôùc. - Trong Nhaø nöôùc phaùp quyeàn phaûi baûo ñaûm giaù trò con ngöôøi laø giaù trò cao quyù, laø muïc tieâu cao nhaát. Do ñoù nhaø nöôùc phaûi baûo ñaûm cho coâng daân söï an toaøn veà maët phaùp lyù, ñöôïc höôûng caùc quyeàn töï do cô baûn vaø baûo hoä cho hoï khi caùc quyeàn ñoù bò vi phaïm. Nhaø nöôùc laø coâng cuï phuïc vuï quyeàn laøm chuû cuûa nhaân daân. - Nhaø nöôùc phaùp quyeàn phaûi xaây döïng, taïo laäp ñöôïc yù thöùc tuaân thuû phaùp luaät ngaøy caøng cao cuûa taát caû moïi cô quan, toå chöùc, caù nhaân. “Soáng vaø laøm vieäc tuaân theo Hieán phaùp vaø phaùp luaät” phaûi trôû thaønh nguyeân taéc phoå bieán trong sinh hoaït coäng ñoàng. 82
Chöông VIII CAÙC NGAØNH LUAÄT TRONG HEÄ THOÁNG PHAÙP LUAÄT VIEÄT NAM Khi xaây döïng heä thoáng phaùp luaät trong moät quoác gia, vieäc xaùc ñònh caùc ngaønh luaät vaø ranh giôùi giöõa caùc ngaønh luaät laø moät vaán ñeà phöùc taïp nhöng coù yù nghóa quan troïng, thieát thöïc vì ñaây laø vaán ñeà lieân quan ñeán vieäc xaùc ñònh nhöõng quan heä xaõ hoäi naøo thuoäc ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät naøo vaø coøn lieân quan ñeán vieäc xaùc ñònh traùch nhieäm phaùp lí trong töøng lónh vöïc phaùp luaät khi coù vi phaïm phaùp luaät xaûy ra. Khi nghieân cöùu veà caùc ngaønh luaät trong heä thoáng phaùp luaät, chuùng ta caàn löu yù, vieäc phaân chia thaønh caùc ngaønh luaät trong heä thoáng phaùp luaät cuõng chæ laø vaán ñeà mang tính chaát töông ñoái maø thoâi. Trong khuoân khoã taäp baøi giaûng naøy, döïa treân tieâu chí xaùc ñònh moät ngaønh luaät vaø caên cöù vaøo thöïc tieãn xaây döïng phaùp luaät, chuùng toâi seõ trình baøy khaùi quaùt veà moät soá ngaønh luaät trong heä thoáng phaùp luaät nhaèm giuùp sinh vieân coù kieán thöùc cô baûn, khaùi quaùt veà nhöõng qui ñònh trong moät soá ngaønh luaät cuûa heä thoáng phaùp luaät ôû Nhaø nöôùc ta hieän nay. I. NGAØNH LUAÄT HIEÁN PHAÙP 1. Khaùi quaùt chung veà luaät Hieán phaùp. 1.1. Khaùi nieäm ngaønh luaät Hieán phaùp: Cuïm töø luaät Hieán phaùp coù theå ñöôïc hieåu theo nhöõng goùc ñoä khaùc nhau nhö: Thöù nhaát, xeùt theo goùc ñoä veà heä thoáng phaùp luaät thì luaät Hieán phaùp coù moät vò trí laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp, cô baûn giöõ vai troø chuû ñaïo trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam. Thöù hai, xeùt theo goùc ñoä veà heä thoáng caùc khoa hoïc phaùp lí thì luaät Hieán phaùp coù vò trí laø moät khoa hoïc phaùp lí chuyeân ngaønh. Thöù ba, xeùt theo goùc ñoä veà noäi dung, tính chaát, yù nghóa veà heä thoáng tri thöùc cô baûn thì luaät Hieán phaùp laø moät moân hoïc trong chöông trình ñaøo taïo luaät theo caùc caáp ñoä khaùc nhau. Trong phaàn naøy, chuùng ta seõ nghieân cöùu ôû goùc ñoä thöù nhaát: luaät Hieán phaùp laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp, cô baûn vaø chuû ñaïo trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam. Khaùi nieäm luaät Hieán phaùp: Luaät Hieán phaùp laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp, cô baûn, chuû ñaïo trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam bao goàm nhöõng qui phaïm phaùp luaät ñieàu chænh caùc quan heä phaùp luaät cô baûn nhaát, quan troïng nhaát lieân quan vaø chi phoái ñeán toaøn boä moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa moät quoác gia. 1.2 .Ñoái töôïng, phöông phaùp ñieàu chænh cuûa luaät Hieán phaùp: - Ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa luaät Hieán phaùp: Laø nhöõng quan heä xaõ hoäi cô baûn nhaát, quan troïng nhaát gaén lieàn vôùi vieäc xaùc ñònh cheá ñoä chính trò, cheá ñoä kinh teá, vaên hoaù, giaùo duïc, khoa hoïc, coâng ngheä, ñòa vò phaùp lí cuûa coâng daân, cuûa toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc. Ñaây laø nhöõng vaán ñeà quan troïng lieân quan vaø chi phoái ñeán moïi lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa moät quoác gia. 83
Neáu ñem so saùnh ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa nhöõng ngaønh luaät khaùc, chuùng ta thaáy neáu nhö ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa moät ngaønh luaät khaùc thöôøng chæ bao goàm nhöõng quan heä xaõ hoäi trong moät lónh vöïc nhaát ñònh, thì ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa luaät Hieán phaùp bao goàm nhieàu loaïi quan heä xaõ hoäi khaùc nhau treân taát caû caùc lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi. Xuaát phaùt töø ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa mình maø ngaønh luaät Hieán phaùp coù moät vò trí ñaëc bieät, giöõ vai troø chuû ñaïo trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam. Nhöõng cheá ñònh cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp laø cô sôû phaùp lí ñeå töø ñoù hình thaønh caùc ngaønh luaät khaùc. Taát caû caùc qui ñònh trong caùc ngaønh luaät khaùc ñeàu baét nguoàn vaø phaûi phuø hôïp vôùi quy ñònh cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp vaø ñeå nhaèm cuï theå hoaù nhöõng quy ñònh cuûa luaät Hieán phaùp. - Phöông phaùp ñieàu chænh cuûa luaät Hieán phaùp: Döïa treân cô sôû ñoái töôïng ñieàu chænh nhö ñaõ neâu treân, cho neân phöông phaùp ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp cuõng coù ñieåm khaùc bieät. Ngoaøi nhöõng phöông phaùp chung nhö caùc ngaønh luaät khaùc, noù coøn coù phöông phaùp ñieàu chænh ñaëc thuø, ñoù laø phöông phaùp aùp ñaët vaø phöông phaùp ñònh nghóa. Baèng nhöõng phöông phaùp naøy, luaät Hieán phaùp ñaõ quy ñònh veà ñòa vò phaùp lí vaø nhieäm vuï, quyeàn haïn cuõng nhö moái quan heä cuûa caùc cô quan, toå chöùc, moïi coâng daân trong xaõ hoäi vaø xaùc ñònh nhöõng nguyeân taéc chung nhaèm baûo ñaûm tính thoáng nhaát cho caû heä thoáng phaùp luaät. 1.3. Nguoàn cuûa luaät Hieán phaùp. Nguoàn cuûa luaät Hieán phaùp bao goàm nhöõng vaên baûn phaùp luaät do caùc cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn ban haønh coù chöùa ñöïng nhöõng quy phaïm phaùp luaät thuoäc ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp. Cuï theå nhö: - Hieán phaùp vaên baûn coù giaù trò phaùp lí cao nhaát trong toaøn boä heä thoáng caùc vaên baûn quy phaïm phaùp luaät cuûa Nhaø nöôùc ta. Hieán phaùp laø nguoàn cô baû n cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp . - Caùc vaên baûn luaät khaùc cuûa Quoác hoäi nhö: Luaät baàu cöû ñaïi bieåu Quoác hoäi, Luaät toå chöùc Quoác hoäi, Luaät toå chöùc Chính phuû vaø moät soá nghò quyeát cuûa Quoác hoäi coù chöùa ñöïng nhöõng quy phaïm phaùp luaät cuûa luaät Hieán phaùp. - Moät soá vaên baûn cuûa UÛy ban thöôøng vuï Quoác hoäi, cuûa Chính phuû, Thuû töôùng Chính phuû, thaønh vieân cuûa Chính phuû, cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân caùc caáp nhö: Phaùp leänh cuûa UÛy ban thöôøng vuï Quoác hoäi veà nhieäm vuï, quyeàn haïn cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân vaø Uyû ban nhaân daân caùc caáp ngaøy 25/6/1996; Nghò ñònh cuûa Chính phuû veà nhieäm vuï, quyeàn haïn, traùch nhieäm quaûn lí nhaø nöôùc cuûa caùc Boä, cô quan ngang Boä ngaøy 2/3/1993; Nghò quyeát cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân veà vieäc thoâng qua noäi quy hoaït ñoäng cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân… 2. Moät soá noäi dung cô baûn cuûa Hieán phaùp 1992 (ñaõ ñöôïc söûa ñoåi, boå sung naêm 2001). Hieán phaùp 1992 goàm lôøi noùi ñaàu, 147 ñieàu vaø ñöôïc chia thaønh 12 chöông nhö sau: Chöông I: Cheá ñoä chính trò (qui ñònh töø ñieàu 1 ñeán ñieàu 14). 84
Cheá ñoä chính trò quy ñònh taïi chöông I cuûa Hieán phaùp 1992 ñöôïc hieåu laø moät cheá ñònh phaùp lí cô baûn. Goàm toång theå caùc qui ñònh ñoái vôùi moïi hoaït ñoäng cuûa Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi, laø nguyeân taéc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc, do ñoù nhöõng quy ñònh vaø nguyeân taéc quy ñònh trong chöông naøy laø cô sôû, neàn taûng chính trò cho caùc chöông sau cuûa Hieán phaùp. Noäi dung cuûa chöông naøy quy ñònh veà caùc vaán ñeà nhö: Quy ñònh veà baûn chaát vaø muïc ñích cuûa Nhaø nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam (Ñ ieàu 2, Ñieàu 3). Quy ñònh veà heä thoáng chính trò cuûa Nhaø nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam bao goàm caùc toå chöùc nhö: Ñaûng coäng saûn Vieät Nam, Nhaø nöôùc vaø caùc ñoaøn theå, caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi (Coâng ñoaøn, Maët traän Toå Quoác, Ñoaøn Thanh nieân, Hoäi Noâng daân, Hoäi Phuï nöõ vaø caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi khaùc) toàn taïi vaø hoaït ñoäng trong khuoân khoå quy ñònh cuûa phaùp luaät. Quy ñònh veà nguyeân taéc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc (Ñ ieàu 6). Quy ñònh veà vò trí, vai troø laõnh ñaïo cuûa Ñaûng coäng saûn Vieät Nam (Ñieàu 4) nhaèm theå cheá hoaù vai troø laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, ghi nhaän söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng coäng saûn laø yeáu toá haøng ñaàu baûo ñaûm cho söï thaéng lôïi trong coâng cuoäc ñoåi môùi vaø xaây döïng thaønh coâng CNXH ôû nöôùc ta. Quy ñònh veà chính saùch ñoaøn keát daân toäc (Ñieàu 5, Ñieàu 9) vaø ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Nhaø nöôùc ta (Ñieàu 14). Chöông II: Cheá ñoä kinh teá (quy ñònh töø Ñieàu 15 ñeán Ñieàu 19). Chöông naøy quy ñònh veà muïc ñích vaø phöông höôùng phaùt trieån neàn kinh teá ôû nöôùc ta. Quy ñònh veà caùc hình thöùc sôû höõu vaø caùc thaønh phaàn kinh teá ôû nöôùc ta trong thôøi kì quaù ñoä ñi leân chuû nghóa xaõ hoäi (Ñieàu 15, Ñieàu 16). Chöông III: Vaên hoaù, giaùo duïc, khoa hoïc, coâng ngheä. (quy ñònh töø Ñieàu 30 ñeán Ñieàu 43). Chöông naøy qui ñònh veà ñöôøng loái baûo toàn vaø phaùt trieån neàn vaên hoaù Vieät Nam. Xaùc ñònh vaán ñeà giaùo duïc, ñaøo taïo vaø khoa hoïc - coâng ngheä laø quoác saùch haøng ñaàu. Chöông IV: Baûo veä toå quoác Vieät Nam xaõ hoäi chuû nghóa (qui ñònh töø Ñieàu 44 ñeán Ñieàu 48). Chöông naøy xaùc ñònh ñöôøng loái quoác phoøng toaøn daân. Taïi Ñieàu 47 qui ñònh veà nhieäm vuï xaây döïng Coâng an nhaân daân caùch maïng, chính qui, tinh nhueä, töøng böôùc hieän ñaïi… Chöông V: Quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn cuûa coâng daân (qui ñònh töø Ñieàu 49 ñeán Ñieàu 82). Quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn cuûa coâng daân luoân laø moät cheá ñònh cô baûn, bao giôø cuõng giöõ moät vò trí quan troïng trong Hieán phaùp vaø ñöôïc quan taâm moät caùch thích ñaùng. Caùc quyeàn vaø nghóa vuï cuûa coâng daân ghi nhaän trong Hieán phaùp ñöôïc goïi laø caùc quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn, bôûi vì tröôùc heát noù xaùc ñònh nhöõng moái quan heä cô baûn nhaát giöõa Nhaø nöôùc vaø coâng daân. Thöù hai, nhöõng quyeàn vaø nghóa vuï aáy ñöôïc qui ñònh trong Hieán phaùp laø cô sôû ñeå xaùc ñònh ñòa vò phaùp lí cuûa coâng daân vaø cuõng laø ñeå xaùc ñònh caùc quyeàn vaø nghóa vuï khaùc cuûa coâng daân trong caùc ngaønh luaät khaùc. 85
Nhöõng quyeàn vaø nghóa vuï cuûa coâng daân ghi nhaän trong Hieán phaùp theå hieän trình ñoä, möùc soáng, neàn vaên minh, daân chuû cuûa moät Nhaø nöôùc. Caùc quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn cuûa coâng daân ñöôïc chia thaønh caùc loaïi nhö: - Caùc quyeàn, nghóa vuï veà kinh teá - xaõ hoäi (Ñieàu 55, 56, 57, 58, 66, 78, 80…). Caùc quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn trong lónh vöïc naøy ñöôïc xem laø neàn taûng, coù yù nghóa quyeát ñònh trong toaøn boä caùc quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn cuûa coâng daân. Chaúng haïn Hieán phaùp quy ñònh veà quyeàn lao ñoäng cuûa coâng daân ñeán möùc ñoä naøo, thì ñieàu ñoù seõ ñöôïc coi laø tieâu chuaån ñaùnh giaù veà söï tieán boä cuûa xaõ hoäi. Taïi Ñieàu 57 vaø Ñieàu 58 ñaõ quy ñònh veà baûo hoä quyeàn sôû höõu hôïp phaùp cuûa coâng daân cuøng vôùi quyeàn ñöôïc töï do kinh doanh. Ñoàng thôøi Hieán phaùp quy ñònh coâng daân coù nghóa vuï ñoùng thueá vaø lao ñoäng coâng ích (Ñieàu 80 ). Taïi Ñieàu 63 vaø Ñieàu 64 ñaõ ghi nhaän quyeàn bình ñaúng nam, nöõ; ñoàng thôøi baûo hoä hoân nhaân vaø gia ñình, khoâng thöøa nhaän vieäc phaân bieät ñoái xöû giöõa caùc con trong gia ñình. Nhöõng quy ñònh taïi Ñieàu 61, 66, 67 vöøa theå hieän caùc quyeàn veà xaõ hoäi cuûa coâng daân, vöøa theå hieän chính saùch xaõ hoäi nhaân ñaïo cuûa Nhaø nöôùc ta. - Caùc quyeàn, nghóa vuï cô baûn veà chính trò (Ñieàu 53, 54, 74, 76, 77, 79…). Caùc quyeàn vaø nghóa vuï naøy theå hieän möùc ñoä tham gia cuûa coâng daân vaøo hoaït ñoäng quaûn lí nhaø nöôùc, nhö quyeàn baàu cöû, quyeàn öùng cöû, quyeàn bieåu quyeát khi Nhaø nöôùc tröng caàu daân yù, quyeàn vaø nghóa vuï baûo veä Toå Quoác, quyeàn khieáu naïi, toá caùo… - Caùc quyeàn, nghóa vuï cô baûn veà vaên hoaù, giaùo duïc (Ñieàu 59, 60, 65, 66…). Tieâu chuaån ñeå ñaùnh giaù neàn vaên minh cuûa moät quoác gia chính laø trình ñoä hoïc vaán, trình ñoä vaên hoaù cuûa coâng daân trong quoác gia ñoù, vì vaäy Hieán phaùp quy ñònh hoïc taâp vöøa laø quyeàn, vöøa laø nghóa vuï cuûa coâng daân. Giaùo duïc ôû baäc tieåu hoïc laø baét buoäc. Treû em ñöôïc gia ñình, Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi baûo veä, chaêm soùc, giaùo duïc. Thanh nieân ñöôïc gia ñình, Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi taïo ñieàu kieän phaùt trieån toaøn dieän. - Caùc quyeàn, nghóa vuï cô baûn trong lónh vöïc töï do daân chuû , töï do caù nhaân (Ñieàu 9, 68, 69, 70, 71, 72, 73…). Ñaây laø nhöõng quyeàn, nghóa vuï quan troïng nhaèm baûo ñaûm cho coâng daân coù nhöõng ñieàu kieän caàn thieát ñeå tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi. Cuï theå nhö: coâng daân coù quyeàn töï do ngoân luaän, töï do baùo chí, töï do laäp hoäi, hoäi hoïp, töï do tín ngöôõng, coù quyeàn ñöôïc thoâng tin… Caùc chöông coøn laïi: Quy ñònh veà nhöõng vaán ñeà nhö: Quoác hoäi, Chuû tòch nöôùc, Chính phuû, cô quan Chính quyeàn nhaø nöôùc ôû ñòa phöông, cô quan Toaø aùn nhaân daân vaø Vieän kieåm saùt nhaân daân… II. NGAØNH LUAÄT HAØNH CHÍNH 1. Khaùi quaùt chung veà Luaät haønh chính. 1.1. Khaùi nieäm Luaät haønh chính: Luaät haønh chính laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp trong heä thoáng phaùp luaät Vieät nam bao goàm caùc quy phaïm phaùp luaät ñieàu chænh nhöõng quan heä xaõ hoäi phaùt sinh trong quaù trình toå chöùc vaø thöïc hieän hoaït ñoäng chaáp haønh vaø ñieàu haønh cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn, caùc toå chöùc xaõ hoäi ñöôïc nhaø nöôùc trao quyeàn quaûn lyù nhaø nöôùc treân caùc lónh vöïc kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi. 86
1.2. Ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa Luaät haønh chính: Luaät haønh chính ñieàu chænh nhöõng quan heä xaõ hoäi hình thaønh trong lónh vöïc quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc. Nhöõng quan heä naøy coù theå goïi laø nhöõng quan heä chaáp haønh – ñieàu haønh hoaëc nhöõng quan heä quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc. Noù ñöôïc chia thaønh ba nhoùm: - Caùc quan heä quaûn lyù phaùt sinh trong quaù trình caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc thöïc hieän hoaït ñoäng chaáp haønh ñieàu haønh treân moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. - Caùc quan heä quaûn lyù hình thaønh trong quaù trình caùc cô quan nhaø nöôùc xaây döïng vaø cuûng coá cheá ñoä coâng taùc noäi boä cuûa cô quan nhaèm oån ñònh veà toå chöùc ñeå hoaøn thaønh chöùc naêng, nhieäm vuï cuûa mình. - Caùc quan heä quaûn lyù hình thaønh trong quaù trình caùc caù nhaâ n vaø toå chöùc ñöôïc nhaø nöôùc trao quyeàn thöïc hieän hoaït ñoäng quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc trong moät soá tröôøng hôïp cuï theå do phaùp luaät quy ñònh. 1.3. Phöông phaùp ñieàu chænh cuûa Luaät haønh chính: Ñaëc tröng cuûa phöông phaùp ñieàu chænh cuûa Luaät haønh chính laø tính meänh leänh ñöôïc hình thaønh töø quan heä “quyeàn löïc – phuïc tuøng”, giöõa moät beân coù quyeàn nhaân danh nhaø nöôùc ra nhöõng meänh leänh baét buoäc ñoái vôùi beân kia laø cô quan, toå chöùc hoaëc caù nhaân coù nghóa vuï phuïc tuøng caùc meänh leänh ñoù. Nhö vaäy, phöông phaùp ñieàu chænh cuûa Luaät Haønh chính laø phöông phaùp meänh leänh, ñôn phöông. 2. Moät soá noäi dung cô baûn cuûa ngaønh Luaät haønh chính. 2.1 Quan heä phaùp luaät haønh chính. Quan heä phaùp luaät haønh chính laø nhöõng quan heä xaõ hoäi phaùt sinh trong lónh vöïc chaáp haønh- ñieàu haønh, giöõa moät beân mang quyeàn löïc nhaø nöôùc coù chöùc naêng quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc vaø moät beân laø ñoái töôïng quaûn lyù. Quan heä phaùp luaät haønh chính coù nhöõng ñaëc tröng cô baûn sau ñaây: - Quyeàn vaø nghóa vuï cuûa caùc beân tham gia quan heä phaùp luaät haønh chính luoân gaén vôùi hoaït ñoäng chaáp haønh - ñieàu haønh cuûa nhaø nöôùc. - Moät beân trong quan heä phaùp luaät haønh chính phaûi laø chuû theå ñöôïc söû duïng quyeàn löïc Nhaø nöôùc. Chuû theå naøy laø chuû theå baét buoäc. Thieáu söï tham gia cuûa chuû theå baét buoäc thì khoâng theå hình thaønh quan heä phaùp luaät haønh chính. Chuû theå baét buoäc thöôøng laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc. Beân caïnh ñoù, chuû theå baét buoäc coøn laø thuû tröôûng caùc cô quan kieåm saùt, xeùt xöû, haønh chính nhaø nöôùc vaø thuû tröôûng caùc ñôn vò cô sôû tröïc thuoäc boä maùy haønh chính nhaø nöôùc trong caùc moáiquan heä vôùi nhaân vieân thuoäc quyeàn… Chuû theå baét buoäc trong quan heä phaùp luaät haønh chính coù quyeàn nhaân danh nhaø nöôùc ñeå ñôn phöông ra nhöõng meänh leänh buoäc phía beân kia phaûi thöïc hieän. - Caùc tranh chaáp phaùt sinh trong quan heä phaùp luaät haønh chính ñöôïc giaûi quyeát theo trình töï, thuû tuïc haønh chính vaø thuoäc thaåm quyeàn cuûa cô quan haønh chính nhaø nöôùc. Ngoaøi ra, coøn coù theå ñöôïc giaûi quyeát theo thuû tuïc tö phaùp taïi Toøa aùn (Toøa haønh chính). 87
2.2 Cô quan haønh chính nhaø nöôùc. Cô quan haønh chính nhaø nöôùc laø moät boä phaän cuûa boä maùy nhaø nöôùc do nhaø nöôùc laäp ra ñeå thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc. Cô quan haønh chính nhaø nöôùc laø moät loaïi cô quan nhaø nöôùc, do vaäy noù mang ñaày ñuû caùc daáu hieäu chung cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc. Beân caïnh ñoù, cô quan haønh chính nhaø nöôùc coøn coù nhöõng daáu hieäu rieâng. Caên cöù vaøo nhöõng daáu hieäu naøy , chuùng ta coù theå phaân bieät cô quan haønh chính nhaø nöôùc vôùi caùc cô quan nhaø nöôùc khaù c: - Cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù chöùc naêng quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc, thöïc hieän hoaït ñoäng chaáp haønh - ñieàu haønh treân moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. - Moãi cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù moät thaåm quyeàn nhaát ñònh. Thaåm quyeàn aáy khoâng phuï thuoäc vaøo yù muoán chuû quan cuûa cô quan haønh chính nhaø nöôùc vaø chæ giôùi haïn trong phaïm vi chaáp haønh - ñieàu haønh. - Chæ caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc môùi coù heä thoáng caùc ñôn vò cô sôû tröïc thuoäc. Caùc ñôn vò naøy ñöôïc thaønh laäp vaø hoaït ñoäng ôû caùc lónh vöïc khaùc nhau nhö haønh chính, kinh teá, vaên hoaù xaõ hoäi… Ví duï trong lónh vöïc haønh chính - chính trò coù caùc ñôn vò Quaân ñoäi, Coâng an… Phaân loaïi caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc: - Caên cöù vaøo quy ñònh cuûa phaùp luaät, cô quan haønh chính nhaø nöôùc ñöôïc chia thaønh hai loaïi: + Loaïi thöù nhaát laø caùc cô quan hieán ñònh nhö Chính phuû, caùc Boä, cô quan ngang Boä vaø UÛy ban nhaân daân caùc caáp. Ñaây laø nhöõng cô quan haø nh chính quan trong nhaát. + Loaïi thöù hai laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chuyeân moân keå caû ôû trung öông vaø ñòa phöông nhö Toång cuïc, Cuïc, Sôû, Phoøng, Ban… - Caên cöù theo phaïm vi laõnh thoå hoaït ñoäng, cô quan haønh chính nhaø nöôùc ñöôïc chia thaønh hai loaïi: + Loaïi thöù nhaát laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc ôû trung öông: Chính phuû, caùc Boä, caùc cô quan ngang Boä, caùc cô quan thuoäc Chính phuû. + Loaïi thöù hai laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc ôû ñòa phöông: UÛy ban nhaân daân caùc caáp, caùc Sôû, Phoøng, Ban. - Caên cöù theo phaïm vi thaåm quyeàn, cô quan haønh chính ñöôïc phaân thaønh cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chung vaø cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chuyeân moân. Cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chung bao goàm Chính phuû vaø UÛy ban nhaân daân caùc caáp. Cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chuyeân moân ôû trung öông coù caùc Boä, cô quan ngang Boä, cô quan thuoäc Chính phuû; ôû ñòa phöông coù caùc Cuïc, Sôû, Phoøng, Ban… - Caên cöù theo nguyeân taéc toå chöùc vaø giaûi quyeát coâng vieäc (theo cheá ñoä thuû tröôûng) cô quan haønh chính nhaø nöôùc ñöôïc phaân thaønh hai loaïi: cô quan toå chöùc vaø hoaït ñoäng theo cheá ñoä taäp theå laõnh ñaïo vaø cô quan toå chöùc, hoaït ñoäng theo cheá ñoä thuû tröôûng moät ngöôøi. Cô quan toå chöùc vaø hoaït ñoäng theo cheá ñoä taäp theå laõnh ñaïo laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chung: Chính phuû vaø UÛy ban nhaân daân caùc caáp. Caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chuyeân moân toå chöùc vaø hoaït ñoäng theo cheá ñoä thuû tröôûng moät ngöôøi. Ñöùng ñaàu moãi cô quan ñoù laø thuû tröôûng cô quan nhö: Boä tröôûng, Giaùm ñoác sôû, Tröôûng phoøng, ban… 88
2.3 Vi phaïm haønh chính: Vi phaïm haønh chính laø haønh vi do caù nhaân, toå chöùc thöïc hieän moät caùch coá yù hoaëc voâ yù, xaâm phaïm caùc quy taéc quaûn lyù nhaø nöôùc maø khoâng phaûi laø toäi phaïm hình söï vaø theo quy ñònh cuûa phaùp luaät phaûi bò xöû lyù haønh chính. Vi phaïm haønh chính coù nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn sau: - Haønh vi traùi phaùp luaät xaâm phaïm caùc quy taéc quaûn lyù nhaø nöôùc. - Haønh vi ñoù do caù nhaân, toå chöùc thöïc hieän moät caùch coá yù hoaëc voâ yù (ñoái vôùi toå chöùc - yeáu toá loãi phaûi ñöôïc xaùc ñònh ôû töøng con ngöôøi cuï theå) . - Haønh vi ñoù khoâng phaûi laø toäi phaïm. - Haønh vi ñoù ñöôïc phaùp luaät quy ñònh phaûi bò xöû lyù haønh chính. 2.4 Xöû lyù vi phaïm haønh chính (VPHC): 2.4.1 Nguyeân taéc xöû lyù VPHC. - Moïi VPHC phaûi ñöôïc phaùt hieän kòp thôøi vaø phaûi ñình chæ ngay. Vieäc xöû lyù VPHC phaûi ñöôïc tieán haønh nhanh choùng, coâng minh, trieät ñeå. Moïi haäu quaû do VPHC gaây ra phaûi ñöôïc khaéc phuïc theo ñuùng quy ñònh cuûa phaùp luaät. - Caù nhaân, toå chöùc chæ bò xöû lyù haønh chính khi coù VPHC do phaùp luaät quy ñònh. - Vieäc xöû lyù VPHC phaûi do ngöôøi coù thaåm quyeàn tieán haønh theo ñuùng quy ñònh cuûa phaùp luaät. - Moät haønh vi VPHC chæ bò xöû lyù haønh chính moät laàn. Nhieàu ngöôøi cuøng thöïc hieän moät haønh vi VPHC thì moãi nguôøi vi phaïm ñeàu bò xöû lyù. Moät ngöôøi thöïc hieän nhieàu haønh vi VPHC thì bò xöû lyù veà töøng haønh vi vi phaïm. - Vieäc xöû lyù VPHC phaûi caên cöù vaøo tính chaát, möùc ñoä vi phaïm, nhaân thaân ngöôøi vi phaïm vaø nhöõng tình tieát giaûm nheï, taêng naëng ñeå quyeát ñònh hình thöùc bieän phaùp xöû lyù thích hôïp. - Khoâng xöû lyù VPHC trong caùc tröôøng hôïp thuoäc tình theá caáp thieát, phoøng veä chính ñaùng, söï kieän baát ngôø hoaëc VPHC trong khi ñang maéc beänh taâm thaàn hoaëc caùc beänh khaùc laøm maát khaû naêng nhaän thöùc hoaëc khaû naêng ñieàu khieån haønh vi cuûa mình. 2.4.2 Thôøi hieäu xöû lyù VPHC - Moät naêm keå töø ngaøy VPHC ñöôïc thöïc hieän. - Hai naêm ñoái vôùi VPHC trong caùc lónh vöïc: taøi chính, chöùng khoaùn, sôõ höõu trí tueä, xaây döïng, moâi tröôøng, an toaøn vaø kieåm soaùt böùc xaï, nhaø ôû, ñaát ñai, ñeâ ñieàu, xuaát baûn, xuaát khaåu, nhaäp khaåu, xuaát caûnh, nhaäp caûnh hoaëc VPHC laø haønh vi buoân laäu, saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû. - Ñoái vôùi caù nhaân bò khôûi toá, truy toá hoaëc coù quyeát ñònh ñöa vuï aùn ra xeùt xöû theo thuû tuïc toá tuïng hình söï maø coù quyeát ñònh ñình chæ ñieàu tra hoaëc ñình chæ vuï aùn thì bò xöû lyù haønh chính neáu haønh vi coù daáu hieäu VPHC, thôøi hieäu xöû lyù VPHC laø 3 thaùng keå töø ngaøy ngöôøi coù thaåm quyeàn xöû lyù nhaän ñöôïc quyeát ñònh ñình chæ vaø hoà sô vuï vi phaïm. - Trong thôøi haïn neâu treân neáu caù nhaân, toå chöùc coù VPHC môùi hoaëc coá tình troán traùnh, caûn trôû vieäc xöû phaït thì khoâng aùp duïng thôøi hieäu neâu treân. 89
2.4.3 Caùc hình thöùc xöû lyù VPHC. Xöû lyù VPHC bao goàm xöû phaït VPHC vaø caùc bieän phaùp xöû lyù haønh chính khaùc. - Xöû phaït VPHC: + Xöû phaït VPHC ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caù nhaân, toå chöùc coù haønh vi coá yù hoaëc voâ yù vi phaïm caùc quy ñònh cuûa phaùp luaät veà quaûn lyù nhaø nöôùc maø khoâng phaûi laø toäi phaïm vaø theo quy ñònh cuûa phaùp luaät phaûi bò xöû phaït haønh chính. + Caùc hình thöùc xöû phaït VPHC bao goàm: Hình thöùc xöû phaït chính: caûnh caùo, phaït tieàn. Hình thöùc xöû phaït boå sung: töôùc quyeàn söû duïng giaáy pheùp, chöùng chæ haønh ngheà, tòch thu tang vaät, phöông tieän ñöôïc söû duïng ñeå VPHC. Chuù yù: Ngöôøi nöôùc ngoaøi VPHC coøn coù theå bò xöû phaït truïc xuaát, truïc xuaát ñöôïc aùp duïng laø hình thöùc xöû phaït chính hoaëc xöû phaït boå sung tuøy töøng tröôøng hôïp cuï theå. + Möùc phaït: caên cöù vaøo tính chaát, möùc ñoä vi phaïm, möùc phaït tieàn trong xöû phaït VPHC laø töø 5.000 ñoàng ñeán 500.000.000 ñoàng. - Caùc bieän phaùp xöû lyù haønh chính khaùc. + Caùc bieän phaùp xöû lyù haønh chính khaùc ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caù nhaân coù haønh vi VPPL veà an ninh, traät töï, an toaøn xaõ hoäi nhöng chöa ñeán möùc truy cöùu traùch nhieäm hình söï (khoâng aùp duïng ñoái vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi). Caùc bieän phaùp xöû lyù haønh chính khaùc bao goàm: Giaùo duïc taïi xaõ, phöôøng, thò traán; ñöa vaøo tröôøng giaùo döôõng; ñöa vaøo cô sôû giaùo duïc; ñöa vaøo cô sôû chöõa beänh; quaûn cheá haønh chính. - Thaåm quyeàn xöû lyù VPHC: Chuû tòch UBND: xaõ, phöôøng, thò traán, quaän, huyeän, thò xaõ, thaønh phoá thuoäc tænh, tænh, thaønh phoá tröïc thuoäc trung öông; Coâng an nhaân daân; Boä ñoäi bieân phoøng; Caûnh saùt bieån, Haûi quan; Kieåm laâm, Cô quan thueá, Quaûn lyù thò tröôøng; Thanh tra chuyeân ngaønh; Giaùm ñoác caûng vuï haøng haûi, Giaùm ñoác caûng vuï noäi ñòa, Giaùm ñoác caûng vuï haøng khoâng; Toaø aùn nhaân daân vaø cô quan thi haønh aùn daân söï. 2.5 Traùch nhieäm haønh chính (TNHC) 2.5.1. Khaùi nieäm TNHC: - Traùch nhieäm haønh chính laø haäu quaû cuûa haønh vi vi phaïm haønh chính cuûa chuû theå phaùp luaät haønh chính ñöôïc theå hieän ôû söï aùp duïng nhöõng cheá taøi phaùp luaät haønh chính ñoái vôùi chuû theå ñoù theo trình töï do luaät ñònh bôûi cô quan nhaø nöôùc, ngöôøi coù thaåm quyeàn. 2.5.2. Ñaëc ñieåm cuûa TNHC: TNHC coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng bieät so vôùi nhöõng daïng traùch nhieäm phaùp lyù khaùc. Cô sôû cuûa traùch nhieäm haønh chính laø vi phaïm haønh chính, khoâng coù vi phaïm haønh chính thì khoâng coù TNHC. - Caùc bieän phaùp TNHC khoâng ñoàng nhaát vôùi caùc bieän phaùp cöôõng cheá haønh chính noùi chung. Vì caùc bieän phaùp TNHC chæ ñöôïc aùp duïng treân cô sôû quyeát ñònh xöû lyù. Coøn caùc bieän phaùp cöôõng cheá haønh chính khaùc (bieän phaùp phoøng ngöøa, ngaên chaën haønh chính) ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caû nhöõng tröôøng hôïp khi chöa coù vi phaïm phaùp luaät xaûy ra hoaëc khi ñaõ coù vi phaïm xaûy ra roài nhöng chöa coù quyeát ñònh xöû lyù. 90
- TNHC ñöôïc aùp duïng chuû yeáu bôûi caùc cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc, ngöôøi coù thaåm quyeàn theo thuû tuïc haønh chính (ñöôïc aùp duïng ngoaøi trình töï xeùt xöû cuûa Toøa aùn). Coøn vieäc aùp duïng cheá taøi hình söï, daân söï ñöôïc thöïc hieän theo trình töï xeùt xöû cuûa Toøa aùn. - TNHC vaø traùch nhieäm kyû luaät ñeàu ñöôïc aùp duïng ngoaøi trình töï Toøa aùn nhöng chuùng coù ñieåm khaùc bieät cô baûn: TNHC aùp duïng ñoái vôùi moïi coâng daân coøn traùch nhieäm kyû luaät thì ngöôøi bò aùp duïng bao giôø cuõng tröïc thuoäc cô quan hoaëc ngöôøi coù thaåm quyeàn aùp duïng cheá taøi ñoù. 2.6. Caùn boä, coâng chöùc: Khaùi nieäm caùn boä, coâng chöùc (ñöôïc quy ñònh Ñieàu 1 - Phaùp leänh caùn boä coâng chöùc). Caùn boä, coâng chöùc quy ñònh taïi phaùp leän h naøy laø coâng daân Vieät Nam, trong bieân cheá bao goàm: a. Nhöõng ngöôøi do baàu cöû ñeå ñaûm nhieäm chöùc vuï theo nhieäm kyø trong cô quan nhaø nöôùc, toå chöùc chính trò, toå chöùc chính trò – xaõ hoäi ôû trung öông; ôû tænh, thaønh phoá tröïc thuoäc trung öông (sau ñaây goïi chung laø caáp tænh); ôû huyeän, quaän, thò xaõ, thaønh phoá thuoäc tænh (sau ñaây goïi chung laø caáp huyeän). b. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, boå nhieäm hoaëc ñöôïc giao nhieäm vuï thöôøng xuyeân laøm vieäc trong toå chöùc chính trò, toå chöùc chính trò - xaõ hoäi ôû trung öông, caáp tænh, caáp huyeän. c. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, boå nhieäm vaøo moät ngaïch coâng chöùc hoaëc giao giöõ moät coâng vuï thöôøng xuyeân trong caùc cô quan nhaø nöôùc ôû trung öông, caáp tænh, caáp huyeän. d. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, boå nhieäm vaøo moät ngaïch vieân chöùc hoaëc giao giöõ moät nhieäm vuï thöôøng xuyeân trong ñôn vò söï nghieäp cuûa nhaø nöôùc, toå chöùc chính trò - xaõ hoäi. ñ. Thaåm phaùn Toøa aùn nhaân daân, Kieåm saùt vieân Vieän kieåm saùt nhaân daân. e. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, boå nhieäm hoaëc ñöôïc giao nhieäm vuï thöôøng xuyeân laøm vieäc trong cô quan, ñôn vò thuoäc Quaân ñoäi nhaân daân maø khoâng phaûi laø sæ quan, quaân nhaân chuyeân nghieäp, coâng nhaân quoác phoøng; laøm vieäc trong cô quan, ñôn vò thuoäc Coâng an nhaân daân maø khoâng phaûi laø só quan, haï só quan chuyeân nghieäp. g. Nhöõng ngöôøi do baàu cöû ñeå ñaûm nhieäm chöùc vuï theo nhöõng nhieäm kyø trong thöôøng tröïc thuoäc HÑND, UBND, Bí thö , Phoù bí thö Ñaûng UÛy, ngöôøi ñöùng ñaàu toå chöùc chính trò - xaõ hoäi xaõ, phöôøng, thò traán (sau ñaây goïi chung laø caáp xaõ). h. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, giao giöõ moät chöùc danh chuyeân moân nghieäp vuï thuoäc UBND caáp xaõ. Caùn boä, coâng chöùc quy ñònh taïi caùc ñieåm a, b, c, e, g, h khoaûn moät ñieàu naøy ñöôïc höôûng löông töø ngaân saùch nhaø nöôùc; caùn boä, coâng chöùc quy ñònh taïi ñieåm d khoaûn moät ñieàu naøy ñöôïc höôûng löông töø ngaân saùch nhaø nöôùc vaø caùc nguoàn thu söï nghieäp theo quy ñònh cuûa phaùp luaät. 91
III. NGAØNH LUAÄT DAÂN SÖÏ 1. Khaùi quaùt chung veà Luaät daân söï 1.1 Khaùi nieäm Luaät daân söï: Luaät daân söï laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam, bao goàm caùc quy phaïm phaùp luaät ñieàu chænh caùc quan heä taøi saûn mang tính chaát haøng hoaù - tieàn teä vaø caùc quan heä nhaân thaân treân cô sôû bình ñaúng, ñoäc laäp cuûa caùc chuû theå tham gia vaøo caùc quan heä ñoù. 1.2 Ñoái töôïng vaø phöông phaùp ñieàu chænh cuûa luaät daân söï: a) Ñoái töôïng ñieàu cuûa ngaønh luaät daân söï Goàm coù hai nhoùm quan heä xaõ hoäi: - Quan heä veà taøi saûn: laø quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi thoâng qua moät taøi saûn, taøi saûn ñöôïc bieåu hieän döôùi caùc daïng khaùc nhau nhö: vaät coù thöïc, tieàn, giaáy tôø trò giaù ñöôïc baèng tieàn vaø caùc quyeàn taøi saûn. Quan heä taøi saûn do luaät daân söï ñieàu chænh mang tính chaát haøng hoùa tieàn teä. Söï ñeàn buø ngang giaù trong trao ñoåi laø bieåu hieän cuûa quan heä haøng hoùa - tieàn teä, laø ñaëc tröng cuûa quan heä daân söï. Maëc duø vaäy khoâng phaûi taát caû caùc quan heä taøi saûn do luaät daân söï ñieàu chænh ñeàu mang tính chaát ñeàn buø ngang giaù, nhö: quan heä taëng cho taøi saûn, thöøa keá taøi saûn… Sôû dó nhö vaäy vì nhöõng loaïi quan heä naøy coøn chòu söï chi phoái cuûa yeáu toá tình caûm, quan heä huyeát thoáng vaø ñaây khoâng phaûi laø nhöõng loaïi quan heä mang tính chaát ñaëc tröng cuûa giao löu daân söï. - Quan heä nhaân thaân: laø quan heä lieân quan ñeán caùc giaù trò tinh thaàn cuûa con ngöôøi. Caùc quyeàn nhaân thaân cuûa con ngöôøi laø quyeàn daân söï gaén lieàn vôùi moät chuû theå khoâng theå chuyeån giao cho ngöôøi khaùc. Luaät daân söï ñieàu chænh caùc quan heä nhaân thaân baèng caùch xaùc ñònh nhöõng giaù trò nhaân thaân naøo ñöôïc coi laø quyeàn nhaân thaân, ñoàng thôøi quy ñònh caùc bieän phaùp thöïc hieän, baûo veä caùc quyeàn nhaân thaân. Quan heä nhaân thaân maø luaät daân söï ñieàu chænh ñöôïc chia thaønh hai loaïi: + Quan heä nhaân thaân khoâng lieân quan ñeán taøi saûn nhö: hoï teân, danh döï, uy tín, nhaân phaåm cuûa caù nhaân hay toå chöùc… Ñaây laø nhöõng quyeàn nhaân thaân khoâng theå dòch chuyeån cho caùc chuû theå khaùc vaø khoâng xaùc ñònh ñöôïc baèng tieàn, khoâng theå mang ra trao ñoåi ngang giaù. + Quan heä nhaân thaân coù lieân quan ñeán taøi saûn nhö: quyeàn taùc giaû, quyeàn sôû höõu coâng nghieäp, phaùt minh, saùng cheá… Ñaây laø caùc quan heä nhaân thaân gaén vôùi lôïi ích vaät chaát, laø nhöõng giaù trò nhaân thaân khi ñöôïc xaùc laäp laøm phaùt sinh caùc quyeàn taøi saûn. Quyeàn nhaân thaân laø tieàn ñeà laøm phaùt sinh caùc quyeàn taøi saûn. b) Phöông phaùp ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät daân söï Cô cheá ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi bao goàm heä thoáng caùc bieän phaùp, caùch thöùc taùc ñoäng vaøo haønh vi cuûa caùc chuû theå, ñònh höôùng caùch xöû söï cuûa caùc chuû theå khi tham gia vaøo quan heä ñoù. (C. Maùc ñaõ vieát: ngoaøi haønh vi cuûa mình ra toâi hoaøn toaøn khoâng toàn taïi ñoái vôùi phaùp luaät, hoaøn toaøn khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa noù). Phaùp luaät khoâng taïo ra caùc quan heä xaõ hoäi maø chæ ñònh höôùng cho caùc quan heä xaõ hoäi xaûy ra theo yù chí cuûa nhaø nöôùc. Caùc phöông phaùp ñieàu chænh ñöôïc theå hieän ôû nhöõng phöông phaùp nhö: 92
- Caùc chuû theå tham gia caùc quan heä daân söï ñoäc laäp, bình ñaúng vôùi nhau veà ñòa vò phaùp lyù, ñoäc laäp veà toå chöùc vaø taøi saûn. Ñoäc laäp veà toå chöùc vaø taøi saûn laø tieàn ñeà taïo ra söï bình ñaüng trong caùc quan heä maø caùc chuû theå tham gia. Bôûi vì ña soá caùc quan heä taøi saûn maø luaät daân söï ñieàu chænh mang tính chaát haøng hoùa tieàn teä vaø ñeàn buø ngang giaù. - Toân troïng quyeàn töï ñònh ñoaït cuûa caùc chuû theå khi tham gia vaøo caùc quan heä daâ n söï. Tham gia vaøo caùc quan heä thì moãi chuû theå ñeàu coù muïc ñích vaø ñoäng cô nhaát ñònh, do ñoù hoï ñöôïc tuyø yù löïa choïn ñoái töôïng ñeå tham gia, tuøy yù löïa choïn veà noäi dung, caùch thöùc, phöông phaùp thöïc hieän quyeàn, nghóa vuï vaø coøn coù theå töï ñaët ra caùc bieän phaùp ñeå baûo ñaûm cho caùc thoûa thuaän cuûa caùc beân chuû theå ñöôïc thöïc hieän. Tuy nhieân, nhöõng caùch thöùc maø caùc chuû theå löïa choïn ñeàu phaûi trong giôùi haïn phaùp luaät cho pheùp. - Caùc beân phaûi töï gaùnh chòu traùch nhieäm vôùi nhau, ngöôøi vi phaïm phaûi chòu traùch nhieäm (chuû yeáu laø veà taøi saûn) ñoái vôùi beân coù quyeàn lôïi bò xaâm phaïm. 2. Moät soá noäi dung cô baûn cuûa Boä luaät daân söï naêm 2005 Boä luaät daân söï Vieät Nam naêm 2005 (coù hieäu löïc töø ngaøy 01/01/2006). 2.1 Cheá ñònh quyeàn sôû höõu Quyeàn sôû höõu laø cheá ñònh trung taâm cuûa Luaät daân söï, laø toång hôïp caùc quyeàn naêng cuûa chuû sôû höõu ñoái vôùi taøi saûn cuûa mình theo quy ñònh cuûa phaùp luaät. Quyeàn sôû höõu laø moät quan heä phaùp luaät daân söï, cho neân noù cuõng bao goàm ba thaønh phaàn: chuû theå, khaùch theå vaø noäi dung. a) Chuû theå cuûa quyeàn sôû höõu: coøn goïi laø chuû sôû höõu, bao goàm: caù nhaân, phaùp nhaân, caùc chuû theå khaùc (hoä gia ñình, toå hôïp taùc…) coù ñuû ba quyeàn naêng phaùp lyù laø quyeàn chieám höõu, quyeàn söû duïng vaø quyeàn ñònh ñoaït taøi saûn. b) Khaùch theå cuûa quyeàn sôû höõu: laø taøi saûn, bao goàm: + Vaät coù thöïc: chính laø ñoái töôïng cuûa theá giôùi vaät chaá t: ñoäng vaät, thöïc vaät, vaät vôùi yù nghóa vaät lyù ôû moïi traïng thaùi (raén, loûng, khí) coù theå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu naøo ñoù cuûa con ngöôøi. Nhö vaäy, vaät coù thöïc vôùi tính caùch laø taøi saûn phaûi naèm trong söï chieám höõu, kieåm soaùt cuûa con ngöôøi vaø coù theå xaùc ñònh ñöôïc giaù trò thì môùi trôû thaønh ñoái töôïng cuûa giao löu daân söï. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc coâng ngheä, khaùi nieäm vaät trong khoa hoïc phaùp lyù cuõng ñöôïc môû roäng. Ví duï: phaàn meàm trong maùy tính hoaëc chaát thaûi neáu söû duïng laøm nguyeân lieäu taùi cheá seõ ñöôïc coi laø vaät, nhöng bình thöôøng khoâng ñöôïc coi laø vaät. + Tieàn: caùc loaïi tieàn teä cuûa caùc quoác gia ñöa vaøo löu thoâng trong xaõ hoäi. + Giaáy tôø trò giaù ñöôïc baèng tieàn: ngaân phieáu, traùi phieáu, coå phieáu , thöông phieáu… + Caùc quyeàn taøi saûn: laø caùc quyeàn trò giaù ñöôïc baèng tieàn vaø coù theå chuyeån giao trong giao löu daân söï: quyeàn söû duïng ñaát, quyeàn sôû höõu trí tueä, quyeàn ñoøi nôï… c) Noäi dung cuûa quyeàn sôû höõu: Noäi dung cuûa quyeàn sôû höõu laø toång hôïp caùc quyeàn chuû theå vaø nghóa vuï phaùp lyù cuûa caùc beân tham gia vaøo quan heä sôû höõu. Quyeàn chuû theå cuûa laø caùch xöû söï maø chuû theå ñöôïc pheùp tieán 93