Tóm tắt luận án Tiến sĩ Luật học: Pháp luật về bảo hiểm tiền gửi từ thực tiễn bảo hiểm tiền gửi Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

92
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận án là làm rõ các vấn đề lý luận của pháp luật về bảo hiểm tiền gửi và phân tích thực trạng thực hiện các quy định của pháp luật về tổ chức và hoạt động của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Luật học: Pháp luật về bảo hiểm tiền gửi từ thực tiễn bảo hiểm tiền gửi Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGÔ QUANG HUY PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM TIỀN GỬI TỪ THỰC TIỄN BẢO HIỂM TIỀN GỬI VIỆT NAM Ngành: Luật Kinh tế Mã số: 9 38 01 07 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2020
LUẬN ÁN ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI: HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Phùng Đình Mẫn 2. GS.TS. Vũ Dũng Phản biện 1: PGS.TS. Nguyễn Thị Thương Huyền Phản biện 2: PGS.TS. Phạm Thị Giang Thu Phản biện 3: PGS.TS. Dương Đăng Huệ Luận án được bảo vệ tại Hội đồng đánh giá luận án cấp: Học viện tại Học viện Khoa học xã hội Vào hồi … giờ …. ngày …. tháng …. năm 2020 Có thể tìm luận án tại: - Thư viện Quốc gia - Thự viện Học viện Khoa học xã hội
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hoạt động kinh doanh tiền tệ trong nền kinh tế thị trường luôn gắn liền và chứa đựng những yếu tố rủi ro tiềm ẩn như rủi ro lãi suất, rủi ro tỷ giá, rủi ro tín dụng, rủi ro thanh khoản, rủi ro đạo đức v.v… Trong những năm vừa qua, kinh tế xã hội Việt Nam đã đạt được những thành tựu có ý nghĩa rất quan trọng trong việc ổn định kinh tế vĩ mô tạo điều kiện phát triển bền vững. Lạm phát được kiểm soát ở mức hợp lý và thấp hơn nhiều so với giai đoạn trước, tăng trưởng kinh tế ở mức khá, an sinh xã hội được đảm bảo. Bên cạnh đó, nền kinh tế thế giới có nhiều biến động bất lợi, nên những kết quả đạt được của nền kinh tế Việt Nam trong những năm vừa qua là đáng ghi nhận, đạt được những kết quả trên là nhờ những nỗ lực của Đảng, Quốc hội, Chính phủ đã có những quyết sách kịp thời, việc điều hành chính sách tiền tệ chủ động, linh hoạt và có sự phối hợp tốt hơn giữa chính sách tài khóa và chính sách tiền tệ. Đóng góp vào kết quả đó phải kể đến vai trò của bảo hiểm tiền gửi (BHTG), một chế định tài chính được sử dụng ở nhiều quốc gia trên thế giới để bảo vệ quyền lợi của người gửi tiền. Ở Việt Nam, BHTG là cam kết công khai của tổ chức BHTG đối với tổ chức tham gia BHTG và người gửi tiền về việc tổ chức BHTG sẽ chi trả tiền gửi được bảo hiểm cho người gửi tiền khi tổ chức tham gia BHTG bị chấm dứt hoạt động và mất khả năng thanh toán. Hoạt động của tổ chức Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam (BHTGVN) có nền tảng pháp lý vững chắc là Luật BHTG và hệ thống các văn bản hướng dẫn thi hành. BHTGVN được xác định là tổ chức tài chính Nhà nước hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền, thực hiện chính sách BHTG góp phần duy trì sự ổn định của hệ thống các tổ chức tín dụng (TCTD), bảo đảm sự phát triển an toàn, lành mạnh hoạt động ngân hàng. Các quy định về bảo vệ quyền và 1
lợi ích hợp pháp của người gửi tiền tại các TCTD đã được quy định trong các văn bản như: Luật Ngân hàng Nhà nước Việt Nam năm 2010, Luật Các Tổ chức tín dụng năm 2010 và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Các tổ chức tín dụng năm 2017, Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010, Luật phá sản năm 2014, Luật bảo hiểm tiền gửi năm 2012 và các văn bản hướng dẫn thi hành... Tuy nhiên, thực tiễn thực hiện các quy định của pháp luật về BHTG cho thấy các quy định của pháp luật hiện hành về BHTG đã bộc lộ những hạn chế, bất cập, chồng chéo dẫn đến hiệu quả thực thi không đạt kết quả như yêu cầu đặt ra, nhiều quy định hiện hành của pháp luật Việt Nam về BHTG không còn phù hợp và cần có sự sửa đổi, bổ sung hoàn thiện. Đặc biệt, kể từ thời điểm Luật sửa đổi, bổ sung Luật các TCTD năm 2017 có hiệu lực thi hành, là cơ sở pháp lý quan trọng cho việc thực hiện các giải pháp của Đề án tái cơ cấu các TCTD gắn với xử lý nợ xấu giai đoạn 2016 - 2020 đã được Chính phủ phê duyệt. Theo đó, BHTGVN được giao thêm nhiều chức năng quan trọng trong quá trình tái cơ cấu các TCTD, nâng cao vai trò trong việc đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho người gửi tiền và hỗ trợ khả năng phục hồi các TCTD được kiểm soát đặc biệt (KSĐB), như: (i) Thực hiện cho vay đặc biệt để hỗ trợ thanh khoản khi TCTD có nguy cơ mất khả năng chi trả, đe dọa sự ổn định hệ thống trong thời gian TCTD bị KSĐB; (ii) được mua trái phiếu dài hạn của TCTD hỗ trợ dựa trên quyết định của Ngân hàng Nhà nước (NHNN) (iii) tham gia phối hợp với Ban KSĐB, Ngân hàng Hợp tác xã để đánh giá tính khả thi của phương án phục hồi của QTDND, tổ chức tài chính vi mô, công ty tài chính; xây dựng phương án phá sản TCTD được KSĐB trình NHNN xem xét, quyết định… Điều đó cho thấy Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Các TCTD năm 2017 đã cụ thể hóa các quy định về thẩm quyền, biện pháp can thiệp sớm hơn vào quá trình tái cơ cấu các TCTD yếu kém; hoàn thiện cơ sở pháp lý giúp xây dựng một hệ thống TCTD lành mạnh, phù hợp với thông lệ quốc tế và cơ chế thị trường, bảo đảm quyền lợi của người gửi tiền và 2
giữ vững sự ổn định, an toàn hệ thống tài chính tiền tệ quốc gia. Để BHTGVN đáp ứng các yêu cầu đặt ra trong tình hình mới đó, cần thiết phải có sự rà soát, bổ sung, hoàn thiện pháp luật về BHTG, mà trước mắt là tổng kết, đánh giá kết quả thi hành Luật BHTG từ đó có kiến nghị sửa đổi Luật BHTG và các quy định của pháp luật có liên quan để BHTG thực sự là công cụ hữu hiệu giúp Chính phủ thực hiện tái cơ cấu các TCTD yếu kém gắn liền với xử lý nợ xấu, xử lý đổ vỡ các TCTD, qua đó bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền, góp phần đảm bảo sự phát triển an toàn, lành mạnh của hệ thống tài chính - ngân hàng. Chính vì những lý do trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “Pháp luật về bảo hiểm tiền gửi từ thực tiễn Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu luận án tiến sĩ. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án là làm rõ các vấn đề lý luận của pháp luật về BHTG và phân tích thực trạng thực hiện các quy định của pháp luật về tổ chức và hoạt động của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam. Thông qua nghiên cứu các vấn để lý luận và thực trạng thực hiện, tác giả có những đánh giá về thực trạng thực hiện pháp luật BHTG và thực trạng tổ chức, hoạt động của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam. Từ đó đề xuất phương hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật về BHTG và tổ chức, hoạt động của BHTG Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nêu trên, tác giả luận án xác định các nhiệm vụ nghiên cứu sau đây: Một là, về phương diện lý luận: Luận án tập trung khái quát hoá, hệ thống hóa được các vấn đề lý luận về BHTG, cơ chế xác lập quan hệ BHTG, phân tích cơ chế điều chỉnh pháp luật đối với quan hệ BHTG, các nhân tố tác động đến pháp luật về BHTG và việc thực thi pháp luật về BHTG. Đặc biệt, Luận án đi sâu phân tích, đánh giá, so sánh các quy định 3
của pháp luật về BHTG ở Việt Nam hiện hành với pháp luật quốc tế và pháp luật nước ngoài có liên quan, tham khảo kinh nghiệm về điều chỉnh pháp luật đối với quan hệ BHTG của một số nước để tìm ra những bài học phù hợp với điều kiện của Việt Nam, chỉ ra những bất cập, hạn chế trong các quy định hiện hành của pháp luật Việt Nam về BHTG. Hai là, về phương diện thực tiễn: Luận án phân tích, đánh giá thực trạng của pháp luật về BHTG thông qua tổng kết, đánh giá thực tiễn hoạt động của BHTGVN. Quá trình thực hiện pháp luật BHTG của BHTGVN đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận như: với tư cách là một tổ chức tài chính nhà nước hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền, thực hiện chính sách BHTG góp phần duy trì sự ổn định của hệ thống các TCTD, bảo đảm sự phát triển an toàn, lành mạnh của hoạt động ngân hàng. Luận án tập trung nghiên cứu và đánh giá thực trạng thực hiện pháp luật BHTG của BHTGVN bao gồm các hoạt động cụ thể như: Chủ thể tham gia quan hệ BHTG và các bên liên quan được thực hiện như thế nào; Thực hiện quy định về tiền gửi, phí BHTG và quản lý, sử dụng phí BHTG của BHTG Việt Nam có những thuận lợi và khó khăn gì; Thực tiễn xác lập và chấm dứt quan hệ BHTG; Hoạt động chi trả, hỗ trợ tài chính, thanh lý và thu hồi tài sản của BHTGVN trong thời gian qua đã có tác động đến hoạt động của các TCTD ra sao; Hoạt động kiểm tra, giám sát và giải quyết khiếu nại liên quan đến hoạt động BHTG của BHTGVN đã thực hiện trong thời gian qua như thế nào? Qua nghiên cứu thực trạng thực hiện pháp luật về BHTG của BHTG Việt Nam, luận án đưa ra những nhận xét, đánh giá về kết quả đạt được, đồng thời cũng chỉ ra những hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế cần khắc phục trong quá trình thực hiện pháp luật về BHTG của BHTGVN. Ba là, Trên cơ sở đánh giá thực trạng thực hiện pháp luật về BHTG 4
của BHTG Việt Nam, luận án chỉ ra các yêu cầu hoàn thiện pháp luật về BHTG ở Việt Nam; đề ra các phương hướng hoàn thiện pháp luật và đưa ra các nhóm giải pháp cụ thể hoàn thiện pháp luật về BHTG và tổ chức, hoạt động của BHTG ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án bao gồm: Các vấn đề lý luận liên quan đến BHTG và hoạt động của BHTGVN như: Khái niệm, đặc điểm, vai trò của BHTG; mô hình hoạt động của các tổ chức BHTG trên thế giới; Các quy định pháp luật Việt Nam và pháp luật quốc tế cũng như pháp luật nước ngoài có liên quan về BHTG; Thực trạng thực hiện pháp luật về BHTG của BHTGVN thông qua nhiệm vụ quyền hạn, tổ chức và hoạt động của của BHTGVN Các yêu cầu, phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về BHTG thông qua hoạt động của BHTG ở Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về nội dung nghiên cứu: - Luận án sẽ kế thừa các kết quả nghiên cứu từ các công trình đã được công bố như khái niệm, đặc điểm, vai trò, phân biệt BHTG với các loại hình bảo hiểm khác. - Luận án sẽ tập trung nghiên cứu các vấn đề cụ thể liên quan đến hoạt động của BHTGVN như: làm rõ địa vị pháp lý của tổ chức BHTGVN, mô hình và lựa chọn mô hình BHTG phù hợp với Việt Nam, các quy định của pháp luật và thực tiễn thực thiện các nội dung về chủ thể trong quan hệ BHTG, về tiền gửi được bảo hiểm, phí BHTG và quản lý phí BHTG, về kiểm tra, giám sát, chi trả… của tổ chức BHTGVN để từ đó khẳng định vai trò của BHTGVN trong việc bảo đảm sự phát triển an toàn, lành mạnh của hoạt động ngân hàng. - Về phạm vi không gian và thời gian nghiên cứu, luận án tập trung 5
nghiên cứu pháp luật về BHTG và thực tiễn thực hiện pháp luật BHTG của tổ chức BHTGVN, trên cơ sở tham khảo, đối sánh với pháp luật về BHTG của một số quốc gia trên thế giới trong khoảng thời gian từ năm 2013 đến nay. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án Từ mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu, tác giả tiếp cận đối tượng nghiên cứu bằng những phương pháp nghiên cứu cụ thể như sau: 4.1. Phương pháp luận Xuất phát từ tính chất đặc thù của đề tài nghiên cứu là vừa mang tính kinh tế vừa mang tính pháp lý, tác giả xác định phương pháp luận để triển khai đề tài luận án sẽ là phương pháp tiếp cận đa ngành và liên ngành, trong đó tập trung nhấn mạnh vào khía cạnh pháp lý của vấn đề nghiên cứu để làm nổi bật giá trị luật học của luận án. Luận án cũng sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của học thuyết Mác - Lê Nin để giải quyết các yêu cầu đặt ra của luận án. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng phối hợp các phương pháp nghiên cứu sau đây: - Phương pháp nghiên cứu tổng hợp, hệ thống hóa, phân tích nhằm làm rõ cơ sở lý luận cũng như cơ sở thực tiễn của pháp luật về BHTG ở Việt Nam, đánh giá các công trình nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước về những vấn đề liên quan đến luận án, các số liệu tổng hợp thực tế, phương pháp này được sử dụng trong luận án nhưng trọng tâm là chương 1, chương 2 và chương 3. - Phương pháp luật học so sánh: được sử dụng xuyên suốt luận án nhằm đối chiếu quy định pháp luật qua các thời kỳ, với pháp luật các quốc gia để tìm ra những điểm hợp lý trong các quy định pháp luật về BHTG, học hỏi kinh nghiệm xây dựng pháp luật để hoàn hiện pháp luật về BHTG. - Phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê… được sử dụng trong chương 1, 4 để dự báo xu hướng phát triển của kinh tế xã hội, từ đó đưa ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật về BHTG. 6
5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Thứ nhất, Luận án đã tập trung nghiên cứu các nội dung về lý luận và pháp luật liên quan đến BHTG như: vai trò của BHTG, chỉ ra các mô hình BHTG trên thế giới và mô hình ở Việt Nam. Đồng thời khẳng định vị trí, vai trò của BHTG trong hệ thống tài chính ngân hàng và ý nghĩa đối với việc bảo vệ quyền lợi của người gửi tiền, đánh giá các yếu tố tác động đến BHTG cả trong và ngoài nước để từ đó rút ra các bài học kinh nghiệm phù hợp cho việc hoàn thiện pháp luật về BHTG ở Việt Nam hiện nay. Thứ hai, Luận án đã nghiên cứu thực trạng quy định của pháp luật về BHTG bao gồm: thực trạng về chủ thể tham gia quan hệ BHTG, quyền và nghĩa vụ của các bên; thực trạng về phí BHTG và sử dụng nguồn thu phí BHTG của tổ chức BHTGVN; thực tiễn thực hiện các quy định của pháp luật BHTG tại tổ chức BHTGVN thông qua nghiệp vụ cụ thể; luận án cũng đưa ra các số liệu, vụ việc để chứng minh cho các đánh giá, nhận xét của mình. Ngoài ra, luận án còn chỉ ra những hạn chế, bất cập trong cơ chế chính sách, quy định của pháp luật và thực tiễn thi hành để từ đó chỉ ra nguyên nhân của những hạn chế đó. Thứ ba, từ việc nghiên cứu lý luận và thực tiễn về pháp luật BHTG, luận án đã chỉ ra các yêu cầu cần thiết phải hoàn thiện pháp luật về BHTG cho phù hợp với định hướng phát triển kinh tế xã hội nói chung và chiến lược phát triển của ngành ngân hàng nói riêng. Luận án đã đưa ra các nhóm giải pháp để hoàn thiện pháp luật về BHTG, hoàn thiện về cơ cấu tổ chức và hoạt động của tổ chức BHTGVN và tổ chức tham gia BHTG đảm bảo phù hợp với xu thế phát triển trong tình hình mới. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Về lý luận: Luận án nghiên cứu một cách có hệ thống những vấn đề lý luận về BHTG và đánh giá tính hiệu quả quy định của pháp luật. Luận án khẳng định vai trò của BHTG đối với sự phát triển của hệ thống ngành tài chính ngân hàng; luận án cũng chỉ ra các nhân tố tác động đến hoạt động của BHTG, qua đó đưa ra những nhận xét, đánh giá về thực trạng 7
pháp luật về BHTG, chỉ ra nguyên nhân của một số hạn chế còn gặp phải trong thực tiễn. Về thực tiễn: Luận án chỉ ra những yêu cầu cần thiết, những định hướng cơ bản để xây dựng và hoàn thiện pháp luật về BHTG; tiếp đến luận án đưa ra các nhóm giải pháp quan trọng hàng đầu để bảo đảm quyền và lợi ích của các chủ thể tham gia vào quan hệ BHTG. Ngoài ra, luận án còn là nguồn tài liệu tham khảo quan trọng trong nghiên cứu và giảng dạy khoa học pháp lý, kinh tế, tài chính, phục vụ cho việc hoạch định chính sách về BHTG ở Việt Nam. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án có 4 chương như sau: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý thuyết Chương 2. Những vấn đề lý luận về bảo hiểm tiền gửi và pháp luật về bảo hiểm tiền gửi Chương 3. Thực trạng thực hiện pháp luật bảo hiểm tiền gửi của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam Chương 4. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm tiền và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật bảo hiểm tiền gửi của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án 1.1.1. Tình hình nghiên cứu liên quan đến bảo hiểm tiền gửi 1.1.1.1. Các công trình nghiên cứu về vị trí, vai trò, chức năng của bảo hiểm tiền gửi Năm 2002, Hiệp hội Bảo hiểm tiền gửi Quốc tế (IADI) được thành lập, điều này đánh dấu sự quan tâm chung của nhiều nước trên thế giới về BHTG và hứa hẹn một động lực mới thúc đẩy phát triển hoạt động này trên toàn thế giới [76, tr20]. 8
Góp phần vào quá trình xây dựng và hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ của BHTG phải kể đến các công trình tiêu biểu như: “Deposite Insurance around the world – A date base” của nhóm tác giả Asli Demirguc-Kunt, Baybars Karacaovali and Luc A. Laeven, 2005[86]; “Structuring a deposit insurance system from the Asian perspective” của tác giả Jang-Bong Choi, 2000 [93]… Công trình nghiên cứu của các tác giả nêu trên đã có những phân tích sâu sắc về sự cần thiết của hoạt động BHTG, vai trò của BHTG đối với hoạt động của hệ thống tài chính, ngân hàng ở các quốc gia, vai trò của BHTG, trách nhiệm của BHTG đối với người gửi tiền. Ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu cũng đã có nhiều công trình nghiên cứu về BHTG từ trước khi có luật để lựa chọn mô hình BHTG phù hợp với điều kiện của quốc gia mình, như: Tài liệu của Ủy ban thường vụ Quốc hội, Viện nghiên cứu lập pháp, Trung tâm thông tin khoa học, 2009, Kinh nghiệm quốc tế về tổ chức bảo hiểm tiền gửi hiệu quả; Tác giả Nguyễn Thị Kim Oanh với bài viết “Rủi ro đạo đức trong hoạt động bảo hiểm tiền gửi, Tạp chí Ngân hàng số 8/2002; “Vấn đề lựa chọn đối tượng tham gia bảo hiểm tiền gửi… Ngoài ra, còn có rất nhiều công trình nghiên cứu có liên quan đến hoạt động BHTG đã được công bố, kết quả nghiên cứu của các tác giả sẽ là nguồn tài liệu quý để tác giả luận án có thể tham khảo, kế thừa trong quá trình hoàn thành luận án. 1.1.1.2. Đánh giá về tình hình nghiên cứu liên quan đến về vị trí, vai trò, chức năng của bảo hiểm tiền gửi Một là, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước đã làm rõ các nội dung liên quan về BHTG Hai là, những vấn đề liên quan đến BHTG chưa được được đề cập hoặc đã đề cập nhưng chưa được giải quyết trong các công trình khoa học đã công bố và luận án sẽ nghiên cứu làm rõ. 9
1.1.2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến hoạt động bảo hiểm tiền gửi và pháp luật về bảo hiểm tiền gửi 1.1.2.1. Các công trình nghiên cứu đến hoạt động bảo hiểm tiền gửi và pháp luật về bảo hiểm tiền gửi Trong thời gian qua, các công trình, bài viết nghiên cứu về BHTG ở các quốc gia trên thế giới khá được quan tâm, có thể kể đến một số công trình tiêu biểu như: Perbadanan Insurans Deposit Malaysia (PIDM), Summary of the Corporate Plan 2018 – 2020 - BHTG Malaysia xác định những mục tiêu chiến lược nào cho 3 năm tới?; Will crashed banks' assets be liquidated in new way in Russia? Thực trạng hoạt động của LPS Pays IDR36, 8 Billion in Bank Customer Claim in 2017… Ở Việt Nam, các công trình nghiên cứu về cơ chế chính sách và pháp luật liên quan đến BHTG đã được quan tâm, nó là cơ sở để ban hành Luật BHTG và hoàn thiện pháp luật về BHTG Các công trình nghiên cứu trên đã nghiên cứu khá tổng quát và tương đối đầy đủ về các vấn đề liên quan đến hoạt động BHTG và pháp luật về BHTG của một số quốc gia trên thế giới. Kết quả nghiên cứu của các công trình là cơ sở để luận án có thể tham khảo, kế thừa, đánh giá và tiếp tục hoàn thiện các vấn đề liên quan đến BHTG ở Việt Nam hiện nay. 1.1.2.2. Đánh giá các công trình nghiên cứu về hoạt động bảo hiểm tiền gửi và pháp luật về bảo hiểm tiền gửi - Khẳng định vai trò của BHTG đối với nền kinh tế; - Chính sách về hạn mức BHTG là một công cụ quan trọng để bảo vệ người gửi tiền và duy trì niềm tin của người gửi tiền đối với hệ thống ngân hàng và thể hiện cam kết của tổ chức BHTG đối với khách hàng; - Chức năng giám sát là một chức năng quan trọng của BHTG, phải được thực hiện thường xuyên, liên tục nhằm phát hiện và cảnh báo sớm đối với những rủi ro của hệ thống tài chính. Luật BHTG đã tạo ra cơ sở pháp lý vững chắc để bảo vệ tốt hơn quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền, duy trì sự ổn định, phát triển 10
an toàn lành mạnh trong hoạt động ngân hàng. Yêu cầu nâng cao chất lượng của hoạt động BHTG và tổ chức BHTG có ý nghĩa thiết thực đối với sự phát triển bền vững của hệ thống ngân hàng. Từ những kết quả nghiên cứu của các công trình trong và ngoài nước, luận án sẽ có những kế thừa trong quá trình nghiên cứu về BHTG và tổ chức BHTG ở Việt Nam, đồng thời luận án dự kiến sẽ nghiên cứu chuyên sâu các vấn đề sau: (1) Làm rõ địa vị pháp lý của BHTG Việt Nam trong hệ thống tài chính ngân hàng và đặc biệt là trong mạng an toàn tài chính quốc gia. (2) Làm rõ các quy định của pháp luật bảo hiểm tiền gửi ở Việt Nam; tập trung nghiên cứu thực trạng hoạt động bảo hiểm tiền từ thực tiễn của tổ chức BHTG Việt Nam thông qua các hoạt động nghiệp vụ cụ thể như: cơ sở xác lập quan hệ BHTG, phí và sử dụng phí tiền gửi, hoạt động kiểm tra, giám sát… (3) Đưa ra một số giải pháp để hoàn thiện pháp luật Việt Nam về bảo hiểm tiền gửi và tổ chức BHTG. 1.2. Cơ sở lý thuyết, câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 1.2.1. Cơ sở lý thuyết để giải quyết các yêu cầu của luận án Để triển khai thực hiện đề tài luận án, nghiên cứu sinh dựa trên những cơ sở lý thuyết sau đây: - Các lý thuyết về cạnh tranh và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng của các trường phái. - Các quan điểm về kinh doanh, hợp đồng và vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường. - Lý thuyết về thể chế kinh tế thị trường, lý thuyết về pháp lý. 1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu - Câu hỏi nghiên cứu chung: Pháp luật về BHTG ở Việt Nam hiện nay đang ở trạng thái như thế nào và thực tiễn thi hành ở tổ chức BHTG Việt Nam có thuận lợi hay khó khăn gì không? 11
- Giả thuyết nghiên cứu chung: Quy định của pháp luật về BHTG đã và đang bộc lộ những hạn chế, bất cập nhất định cần phải được hoàn thiện - Dự kiến kết quả nghiên cứu: (i) Xây dựng được cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng, hoàn thiện các quy định pháp luật về BHTG. Xác định mục đích, yêu cầu của việc xây dựng, hoàn thiện pháp luật về BHTG; (ii) Trong lĩnh vực lập pháp cần nhanh chóng sửa đổi một số quy định của pháp luật để thống nhất trong quy định về BHTG: Nghiên cứu, đề xuất với NHNNVN xem xét, đề xuất Chính phủ sửa đổi các văn bản luật liên quan để BHTGVN có thể tham gia sâu hơn vào quá trình tái cơ cấu các TCTD yếu kém, nâng hạn mức trả tiền bảo hiểm phù hợp với yêu cầu thực tế để nâng cao niềm tin công chúng vào các TCTD. Chương 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO HIỂM TIỀN GỬI VÀ PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM TIỀN GỬI 2.1. Những vấn đề lý luận về bảo hiểm tiền gửi 2.1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của bảo hiểm tiền gửi 2.1.1.1. Khái niệm bảo hiểm tiền gửi Bảo hiểm là cam kết giữa người bảo hiểm với người tham gia bảo hiểm, theo đó người bảo hiểm chấp nhận các rủi ro có thể xảy ra cho đối tượng được bảo hiểm để trả tiền bồi thường tổn thất hoặc trả tiền bảo hiểm cho người thụ hưởng quyền lợi bảo hiểm nếu xảy ra sự kiện bảo hiểm như đã cam kết, với điều kiện người tham gia bảo hiểm phải đóng phí bảo hiểm. Khoản 1 Điều 4 Luật BHTG năm 2012, theo đó: “Bảo hiểm tiền gửi là sự bảo đảm hoàn trả tiền gửi cho người được bảo hiểm tiền gửi trong hạn mức trả tiền bảo hiểm khi tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi lâm vào tình trạng mất khả năng chi trả tiền gửi cho người gửi tiền hoặc phá sản” [10]. 2.1.1.2. Đặc điểm của bảo hiểm tiền gửi Ở góc độ pháp lý, có thể thấy bảo hiểm tiền gửi hàm chứa một số đặc điểm cơ bản sau đây [57]: 12
Thứ nhất, BHTG là loại hình bảo hiểm phi thương mại. Thứ hai, về bản chất của quan hệ BHTG. Thứ ba, chủ thể tham gia BHTG chỉ có thể là tổ chức tài chính có nhận tiền gửi của công chúng dưới các hình thức nhất định. Thứ tư, BHTG tuy là vấn đề liên quan đến lợi ích của tổ chức bảo hiểm tiền gửi, tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi và người gửi tiền nhưng suy cho cùng thì các lợi ích này đều có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến lợi ích chung của nền kinh tế và lợi ích xã hội Thứ năm, đối tượng bảo hiểm là đối tượng rất đặc biệt Thứ sáu, bảo hiểm tiền gửi có mục đích cụ thể 2.1.1.3. Vai trò của bảo hiểm tiền gửi Thứ nhất, vai trò của bảo hiểm tiền gửi đối với người gửi tiền. Thứ hai, vai trò của bảo hiểm tiền gửi đối với tổ chức nhận tiền gửi. Thứ ba, vai trò của bảo hiểm tiền gửi đối với nền kinh tế. 2.1.2. Các mô hình bảo hiểm tiền gửi trên thế giới và ở Việt Nam 2.1.2.1. Các mô hình bảo hiểm tiền gửi trên thế giới - Mô hình bảo hiểm tiền gửi chuyên chi trả. - Mô hình bảo hiểm tiền gửi chi trả với quyền hạn mở rộng. - Mô hình bảo hiểm tiền gửi giảm thiểu rủi ro. 2.1.2.2. Mô hình bảo hiểm tiền gửi ở Việt Nam Tổ chức BHTG Việt Nam là tổ chức tài chính Nhà nước, hoạt động theo mô hình Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ. NHNN thực hiện các quyền, nghĩa vụ của cơ quan đại diện chủ sở hữu đối với BHTGVN theo quy định tại Luật BHTG, Nghị định số 68/2013/NĐ-CP ngày 28/6/2013 quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật BHTG và các quy định pháp luật về quyền và nghĩa vụ của đại diện chủ sở hữu Nhà nước đối với Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ. Việc xác định mô hình tổ chức BHTGVN đã có sự tham khảo các mô hình hiện đại theo kinh nghiệm của các nước trên thế giới, đồng thời phù hợp với thực tiễn của Việt Nam. 13
2.2. Những vấn đề lý luận pháp luật về bảo hiểm tiền gửi 2.2.1. Đối tượng điều chỉnh của pháp luật về bảo hiểm tiền gửi Thứ nhất, về bản chất của quan hệ bảo hiểm tiền gửi. Thứ hai, về chủ thể thực hiện hoạt động bảo hiểm tiền gửi. Thứ ba, về đối tượng của bảo hiểm tiền gửi. Thứ tư, về bản chất của nghĩa vụ trả tiền bảo hiểm của tổ chức bảo hiểm tiền gửi đối với người gửi tiền. 2.2.2. Giới hạn và nguyên tắc can thiệp của Nhà nước bằng pháp luật đối với bảo hiểm tiền gửi 2.2.2.1. Giới hạn can thiệp của Nhà nước bằng pháp luật đối với bảo hiểm tiền gửi Thiết kế một cơ chế bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền khi tổ chức tín dụng lâm vào tình trạng phá sản cần có sự hỗ trợ từ phía Nhà nước bằng công cụ pháp luật, bởi lẽ chỉ có pháp luật mới có khả năng quy định quyền và nghĩa vụ cho các bên và có hệ thống chế tài để bảo đảm thực thi các quyền, nghĩa vụ đó trong thực tế. 2.2.2.2. Nguyên tắc can thiệp của Nhà nước bằng pháp luật đối với bảo hiểm tiền gửi Để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho các bên liên quan đến hoạt động bảo hiểm tiền gửi, sự can thiệp của Nhà nước bằng pháp luật đối với quan hệ bảo hiểm tiền gửi cần được giới hạn bởi một số nguyên tắc. 2.2.3. Cấu trúc của pháp luật về bảo hiểm tiền gửi 2.2.3.1. Quy định về chủ thể tham gia quan hệ bảo hiểm tiền gửi Quan hệ bảo hiểm tiền gửi được xác lập giữa hai chủ thể là tổ chức bảo hiểm tiền gửi (cơ quan bảo hiểm tiền gửi) và tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi (tổ chức tín dụng). 2.2.3.2. Quy định về loại tiền gửi được bảo hiểm, phí bảo hiểm tiền gửi và hạn mức chi trả bảo hiểm Quy định về tiền gửi được bảo hiểm là tiền gửi bằng đồng Việt Nam được áp dụng thống nhất từ khi thành lập tổ chức BHTGVN đến nay, 14
trong thực tế triển khai cho thấy, chính sách này phù hợp với chính sách tiền tệ của Việt Nam 2.2.3.3. Quy định về kiểm tra, giám sát của bảo hiểm tiền gửi Công tác giám sát của tổ chức BHTG đối với các chủ thể tham gia BHTG được tiến hành thường xuyên trên cơ sở các thông tin về khách hàng tham gia BHTG mà tổ chức BHTG có được, nội dung của nghiệp vụ giám sát là đánh giá hoạt động của tổ chức tham gia BHTG và từ đó đưa ra khuyến nghị đối với hoạt động của tổ chức đó với mụ đích đảm bảo tuân thủ các quy định về BHTG và quy định về an toàn trong hệ thống hoạt động ngân hàng. 2.2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến pháp luật về bảo hiểm tiền gửi 2.2.4.1. Yếu tố chính trị Căn cứ vào định hướng phát triển kinh tế – xã hội của Đảng và Chính phủ, nhiệm vụ của ngành ngân hàng, từng ngân hàng đã xây dựng và thực thi chính sách tín dụng riêng phù hợp, góp phần đáng kể vào việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế. 2.2.4.2. Yếu tố kinh tế BHTG luôn xác định vị thế của mình là một định chế tài chính đặc biệt của Nhà nước, hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận và có nhiệm vụ chủ yếu là bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền. 2.2.4.3. Yếu tố văn hoá, xã hội, phong tục tập quán Chính sách BHTG của nhà nước là cơ sở pháp lý để người dân yên tâm gửi tiền vào các TCTD, từ đó tạo điều kiện cho các TCTD thực hiện tốt chức năng của mình. 2.2.4.4. Yếu tố pháp lý Xây dựng các quy định của pháp luật là một trong những điều kiện kiên quyết đảm bảo cho tổ chức BHTG hoạt động một cách hiệu quả nhằm hoàn thành các mục tiêu chính sách BHTG và thực hiện tốt nhất các chức năng, nhiệm vụ được giao. 2.2.4.5. Yếu tố hội nhập quốc tế 15
Việc gia nhập Hiệp hội bảo hiểm tiền gửi quốc tế (IADI) đã tạo cơ hội cho Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam tiếp cận với những hướng dẫn, nghiên cứu, khảo sát và chuẩn mực quốc tế, đồng thời học hỏi, chia sẻ và trao đổi kinh nghiệm với các tổ chức bảo hiểm tiền gửi tiên tiến, có kinh nghiệm thành lập và hoạt động lâu năm trong khu vực nói riêng cũng như trên thế giới nói chung. Chương 3. THỰC TRẠNG THỰC HIỆN PHÁP LUẬT BẢO HIỂM TIỀN GỬI CỦA BẢO HIỂM TIỀN GỬI VIỆT NAM 3.1. Thực trạng thực hiện pháp luật về chủ thể tham gia quan hệ bảo hiểm tiền gửi 3.1.1. Thực trạng thực hiện pháp luật của tổ chức bảo hiểm tiền gửi Việt Nam 3.1.1.1. Thực trạng quy định của pháp luật về vị trí, chức năng, nhiệm vụ của tổ chức Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam Được quy định tại các văn bản như: Quyết định số 3090/QĐ- NHNN ngày 31/12/2013 của Thống đốc NHNN Việt Nam; Quyết định số 290/QĐ-BHTG ngày 19/09/2016 của Hội đồng quản trị BHTGVN về việc sửa tên Chi nhánh BHTGVN tại Hà Nội và thành lập thêm 02 Chi nhánh BHTGVN; Quyết định số 289/QĐ-BHTG ngày 19/05/2016 của Hội đồng quản trị BHTGVN về việc thành lập thêm 02 phòng ban tại Trụ sở chính BHTGVN. 3.1.1.2. Thực trạng quy định về cơ cấu tổ chức của tổ chức Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam Tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi là tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài thành lập và hoạt động theo Luật các tổ chức tín dụng được nhận tiền gửi của cá nhân. Điều 4 Nghị định số 68/2013/NĐ- CP ngày 28/6/2013 của Chính phủ 3.1.1.3. Thực trạng quy định về quyền và nghĩa vụ của tổ chức Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam 16
Thực hiện theo quy định tại Điều 13 Luật BHTG năm 2012 3.1.2. Thực trạng thực hiện pháp luật bảo hiểm tiền gửi của tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi Từ khi thực hiện Luật BHTG năm 2012 đến nay, có 100% TCTD và chi nhánh ngân hàng nước ngoài được nhận tiền gửi của cá nhân đã tham gia BHTG, điều này cho thấy việc thực thi Luật BHTG đã đạt được hiệu quả trong thực tế, đảm bảo được nguyên tắc BHTG là loại hình bảo hiểm bắt buộc theo quy định của Luật BHTG. 3.1.3. Thực trạng thực hiện pháp luật bảo hiểm tiền gửi của người gửi tiền Người gửi tiền tại tổ chức tham gia BHTG có quyền và nghĩa vụ sau: Khoản 2 Điều 4 Luật BHTG năm 2012 quy định: “Người được bảo hiểm tiền gửi là cá nhân có tiền gửi được bảo hiểm tại tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi”. 3.2. Thực trạng thực hiện pháp luật bảo hiểm tiền gửi về loại tiền gửi được bảo hiểm, phí bảo hiểm tiền gửi, quản lý và sử dụng phí bảo hiểm tiền gửi 3.2.1. Thực trạng thực hiện pháp luật bảo hiểm tiền gửi về loại tiền gửi được bảo hiểm Tiền gửi được bảo hiểm là các loại tiền gửi sẽ được chi trả cho người gửi tiền trong trường hợp tổ chức tham gia BHTG bị phá sản hoặc mất khả năng chi trả tiền gửi cho người gửi tiền. 3.2.2. Quy định về phí bảo hiểm tiền gửi và quản lý, sử dụng phí bảo hiểm tiền gửi Phí bảo BHTG là khoản tiền tổ chức tham gia BHTG phải nộp cho tổ chức BHTG để bảo hiểm cho tiền gửi của người được BHTG tại tổ chức tham gia BHTG. Đây là loại phí có tính chất bắt buộc đối với tổ chức tham gia BHTG để thực hiện chính sách BHTG. 3.2.3. Thực hiện pháp luật bảo hiểm tiền gửi về quản lý và đầu tư vốn của tổ chức bảo hiểm tiền gửi 17
100% nguồn thu phí BHTG được bổ sung vào Quỹ nghiệp vụ BHTG của BHTGVN. Theo quy định, việc sử dụng nguồn vốn của BHTGVN phải đảm bảo nguyên tắc bảo toàn và phát triển vốn, nguồn vốn tạm thời nhàn rỗi của BHTGVN chủ yếu tập trung vào mua trái phiếu Chính phủ và thực hiện gửi tiền tại NHNN 3.2.4. Thực trạng thực hiện pháp luật bảo hiểm tiền gửi về hạn mức bảo hiểm và thủ tục chi trả bảo hiểm tiền gửi Theo quy định tại Điều 24 Luật BHTG năm 2012: “1. Hạn mức trả tiền bảo hiểm là số tiền tối đa mà tổ chức bảo hiểm tiền gửi trả cho tất cả các khoản tiền gửi được bảo hiểm của một người tại một tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi khi phát sinh nghĩa vụ trả tiền bảo hiểm. 2. Thủ tướng Chính phủ quy định hạn mức trả tiền bảo hiểm theo đề nghị của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam trong từng thời kỳ”. 3.1.4. Thực trạng quy định về giám sát, kiểm tra, hỗ trợ tài chính, thanh lý và thu hồi tài sản của tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi Chức năng giám sát của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam được quy định tại Khoản 10 Điều 13 Luật Bảo hiểm tiền gửi là việc tổng hợp, phân tích và xử lý thông tin về tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi nhằm phát hiện và kiến nghị Ngân hàng Nhà nước xử lý kịp thời những vi phạm quy định về an toàn hoạt động ngân hàng, rủi ro gây mất an toàn trong hệ thống ngân hàng. 3.2.5. Thực trạng thực hiện pháp luật bảo hiểm tiền gửi về giám sát, kiểm tra, hỗ trợ tài chính, thanh lý và thu hồi tài sản của tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi 3.2.5.1. Thực hiện pháp luật bảo hiểm tiền gửi về giám sát Chức năng giám sát của tổ chức BHTGVN được quy định tại Khoản 10 Điều 13 Luật BHTG năm 2012 là việc tổng hợp, phân tích và xử lý thông tin về tổ chức tham gia BHTG nhằm phát hiện và kiến nghị NHNN xử lý kịp thời những vi phạm quy định về an toàn hoạt động ngân hàng, rủi 18