Vài nét về giáo dục và khoa bảng ở Thái Nguyên thời phong kiến

Đỗ Hằng Nga<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 188(12/3): 47 - 52<br /> <br /> VÀI NÉT VỀ GIÁO DỤC VÀ KHOA BẢNG Ở THÁI NGUYÊN<br /> THỜI PHONG KIẾN<br /> Đỗ Hằng Nga*<br /> Trường Đại học Khoa học - ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Ngày nay, Thái Nguyên được biết đến là một trung tâm lớn về đào tạo nguồn nhân lực cho khu<br /> vực trung du và miền núi phía Bắc. Địa bàn Thái Nguyên có các trường đại học, cao đẳng và trung<br /> học chuyên nghiệp thuộc nhiều ngành khác nhau. Thành tựu giáo dục của Thái Nguyên có nền<br /> tảng từ trong lịch sử. Tính từ khi thành lập Văn Miếu - Quốc Tử Giám, nền giáo dục và khoa bảng<br /> thời phong kiến ở Việt Nam kéo dài gần 10 thế kỷ. Suốt tiến trình lịch sử đó, giáo dục Thái<br /> Nguyên đã có những đóng góp đáng kể cho nền giáo dục dân tộc. Nơi đây là vùng đất còn nhiều<br /> khó khăn nhưng người dân có truyền thống hiếu học, nhiều người đỗ cao trong các khoa thi<br /> Hương, thi Hội, giữ chức vụ quan trọng trong triều đình, cống hiến cho đất nước.<br /> Từ khóa: Giáo dục, kì thi, Nho học, Thái Nguyên, phong kiến<br /> <br /> MỞ ĐẦU1<br /> Trong lịch sử, Thái Nguyên là vùng đất<br /> không xa Kinh đô Thăng Long, tiếp giáp với<br /> đất học Kinh Bắc. Điều kiện kinh tế - xã hội<br /> của Thái Nguyên còn nhiều khó khăn nhưng<br /> người dân sớm có truyền thống hiếu học, học<br /> hành đỗ đạt, cống hiến cho đất nước. Thời<br /> phong kiến, giáo dục Thái Nguyên đã có<br /> những đóng góp đáng kể cho nền giáo dục<br /> dân tộc.<br /> Đối với địa phương được coi là phên dậu phía<br /> Bắc kinh thành Thăng Long xưa, các triều đại<br /> quân chủ đã có những chính sách khuyến<br /> khích tích cực để phát triển văn hóa - xã hội<br /> nói chung, giáo dục nói riêng. Thời nhà<br /> Nguyễn, năm Tự Đức thứ 34 (1881), khi định<br /> lệ thi cử trong nước, chia sĩ tử các địa phương<br /> ra làm nhiều “thành” (10 người là một thành),<br /> mỗi thành chọn lấy 4 người thì Nhà nước vẫn<br /> cho phép Thái Nguyên 10 người được lấy 5<br /> hoặc 6 vì “số sĩ tử ít ỏi” [5, tr.49-50].<br /> Cùng với Nhà nước, các làng xã - đặc biệt là<br /> các làng xã vùng trung du ở Thái Nguyên<br /> cũng có truyền thống trọng kẻ sĩ - trọng người<br /> có học. Về danh, các nho sĩ được trọng vọng;<br /> về lợi, các nho sĩ được hưởng những ưu đãi.<br /> Hội Tư văn (hội của các nho sĩ trong làng xã)<br /> được chia các khoản tiền cheo cưới, tiền ký<br /> *<br /> <br /> Tel: 0967 968273, Email: ngadh@tnu.edu.vn<br /> <br /> táng, tiền nhập tịch; được chia phần biếu<br /> trong các dịp khao lão, khao vọng, tế lễ của<br /> làng. Nhiều làng xã quy định miễn các tạp<br /> dịch cho học trò như xã Sơn Cốt (tổng Hoàng<br /> Đàm, huyện Phổ Yên) quy định học trò đang<br /> đi học và những người thi đỗ, mở lớp dạy học<br /> thì được “dân tha phu” [3]. Xã Lợi Xá (tổng<br /> Hoàng Đàm, huyện Phổ Yên) quy định ai thi<br /> đỗ mà “khao vọng đồng dân, về sau tứ quý tại<br /> đình, nếu có sát sinh đồng dân kính biếu sinh<br /> thủ một cái để trọng đạo văn” [2].<br /> Chính sách của nhà nước quân chủ và sự đối<br /> đãi của các làng xã với nho sĩ có giá trị<br /> khuyến khích tinh thần học tập của con em<br /> Thái Nguyên thời phong kiến.<br /> NỘI DUNG<br /> Giáo dục Nho học ở Thái Nguyên thời<br /> phong kiến<br /> Khảo sát hệ thống di tích lịch sử văn hoá và<br /> các ghi chép của thư tịch cho thấy sự tồn tại<br /> của Văn Miếu, trường học, văn chỉ, đền thờ<br /> danh nhân khoa bảng, văn bia - những công<br /> trình và dấu tích phản ánh nền giáo dục thời<br /> phong kiến ở Thái Nguyên.<br /> Trong nền giáo dục thời phong kiến, trường<br /> công là trường của Nhà nước. Tiêu biểu cho<br /> trường công thời phong kiến ở Kinh đô là<br /> Quốc tử giám - cơ sở đầu tiên của nền giáo<br /> dục đại học nước ta. Từ thời Trần, Nhà nước<br /> 47<br /> <br /> Đỗ Hằng Nga<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> bắt đầu ban chiếu về việc mở mang trường<br /> học; ở cấp tỉnh có trường đốc, cấp huyện có<br /> trường huấn. Việc học hành ở cấp huyện do<br /> các quan giáo thụ và giám thư khố phụ trách,<br /> còn ở cấp tỉnh do quan đốc học trông nom.<br /> Trước thế kỷ XIX, không tài liệu nào còn lưu<br /> giữ có ghi chép về trường công trên địa bàn<br /> Thái Nguyên.<br /> Thế kỷ XIX, dưới triều Nguyễn, Thái Nguyên<br /> gồm hai phủ: Phú Bình và Thông Hóa. Cả<br /> phủ Phú Bình có chung một trường học.<br /> Trường phủ đặt ở địa phận xã Phù Liễn,<br /> huyện Động Hỉ, ngoài cửa tây tỉnh thành, có<br /> đốc học trông coi. Từ “năm Minh Mệnh 16,<br /> bỏ chức đốc học, bổ chức giáo thụ” [6,<br /> tr.165]. Cũng trong thời Minh Mệnh, toàn<br /> tỉnh Thái Nguyên được lập một cơ quan Học<br /> chính. Nhà nước đặt quan chức coi việc học ở<br /> Thái Nguyên cũng như những nơi khác, “hai<br /> huyện Bình Xuyên, Phổ Yên về phủ Phú<br /> Bình, tỉnh Thái Nguyên, mỗi huyện đều đặt<br /> một huấn đạo” [2, tr.142] coi chung về việc<br /> học. Việc trường học được mở ít ỏi là đặc<br /> điểm chung của khu vực miền núi dưới thời<br /> phong kiến. Khu vực biên giới phía Bắc thời<br /> nhà Nguyễn chỉ có một vài trường của Nhà<br /> nước mở như trường học phủ Sơn Định<br /> (Quảng Yên), trường học phủ Gia Hưng<br /> (Hưng Hóa), trường học phủ Yên Bình<br /> (Tuyên Quang), trường học phủ Trùng Khánh<br /> (Cao Bằng).<br /> Bên cạnh trường công, Văn Miếu, văn chỉ và<br /> đền Khải Thánh được nhiều làng xã ở Thái<br /> Nguyên xây dựng thờ Khổng Tử và các bậc<br /> tiên hiền để tỏ lòng tri ân với những người<br /> khai sinh, phát triển Nho học, đồng thời giáo<br /> dục truyền thống hiếu học, tôn sư trọng đạo<br /> cho con em địa phương. Thời nhà Nguyễn,<br /> nhà nước đề cao Nho học và giáo dục. Tỉnh<br /> Thái Nguyên có một Văn Miếu và một đền<br /> khải thánh. Mục Đền Miếu của Đại Nam nhất<br /> thống chí có ghi: “Văn Miếu, đền Khải Thánh<br /> Thái Nguyên: đều ở địa phận xã Đồng Lẫm<br /> (Bẩm) về phía bắc tỉnh thành, trước ở địa<br /> phận xã Cốt Ngạnh, huyện Phổ Yên, dựng<br /> 48<br /> <br /> 188(12/3): 47 - 52<br /> <br /> năm Minh Mệnh thứ 13 (1832), năm Thiệu<br /> Trị thứ 4 (1850) dời đến chỗ hiện nay” [6,<br /> tr.167]. Tại xóm Văn Thánh, xã Đồng Bẩm,<br /> nay thuộc địa bàn thành phố Thái Nguyên,<br /> vẫn còn lưu giữ một tấm bia đá “Hạ Mã” chỉ<br /> còn lại một nửa, cao gần 1m, bằng đá thanh,<br /> đẽo gọt trau chuốt, hình dáng giống như cột<br /> cây số, được xác định là tấm bia “Hạ Mã” của<br /> di tích đền Khải Thánh từ thế kỷ XIX. Bên<br /> cạnh đền Khải Thánh, Văn Miếu của tỉnh<br /> được đặt ở xã Cốt Ngạnh của huyện Phổ Yên.<br /> Đến năm Thiệu Trị thứ 4 (1844), công trình<br /> này dời đến xã Đồng Lẫm về phía bắc tỉnh<br /> thành [6, tr.177]. Đây là Văn Miếu thuộc<br /> hàng tỉnh. Thời Minh Mệnh, khi triều đình đặt<br /> cơ quan Học chính để cai quản việc học ở<br /> Thái Nguyên thì Văn Miếu này thuộc về Học<br /> chính. Như thế, cả Văn Miếu và đền Khải<br /> Thánh đều được hình thành đầu thời nhà<br /> Nguyễn, năm 1832, là giai đoạn vua Minh<br /> Mệnh đã lên ngôi được 13 năm. Nhà nước<br /> quân chủ đang trên bước đường tiếp tục củng<br /> cố, mở mang, phát triển giáo dục. Nhiều chiếu<br /> lệnh được ban hành, trong đó có chính sách<br /> giáo dục, chú trọng lựa chọn người tài qua các<br /> khoa thi. Thái Nguyên tuy thuộc khu vực khó<br /> khăn nhưng cũng được áp dụng các chính<br /> sách tôn vinh giáo dục. Việc Nhà nước cho<br /> phép dựng lại Văn Miếu và đền Khải Thánh<br /> là một minh chứng.<br /> Cùng với Văn Miếu, rải rác trong các làng xã<br /> còn xuất hiện Văn chỉ. Tư liệu địa phương<br /> cho biết Thái Nguyên có 3 huyện dựng văn<br /> chỉ là huyện Phổ Yên, huyện Tư Nông (nay là<br /> huyện Phú Bình) và huyện Động Hỉ (di tích<br /> Văn chỉ thuộc địa bàn nay là thành phố Thái<br /> Nguyên). Trong số đó, hai văn chỉ ở Nga My<br /> và An Châu (huyện Tư Nông) là lớn hơn cả.<br /> Một số nơi như xã Thù Lâm (tổng Tiên Thù,<br /> huyện Phổ Yên), xã Sơn Cốt (tổng Hoàng<br /> Đàm, huyện Phổ Yên),... tuy sự học không<br /> mấy phát triển, làng chưa có khoa bảng,<br /> nhưng vẫn dựng Văn chỉ để tỏ lòng tôn thờ<br /> đạo học và khuyến khích con cháu học hành.<br /> Xã Sơn Cốt (tổng Hoàng Đàm, huyện Phổ<br /> <br /> Đỗ Hằng Nga<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Yên) có Văn chỉ được nhận ruộng chia từ<br /> người mua Hậu Thần. Tháng 2 và tháng 5<br /> hàng năm, dân làng đều tế lễ ở Văn chỉ [3].<br /> Các thành viên hội Tư văn sau khi chết cũng<br /> được thờ ở Văn chỉ. Văn chỉ có kết cấu đơn<br /> giản, thường được xây dựng cùng với quần<br /> thể đình, chùa, đền, miếu, nghè của làng. Quy<br /> mô nhỏ, kiến trúc bình đồ hình vuông, không<br /> có mái che, có khi chỉ là một vài cái bệ như<br /> bàn thờ đắp bằng vôi vữa, trên đặt bát hương,<br /> không có tượng.<br /> Giáo dục Nho học thời phong kiến còn thông<br /> qua việc giáo dục trong gia đình và dạy học<br /> trong dân gian của các thầy đồ. Ở Thái<br /> Nguyên, tuy không có nhiều trường của triều<br /> đình đặt, nhưng việc giáo dục trong gia đình<br /> và dạy học trong dân gian của các thầy đồ thì<br /> khá phổ biến.<br /> Trong mỗi gia đình, ông bà, cha mẹ chỉ bảo<br /> cho con cháu các lễ nghĩa, quy tắc đạo đức,<br /> ứng xử theo chuẩn mực. Con trai được dạy dỗ<br /> trở thành trụ cột gia đình, ý chí lập thân, gánh<br /> vác việc lớn, tham gia các công việc của cộng<br /> đồng, làng xã. Con gái được dạy công, dung,<br /> ngôn, hạnh của nền giáo dục truyền thống,<br /> đức tính biết chịu đựng, biết hy sinh.<br /> Trong các làng xã, lớp học của thầy đồ được<br /> mở nhiều, đáp ứng nhu cầu học tập của con<br /> em nhân dân địa phương. Đối tượng đến học<br /> thường là con nhà khá giả. Lớp học đặt tại<br /> nhà thầy hoặc nhà dân, học trò góp tiền gạo<br /> nuôi thầy. Dân gian còn lưu truyền về những<br /> lớp học của thầy đồ chủ yếu vào cuối triều<br /> Nguyễn như thôn Vân Trai (tổng Tiểu Lễ,<br /> huyện Phổ Yên) có thầy đồ Phong, đồ Quán<br /> thuộc dòng họ Trần trong thôn. Tảo Địch<br /> (tổng Tiểu Lễ, huyện Phổ Yên) có thầy đồ<br /> Chung, đồ Hiên là người từ Nam Định lên.<br /> Phù Lôi (tổng Thượng Giã, huyện Phổ Yên)<br /> có nhiều thầy đồ là người làng như đồ Cả, đồ<br /> Ba, đồ Bàng, đồ Huệ, …. Người dân địa<br /> phương còn mời thêm các thầy giỏi ở tỉnh xa<br /> như đồ Thanh (người Thanh Hóa), đồ Nghệ<br /> (người Nghệ An), đồ Tổng (người Hưng Yên)<br /> về làng dạy học,… Trò đông hay ít tùy vào<br /> <br /> 188(12/3): 47 - 52<br /> <br /> danh tiếng của thầy. Các lớp học của thầy đồ<br /> thường bao gồm: Lớp vỡ lòng - dạy đọc viết,<br /> Lớp tiểu tập - dạy viết câu đối, Lớp trung tập<br /> - hằng ngày trò nghe giảng sách, hằng tuần có<br /> buổi tập làm văn và Lớp đại tập - trò học để<br /> tham gia vào các kỳ thi.<br /> Trong tỉnh, việc học hành ở địa bàn phía nam<br /> - nơi tiếp giáp đồng bằng - có phần phát triển<br /> hơn. Khi viết về huyện trung du Phổ Yên<br /> (thuộc phủ Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên),<br /> Đồng Khánh địa dư chí khẳng định rằng<br /> “người Kinh … tổng Hoàng Đàm ở hạ du là<br /> có học hành đỗ đạt” [8, tr.797]. Ghi chép này<br /> của Đồng Khánh địa dư chí tương đồng với<br /> nội dung bia đá “Phối hưởng bi” viết ngày 29<br /> tháng 11 năm Thành Thái thứ 3 (1891) - là<br /> tấm bia văn chỉ được tìm thấy ở Hoàng Đàm đã phản ánh việc tập thể môn sinh góp công<br /> vào xây dựng nhà trường, thờ phụng thầy đồ<br /> ở địa phương. Nội dung bia cho biết ở Hoàng<br /> Đàm (huyện Phổ Yên, phủ Phú Bình), nhà<br /> trường cùng các học sinh “nghĩ điều sâu xa<br /> công đức của người thầy đã khuất nên góp<br /> tiền, góp của, lập ngôi nhà thờ phụng người<br /> thầy. Người thầy có tấm lòng lương thiện<br /> không lời nào có thể nói hết, tiếng thơm bất<br /> hủ. Lại thêm nữa bản xã, văn hội tu sửa Văn<br /> chỉ của làng, nhà trường và các học sinh vẫn<br /> nhất nhất thuận tình tôn thầy giáo đã khuất là<br /> Tiên sinh, lập bia ghi công đức. Người thầy<br /> giáo họ Hoàng tên tự Phúc Long” [9].<br /> Thành tựu khoa bảng ở Thái Nguyên thời<br /> phong kiến<br /> Trong tỉnh Thái Nguyên, phủ Phú Bình có ưu<br /> thế hơn các phủ, huyện khác về giáo dục. Tác<br /> giả Phan Huy Chú trong phần Khoa mục chí<br /> của Lịch triều hiến chương loại chí cho biết<br /> dưới triều Hậu Lê, phủ Phú Bình thuộc xứ<br /> Thái Nguyên có 10 người đỗ Tiến sĩ. Trong<br /> đó, “Huyện Phổ Yên có 1 người; huyện Động<br /> Hỉ 3 người; huyện Phú Lương 1 người; huyện<br /> Bình Tuyền 2 người; huyện Văn Lãng 1<br /> người; huyện Đại Từ 1 người; huyện Tư<br /> Nông 1 người” [1, tr.254]. Chẳng thế mà, thế<br /> kỷ XIX ban đầu “…Quảng Yên, Thái<br /> 49<br /> <br /> Đỗ Hằng Nga<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Nguyên, Ninh Bình đều cho đặt chức Đốc học<br /> để dạy bảo học trò” [7, tr.42]. Nhưng khi<br /> nhận thấy sự hạn chế của giáo dục ở đây, nhà<br /> Nguyễn đã cho “Bỏ bớt chức Đốc học tỉnh<br /> Thái Nguyên, vì số học trò có ít”, nhưng bù<br /> lại vẫn “sai đặt chức Giáo thụ ở phủ Phú<br /> Bình. Những học trò phủ Thông Hóa thuộc<br /> tỉnh Thái Nguyên đều theo học tập ở đó” [7,<br /> tr.556]. Lịch triều hiến chương loại chí cho<br /> rằng “Về văn học, phủ Phú Bình tuy kém 4<br /> thừa tuyên và trấn Thanh Hóa, Nghệ An,<br /> nhưng 7 huyện đều có người đỗ đạt” [1, tr.254].<br /> “Bốn huyện Tư Nông, Phổ Yên, Bình Xuyên,<br /> Động Hỉ phần nào có học” [8, tr.792]. Việc<br /> khảo sát di sản Hán Nôm ở Thái Nguyên cũng<br /> cho thấy đây là vùng đất có người đỗ đạt.<br /> Các nghiên cứu đã thống kê được 9 nho sĩ<br /> đỗ đại khoa trong thời Lê sơ, thời Mạc và<br /> thời Lê mạt. 9 người đỗ đại khoa ở Thái<br /> Nguyên bao gồm:<br /> 1. Trình Hiển là người mở đầu cho truyền<br /> thống khoa bảng ở Thái Nguyên. Ông người<br /> làng Cổ Hoằng, đỗ khoa thi Hội năm Thuận<br /> Thiên thứ 2 (1429). Sau khi đỗ đạt, Trình<br /> Hiển được bổ làm Chuyển vận sứ, rồi Thị ngự<br /> sử. Đại Việt sử ký toàn thư chép về sự kiện<br /> Trình Hiển được triều đình cử làm Phó sứ<br /> trong đoàn sứ thần Đại Việt sang tiến cống<br /> nhà Minh năm 1438. Trình Hiển có tài văn<br /> chương. Toàn Việt thi lục còn lưu lại 2 tác<br /> phẩm của ông là bài thơ Dạ bạc Hoa Lư hữu<br /> cảm và Ngự cư tự thuật hoài.<br /> 2. Nguyễn Cấu (Nguyễn Đình Cấu) người<br /> làng Thanh Vân, xã Thanh Thù, tổng Tiểu Lễ<br /> (nay là làng Thanh Thù, xã Đồng Tiến, huyện<br /> Phổ Yên). Nhân dân địa phương thường gọi<br /> là “cụ Nghè Vân”. Ông đỗ Đệ tam giáp đồng<br /> tiến sĩ xuất thân năm 1463. Là người có khả<br /> năng võ bị, nên ông được chuyển sang hàng<br /> quan võ. Ông làm quan triều Lê, làm đến<br /> chức Thị vệ sứ, cầm đầu đội quân bảo vệ nhà<br /> vua và triều đình.<br /> 3. Đỗ Cận tên thật là Đỗ Viễn, người làng<br /> Thống Thượng, tổng Thống Thượng, huyện<br /> Phổ Yên. Ông đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ<br /> 50<br /> <br /> 188(12/3): 47 - 52<br /> <br /> xuất thân năm 1478 khi đã 45 tuổi. Ông tên<br /> thật là Đỗ Viễn, nhưng khi vào dự thi Đình,<br /> vua Lê Thánh Tông yêu mến đã chính tay ngự<br /> phê cho ông là Đỗ Cận để thể hiện sự gần gũi<br /> tin yêu. Sau khi thi đỗ, Đỗ Cận được bổ dụng<br /> qua nhiều chức quan: Tham nghị xứ Thanh<br /> Hoa, rồi Thừa chính xứ Quảng Nam, năm<br /> 1483 làm Phó sứ trong đoàn sứ bộ Đại Việt<br /> sang giao hảo với nhà Minh. Đỗ Cận vẻ vang<br /> trong văn nghiệp. Nhiều tác phẩm thơ văn của<br /> ông như Kim Lăng ký viết về chuyến đi sứ ở<br /> Trung Hoa, truyện Nôm Phan Trần, hai bài<br /> thơ Thái thạch vãn bạc và Xuân yến thuộc<br /> hàng trứ tác trong kho tàng văn học trung đại<br /> Việt Nam.<br /> 4. Phạm Nhĩ sinh năm Thái Hòa thứ 8 (1450),<br /> quê ở Đồng Bẩm, Đồng Hỷ, Thái Nguyên.<br /> Ông đỗ Đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất thân tại khoa<br /> thi năm Hồng Đức thứ 24 (1493) triều vua Lê<br /> Thánh Tông. Chức vụ lớn nhất mà nhà Lê<br /> giao cho Phạm Nhĩ là Phủ doãn Phủ Phụng<br /> Thiên - chức quan đứng đầu kinh thành<br /> Thăng Long về mặt hành chính.<br /> 5. Đàm Sâm, người xã Sa Kệ, huyện Văn<br /> Lãng, nay là thôn Sa Kệ, xã Văn Lăng, huyện<br /> Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. Đàm Sâm đỗ Đệ<br /> Tam giáp Đồng tiến sĩ xuất thân khoa thi năm<br /> Hồng Thuận thứ 3 (1511) đời vua Lê Tương<br /> Dực. Ông làm quan đến chức Thượng thư,<br /> chức quan đứng đầu một trong sáu bộ của<br /> triều đình phong kiến.<br /> 6. Trịnh Bá, người xã Cù Đàm, đỗ Đệ nhị<br /> giáp tiến sĩ xuất thân khoa thi năm Hồng Đức<br /> thứ 6 (1514). Trên con đường quan lộ, Trịnh<br /> Bá được triều Lê phong đến chức Binh Bộ<br /> hữu Thị Lang, là chức quan đứng hàng thứ 3<br /> trong việc cai quản Bộ Binh, chỉ sau Binh Bộ<br /> Thượng thư và Binh Bộ tả Thị Lang.<br /> 7. Đàm Chí quê ở huyện Đồng Hỷ, Thái<br /> Nguyên, đỗ đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân<br /> khoa thi năm Đại Chính thứ 6 (1535) đời vua<br /> Mạc Đăng Doanh. Đàm Chí làm quan tới<br /> chức Thừa chính sứ, tước Vân Trai bá.<br /> 8. Dương Ức, quê ở Hóa Trung, Đồng Hỷ, đỗ<br /> Tiến sĩ xuất thân khoa thi năm Hồng Thuận<br /> <br /> Đỗ Hằng Nga<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> thứ 6 (1514). Ông làm quan với nhà Mạc, chức<br /> vụ lớn nhất được thụ phong là Thừa chính sứ chức trưởng quan đứng đầu một đạo.<br /> 9. Đồng Doãn Giai, sinh năm 1701 tại xã<br /> Hùng Sơn, Đại Từ, Thái Nguyên. Sau khi thi<br /> đỗ 4 kỳ thi Hương, ông làm Giám sinh, học<br /> Quốc Tử Giám. Năm Vĩnh Hựu thứ 2 (1736),<br /> triều vua Lê Ý Tông, ông đỗ khoa thi Hội.<br /> Một thời gian sau, triều đình tổ chức Đình thí,<br /> Đồng Doãn Giai đỗ Đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất<br /> thân. Sau khi đỗ, ông được bổ nhiệm chức<br /> Hàn lâm hiệu thảo, giữ việc tu sửa Quốc sử,<br /> về sau ông làm Đốc đồng trấn Lạng Sơn.<br /> Ngoài các vị đỗ đại khoa, tư liệu dân gian còn<br /> cho biết Thái Nguyên có một số nho sĩ thi đỗ<br /> và làm quan các cấp thấp hơn như Trần<br /> Huyền Long đỗ sinh đồ nhà Lê, làm giáo<br /> quan giảng dạy ở trường phủ Bắc Hà. Trần<br /> Ngọc Khuê, giám sinh Quốc tử giám, được<br /> phong chức Trưởng vệ Tứ thành, hàm Tòng<br /> nhị phẩm triều vua Lê Hiến Tông. Trần Thái<br /> Vận đỗ sinh đồ thời Lê được phong hàm Thập<br /> lý hầu chức xa giá trưởng vệ quan tại Thăng<br /> Long. Phạm Quang Vinh đỗ Hương cống<br /> được bổ dụng làm Tri huyện. Trần Mộng<br /> Khải đỗ Hương cống làm quan Tham biện<br /> trong triều, năm Minh Mệnh thứ 16 (1835)<br /> được bổ giữ chức Tri phủ phủ Tòng Hóa.<br /> Phạm Xuân Sắc đỗ Tam trường ở làng dạy<br /> học cho dân,.v.v..<br /> KẾT LUẬN<br /> Nếu lấy mốc Nho học bắt đầu từ cuối thế kỷ<br /> XV (với ghi chép của Thiên hạ quận quốc lợi<br /> bệnh toàn thư) đến khi nền khoa cử phong<br /> kiến chính thức cáo chung dưới thời Pháp<br /> thuộc thì giáo dục Nho học ở Thái Nguyên có<br /> lịch sử trên 400 năm, lưu lại nhiều dấu ấn<br /> trong văn hóa địa phương. So với châu thổ<br /> Bắc Bộ, giáo dục khoa bảng ở Thái Nguyên<br /> không thực sự nổi bật. Nhưng với một vùng<br /> phên dậu còn nghèo khó, thành tựu giáo dục<br /> và khoa bảng của Thái Nguyên thời phong<br /> <br /> 188(12/3): 47 - 52<br /> <br /> kiến như thế đã là đáng kể. Thái Nguyên có<br /> những người chiếm vị trí cao trong các khoa<br /> thi Hương, thi Hội. Nhiều người giữ những<br /> chức vụ quan trọng trong triều đình. Trải qua<br /> thời gian, việc lưu trữ sách cổ bị thất lạc nên<br /> chưa thể phản ánh hết việc học hành, khoa<br /> bảng của tiền nhân.<br /> Từ nền tảng sẵn có trong lịch sử, ngày nay<br /> giáo dục Thái Nguyên càng khẳng định vị thế<br /> của mình trong nền giáo dục dân tộc, trở<br /> thành trung tâm giáo dục đào tạo lớn của cả<br /> nước cùng với Hà Nội và Thành phố Hồ Chí<br /> Minh. Đại học Thái Nguyên, với hơn 20 đơn<br /> vị thành viên, là đại học đa ngành, đa lĩnh<br /> vực, góp phần không nhỏ cho sự phát triển<br /> kinh tế - văn hoá - xã hội của Thái Nguyên<br /> nói riêng và khu vực trung du, miền núi phía<br /> Bắc nói chung.<br /> Bài báo là sản phẩm của Đề tài Khoa học và<br /> công nghệ cấp Bộ mã số B2017-TNA-53 do<br /> tác giả là chủ nhiệm đề tài<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Phan Huy Chú (2014), Lịch triều hiến chương<br /> loại chí, tập 1 (Dư địa chí), Nxb Trẻ, Thành phố<br /> Hồ Chí Minh.<br /> 2. Hương ước xã Lợi Xá, tổng Hoàng Đàm, huyện<br /> Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên năm 1942.<br /> 3. Hương ước xã Sơn Cốt, tổng Hoàng Đàm,<br /> huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên năm 1942.<br /> 4. Ngô Sĩ Liên và các sử thần triều Lê (1993), Đại<br /> Việt sử ký toàn thư, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội,<br /> bản dịch của Viện Khoa học xã hội Việt Nam.<br /> 5. Nội các triều Nguyễn (1993), Khâm định Đại<br /> Nam hội điển sự lệ, Nxb Thuận Hóa, Huế.<br /> 6. Quốc Sử quán triều Nguyễn (1997), Đại Nam<br /> nhất thống chí - tập 4, Nxb Thuận Hóa, Huế.<br /> 7. Quốc Sử quán triều Nguyễn (2007), Đại Nam<br /> thực lục, tập 2 (bộ 10 tập), Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> 8. Ngô Đức Thọ, Nguyễn Văn Nguyên, Philippe<br /> Papin (2003), Đồng Khánh địa dư chí, Nxb Thế<br /> giới, Hà Nội.<br /> 9. Văn bia “Phối hưởng bi” ở xã Nam Tiến,<br /> huyện Phổ Yên viết ngày 29 tháng 11 năm Thành<br /> Thái 3 Tân Mão (1891).<br /> <br /> 51<br /> <br />