Văn chương với hội hoạ Việt Nam

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:31

Thêm vào BST

Báo xấu

105
lượt xem 22
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Quan hệ qua lại giữa văn học với các loại hình nghệ thuật khác ở Việt Nam là một đề tài nghiên cứu khoa học lớn và liên ngành, đòi hỏi tập trung nhiều lực lượng tinh nhuệ, nhiều học giả hiểu biết sâu rộng văn hoá - nghệ thuật nước ta và thế giới. Trong bài viết ngắn này chúng tôi chỉ sơ bộ đề cập đến tương quan so sánh giữa văn chương và hội họa Việt Nam dưới hai góc độ: vị trí của hai loại hình nghệ thuật này trong đời sống xã hội...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Văn chương với hội hoạ Việt Nam

Văn chương và hội hoạ Việt Nam (Tranh Thiếu nữ - Dương Bích Liên)
PGS.TS Phạm Vĩnh Cư Quan hệ qua lại giữa văn học với các loại hình nghệ thuật khác ở Việt Nam là một đề tài nghiên cứu khoa học lớn và liên ngành, đòi hỏi tập trung nhiều lực lượng tinh nhuệ, nhiều học giả hiểu biết sâu rộng văn hoá - nghệ thuật nước ta và thế giới. Trong bài viết ngắn này chúng tôi chỉ sơ bộ đề cập đến tương quan so sánh giữa văn chương và hội họa Việt Nam dưới hai góc độ: vị trí của hai loại hình nghệ thuật này trong đời sống xã hội ở những thời đại khác nhau và những cống hiến của chúng cho kho tàng văn hoá nước nhà. Ngoảnh nhìn lại nền văn nghệ cổ truyền của nước ta, người Việt Nam ngày nay, đã quen với quan niệm về sự bình đẳng giữa các loại hình nghệ thuật, không thể không ngạc nhiên về vị trí rất đỗi chênh lệch giữa một bên là văn chương và một bên là các ngành nghệ thuật khác. Từ thế kỷ này sang thế kỷ khác, xã hội Việt Nam xưa kia chỉ coi trọng văn chương và xem nhẹ mọi nghệ thuật khác. Biết làm thơ, viết văn hầu như là điều kiện nhất thiết phải có ở những người thuộc giới «sĩ phu » - tầng lớp được trọng vọng nhất trong xã hội. Từ « văn nhân » vừa có nghĩa là một trí thức nhân văn, vừa có nghĩa người cầm bút. Những sáng tác thơ văn hay của họ được công luận tán tụng và phẩm bình rộng rãi, tên tuổi các tác giả được lưu truyền cho hậu thế để học tập, noi gương. Còn những nghệ nhân hoạt động trong các khu vực nghệ thuật khác thì dù có tài đến đâu (thí dụ như kiến trúc sư Vũ Như Tô trong thế kỷ XVI) vẫn cứ bị xem là thợ. Họ thường không đề tên dưới những tác phẩm của mình và vì thế không được người đời sau biết đến. Nếu chúng ta còn nhớ cái tên Vũ Như Tô và nhà văn Việt Nam thời đại mới Nguyễn Huy Tưởng đã có thể viết một bi kịch xuất sắc về ông thì đơn thuần chỉ vì ông đã bị giết cùng với vua Lê Tương Dực trong một cuộc bạo loạn của binh sĩ và dân chúng thành Thăng Long ph ẫn nộ về những phí tổn quá lớn cho việc xây công trình Cửu trùng đài. Song những ai trong thế kỷ XVIII đã chạm khắc nên những
pho tượng Phật và La hán ở chùa Tây Phương giờ đây rất nổi tiếng và được du khách trong ngoài nước ngợi khen, có lẽ mãi mãi chúng ta sẽ không được biết. Giữa những loại hình nghệ thuật cổ truyền ở Việt Nam (chúng tôi chỉ nói đến nghệ thuật của người Việt), hội họa rõ ràng chiếm vị trí khiêm tốn hơn cả, có thể nói, hầu như vắng mặt. Những gì chúng ta còn giữ được đến nay là một số chân dung lý tưởng hoá thuộc thể loại tranh thờ, một số hình họa trang trí cho những sắc phong và một số cảnh sinh hoạt nông thôn - tất cả đều có giá trị nghệ thuật không cao và đều thuộc những thế kỷ gần đây. Hội họa cổ Việt Nam (ngoại trừ tranh Đông Hồ và tranh Hàng Trống mà không thể liệt vào hội họa theo nghĩa chính xác của từ ấy) vắng mặt trong trang trí nội thất của người Việt, kể cả những gia đình khá giả từ đời này đến đời kia chơi đồ cổ, trong đó có tranh cổ. Ngay trong cung điện của các vua nhà Nguyễn ở Huế chúng ta ngày nay cũng chỉ thấy những tranh vẽ trên gương với chất lượng rất trung bình. Vua chúa Việt Nam không khuyến khích và bảo trợ cho hội họa (trường hợp Trần Nhân Tông (1) là một ngoại lệ rất hiếm hoi). Vào thời buổi thịnh trị nhất của nhà nước phong kiến quân chủ Việt Nam, Lê Thánh Tông lập hội Tao đàn nhị thập bát tú, cổ vũ sáng tác thơ văn trong giới quan lại cung đình, chứ không lập Đồ họa Hàn lâm viện để khích lệ và bồi dưỡng những tài năng trong hội họa. Hệ quả tất yếu là các văn nhân đất Việt thường ưa thích và biết xướng họa thi ca, nhưng chẳng mấy người nắm vững nghệ thuật hội họa (và cả thư pháp). Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Khuyến... thuở còn hàn vi hay sau khi đã giũ áo từ quan thường gửi gắm tâm tư của mình vào thơ hoặc tham gia ca hát với các kỹ nữ chứ không cầm cũng chiếc bút lông ấy, dùng cũng mực Tàu ấy vẽ lên cũng những tờ giấy ấ y những tranh thủ y mặc hay những bức thư pháp. Nước Việt Nam ta không có những Tào Thực, Vương Duy, Tô Đông Pha, Ba Tiêu (Ba Sô) - những nhà thơ lớn đồng thời là những danh họa và thư pháp gia.
(2 thiếu nữ đi chợ - Nguyễn Tiến Cung)
(Hai cô gái và em bé - Tô Ngọc Vân) Trong một nền văn hoá mà chỉ một nghệ thuật văn chương giữ địa vị độc tôn, bản thân nghệ thuật ấy khó phát triển được phong phú và muôn màu muôn sắc do thiếu cọ sát, tương tác, đua tài thi sức với các nghệ thuật khác. Trong bối cảnh kém trù phú chung như thế, không thể hình thành một nền phê bình văn nghệ, chứ chưa nói đến lý luận và triết học nghệ thuật. Điều này sẽ gây ra nhiều trở ngại khó khắc
phục cho những ai ấp ủ kỳ vọng viết lịch sử mỹ học Việt Nam hay lịch sử văn hoá Việt Nam nói chung. Tình hình đổi thay hẳn, nếu chúng ta ngoái nhìn sang các nước « đồng văn » với chúng ta : Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên. Ở đấy, trước tiên ở Trung Quốc - trung tâm của thế giới Hán hoá (cinisé), nước láng giềng liền núi liền sông đã ảnh hưởng tạo tác đến toàn bộ văn hoá vật chất và tinh thần của người Việt chúng ta - hội họa cũng như thư pháp được coi trọng và khuyến khích phát triển không kém văn chương. Như nhiều người biết, ở Trung Quốc, bên cạnh những nhà thơ đại tài được hậu thế tôn là «thi thánh », có những «họa thánh» và «thư thánh»(2). Thư pháp và hội họa là hai chị em ruột sinh hạ hầu như cùng một lúc, trưởng thành trong sự kích thích, tương tác và liên kết với nhau, trong sự quan tâm bảo trợ của nhà nước và xã hội. Nhiều hoàng đế Trung Hoa là những họa sĩ, thư pháp gia, hoặc những nhà sưu tập nghệ thuật trứ danh(3). Họa viện được thành lập bên cạnh hoàng gia và hoạt động có quy củ từ thế kỷ VIII. Không chỉ thi từ, mà cả thư họa đã sớm trở thành những thú vui tao nhã của giới sĩ phu Trung Hoa, cả những người làm quan cũng như những người tránh xa quan trường. Chính do sự khác biệt giữa nghệ thuật cung đình - quan phương với nghệ thuật của các sĩ phu tự do mà trong lịch sử nghệ thuật Trung Hoa đã hình thành hai dòng hội họa trường tồn : « Viện thể họa » và « Văn nhân họa »(4), đối lập song cũng ảnh hưởng, thẩm thấu lẫn nhau, cùng với sự tiếp thụ ảnh hưởng của nghệ thuật phương Tây trong nhiều thế kỷ bảo đảm sự phát triển năng động, giàu thành tựu đa dạng của hội họa và m ỹ thuật Trung Hoa nói chung. Với những khác biệt hiển nhiên nhưng không cơ bản, bức tranh phát triển hội họa và m ỹ thuật ở Nhật Bản cũng hiện ra tương tự. Nơi đây, cũng như ở Trung Quốc, thơ ca, hội họa, thư pháp vừa phát triển đồng hành, vừa liên kết chặt chẽ, đôi khi hợp thành những thể thống nhất không thể tách rời, như ở thể loại saiga(5). Còn mức độ bắt rễ của chúng vào đời sống hàng ngày, vai trò tác dụng của chúng trong sự giáo dưỡng khiếu thẩm m ỹ của người Nhật thì
được thể hiện nổi bật, thí dụ, bằng sự hiện diện cái tokonoma(6) trong nội thất của mọi gia đình Nhật Bản. (Chơi ô ăn quan - Nguyễn Phan Chánh)
(Dê - Nguyễn Tư Nghiêm) (Hà Nội - Bùi Xuân Phái) (Thiếu nữ - Dương Bích Liên)
(Em Thúy - Trần Văn Cẩn)
(Cô gái và hoa sen - Nguyễn Sáng) Sang thời đại mới, trong cuộc gặp gỡ vĩ đại giữa văn hoá phương Đông với phương Tây, hội họa và m ỹ thuật cổ truyền của Trung Quốc và Nhật Bản đã ảnh hưởng tác thành thế nào đến nhiều ngành nghệ thuật Âu - Mỹ thế kỷ XIX-XX, đã làm giàu đến đâu kho tàng chung của nghệ thuật thế giới - về đề tài này đã có nhiều công trình nghiên cứu đáng tin cậy được viết ở nhiều nước và bằng nhiều thứ tiếng(7). Từ Trung Quốc, Nhật Bản và cả Triều Tiên chuyển sang nghiên cứu m ỹ thuật Việt Nam cổ truyền, các học giả phương Tây đầu thế kỷ XX trong các công trình của mình dễ gieo cho người đọc cảm tưởng là ở người Việt không có gien hội họa(8). Hạnh phúc thay, những nghi ngờ ấy chỉ trong vài thập niên đã được xua tan bởi những tác phẩm hội họa được triển lãm ở Hà Nội, Sài Gòn, Paris, Tokyo, Roma... của một loạt họa sĩ trẻ, báo hiệu sự ra đời tuy muộn mằn, nhưng gây ấn tượng của một nghệ thuật hội họa Việt Nam đích thực. Tất cả những họa sĩ ấy đều là sinh viên Trường Mỹ thuật Đông Dương - một trường cao đẳng được thành lập năm
1925 và nằm trong hệ thống Đại học Đông Dương được chính quyền Pháp bắt đầu xây dựng từ đầu thế kỷ XX. Nói đến Trường Mỹ thuật Đông Dương và vai trò của nó trong sự hình thành và phát triển hội họa Việt Nam tức là nói đến công lao rất to lớn, đáng được ghi nhớ dài lâu của một họa sỹ người Pháp Victor Tardieu (1870 - 1937)(9) cùng các cộng sự của ông - những họa sỹ Pháp khác và những nhà nghiên cứu nghệ thuật làm việc tại Trường Viễn Đông Bác cổ (Inguimberty, De Fénis, Roger, Goloubew, Besacier....). Chính họ với nhiệt tình và lương tâm nghề nghiệp cao đã tuyển chọn vào trường những thanh niên thực sự có năng khiếu nghệ thuật(10), truyền thụ cho họ những kỹ năng hội hoạ, đồ hoạ vững chắc, những kiến thức cơ bản về những nền nghệ thuật lớn của thế giới, với lịch sử lâu đời, quanh co khúc khu ỷu, đầy những biến đổi và dồi dào thành tựu khích lệ. Và điều quan trọng hơn cả, chính những người dị tộc dị giáo ấy đã khuyến khích, hướng dẫn, giúp đỡ những họa sĩ trẻ người Việt tìm ra những con đường nhiều hứa hẹn để trong một thời gian lịch sử ngắn sáng tạo nên một nền hội họa vừa thể hiện sự tiếp nhận nhuần nhuyễn nghệ thuật phương Tây vừa mang đậm dấu ấn dân tộc và khu vực(11). Trong lịch sử nghệ thuật Việt Nam, giai đoạn 1930 - 1945 là buổi đơm hoa kết trái đầu tiên của tiến trình văn hoá Việt Nam hội nhập văn hoá thế giới. Nó được đánh dấu bằng nhiều biến chuyển lớn, trong đó theo chúng tôi có hai biến chuyển đáng gọi là kỳ diệu: sự phát triển gia tốc của văn xuôi nghệ thuật, với một số đỉnh cao cho đến giờ vẫn chưa được vượt qua, và sự ra đời và sớm đạt độ chín muồi của hội họa (tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh, tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí và Hoàng Tích Chù, tranh sơn dầu của Tô Ngọc Vân và Trần Văn Cẩn, nếu chỉ điểm những thành công nổi bật nhất). Cần minh định rằng mọi đỉnh cao hay thành tựu của văn nghệ nước nhà đều được nêu ra (trong bài viết này), xét từ điểm nhìn của ngày hôm nay (12). Nếu nhận biết từ điểm nhìn ấy thì phong trào Thơ Mới ở ta trong những năm 30, được gọi là « cuộc cách mạng trong thơ ca » và hiện nay đã được nghiên cứu đến mức vắt kiệt, theo chúng tôi lại không có được ý nghĩa to lớn
và trường cửu như thế. Cái đó có thể nghiệm ngay từ ngôn ngữ và hình thức thi ca, mà rất nhiều độc giả người Việt hôm nay, đặc biệt các nhà thơ, đều cảm thấy mồn một đó là ngôn ngữ và hình thức của một thời đại đã qua và không bao giờ trở lại (chưa nói đến thế giới cảm xúc và tâm tưởng mà dòng thơ lãng mạn bay không cao lắm ấy biểu tả (13)). Trong khi đó thì những truyện ngắn xuất sắc của Nguyễn Công Hoan, Thạch Lam, Nam Cao..., ký của Vũ Trọng Phụng và Nguyễn Tuân, hai tiểu thuyết Số đỏ và Sống mòn (cần thêm vào đây cả những kịch phẩm văn xuôi của Đoàn Phú Tứ và Nguyễn Huy Tưởng) người đọc hôm nay vẫn thấy là mới, là hiện đại, tức là chúng đã đạt được chất « cổ điển mới » - cái « cổ điển mới » này chính là mục đích hướng tới của mọi chuyển biến cách tân trong nghệ thuật, không có nó thì những cách tân ấy thất bại, hay chỉ thành công một phần nhỏ. Nguyên nhân của sự vận động lệch pha này dĩ nhiên không phải ở sự kém tài hay quá non trẻ của những thi nhân giai đoạn này so với những người viết văn xuôi hay kịch nói mà, thiết nghĩ, ở sức mạnh của truyền thống ngàn đời, ở sức ỳ của tư duy thơ ca được nuôi dưỡng bằng sức ỳ của thị hiếu thẩm m ỹ công chúng di truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác mà bản thân những người quyết tâm làm một cuộc cách mạng trong thơ thời ấy cũng chưa ý thức được đầy đủ. Đối với sáng tạo nghệ thuật, truyền thống luôn luôn vừa là bệ đỡ vừa là rào cản. Theo cảm nhận của chúng tôi, đối với thơ Việt Nam thời mới thì nó là rào cản nhiều hơn bệ đỡ, và nếu không xuất hiện những thiên tài xuất chúng, thì cần nhiều nỗ lực kiên trì và hữu thức của nhiều thế hệ nhà thơ nữa, để cho nền thơ nước nhà có thể đạt được chất « cổ điển mới ». Trong bối cảnh nửa đầu thế kỷ XX, chính sự không có truyền thống hoá ra lại là một nhân tố quan trọng phụ trợ sự trưởng thành nhanh chóng của văn xuôi nghệ thuật và hội họa Việt Nam. Song như ta sẽ thấy, cũng sự thiếu vắng truyền thống lâu đời, vững chắc, với nhiều đỉnh cao không thể che khuất, sau này trong những hoàn cảnh lịch sử đã đổi khác sẽ gây cho văn chương và hội họa nước nhà không ít khó khăn.
(Gió mùa hạ - Phạm Hậu) Nhận định so sánh quá khứ và hiện tại của các nền nghệ thuật, những thành tựu và vấn đề của chúng, tất yếu cần phải quan tâm đúng mực đến những đặc điểm nội tại cũng như ngoại tại của quá trình nảy nở và sinh trưởng của các nghệ thuật ấy. Nếu văn chương ở nước ta, cũng như ở mọi nơi, ra đời và phát triển một cách tự nhiên, cùng với lịch sử ngàn năm của dân tộc và quốc gia, và mọi chuyển biến ở trong nó, hôm qua và hôm nay, đều mang tính tự nhiên và nội tại, thì hội hoạ Việt Nam khởi thu ỷ lại là thành qủa của một sự ươm trồng từ bên ngoài và trong vòng hai thập kỷ nó tăng trưởng, thành hình dưới sự dìu dắt, hướng dẫn, theo dõi của những nghệ sĩ tạo hình người Âu, cho nên nó không thể không chịu tác động trực tiếp của những quá trình diễn ra trong nghệ thuật Âu-Mỹ cùng thời. Mà trong nghệ thuật Âu-Mỹ, những năm 1880-1940 là thời kỳ của những biến đổi quyết liệt chưa từng thấy, đánh dấu bước chuyển cách mạng từ nghệ thuật cổ điển sang nghệ thuật hiện đại(14). Nếu hội hoạ Trung Quốc hay Nhật Bản trong thời đại mới có thể vừa tiếp tục phát triển các phong cách và thể loại cổ truyền vừa từng bước khai mở những con đường mới, tiếp nhận những cơ sở của nghệ thuật phương Tây và cùng nó
thực hiện bước quá độ từ cổ điển sang hiện đại, thì lôgic phát triển của hội hoạ Việt Nam - một nghệ thuật không mang theo mình di sản cổ điển - phải là nhanh chóng đi giai đoạn cổ điển (bởi vì không thể bỏ qua nó) để hội nhập vào hiện đại. Những thành tựu mà hội hoạ Việt Nam làm nên trong thời kỳ 1925-1945 (và cả nhiều thập niên tiếp theo) chủ yếu nằm trong cái giai đoạn cổ điển ấy. Vậ y, trong những thành tựu đó, những gì đã trở nên cổ điển theo nghĩa đích thực của từ ? Theo chúng tôi, chưa có gì hoặc rất ít. Hội hoạ trước Cách mạng của nước ta (không kể những sáng tác thí nghiệm) được rất nhiều người thưởng thức liên hệ không sai với thơ văn của Tự lực văn đoàn. Thơ văn Tự lực văn đoàn là một hiện tượng rất có ý nghĩa trong lịch sử văn học Việt Nam, nhưng nó đã không hun đúc nên được những giá trị cổ điển chính do cái chất lãng mạn bay không cao lắm ngự trị trong nó. Cũng chất lãng mạn bay không cao ấy, cái nhãn thức nghệ thuật còn hạn hẹp trong cảm giác tự đủ của mình ấy đã ngăn cản không cho nhiều tác phẩm thành công của nhiều hoạ sĩ nước ta thời đó (cũng như sau này) trở thành cổ điển. Trong khi đó thì văn xuôi nghệ thuật Việt Nam, với Số đỏ, Vang bóng một thời, Sống mòn đã vươn tới chất « cổ điển mới », đầy tính hiện đại. Tiến trình hiện đại hoá hãy còn nhen nhóm trong văn học - nghệ thuật nước ta, thì cách mạng tháng Tám thắng lợi. Nhìn nhận và so sánh hồi cố văn chương và mỹ thuật Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975, trước tiên cần tâm niệm rằng nền văn chương và m ỹ thuật ấy tồn tại và phát triển trong điều kiện cách mạng và chiến tranh. Mà như lịch sử cho thấy, mọi cách mạng xã hội và mọi cuộc chiến tranh đều không thuận lợi cho sự phát triển liên tục, không đứt đoạn, không có những đảo lộn giá trị của văn hoá. « Ở đâu đại bác rền vang, nơi ấy các nữ thần nghệ thuật câm lặng » - châm ngôn ấy của Goethe, phát ra trong những năm cuộc Đại cách mạng Pháp làm chấn động cả châu Âu, với những đính chính nhất định, xem ra có thể áp dụng cho nhiều thời đại. Trong lịch sử văn học và nghệ thuật Pháp, giai đoạn 1789 - 1815 là giai đoạn để lại những
trang trắng, không phải vì trong thời kỳ ấ y người Pháp không sáng tác thơ ca, văn xuôi, kịch, hội họa, điêu khắc và những sáng tác ấy không được cổ vũ, biểu dương, mà vì tất cả chúng (trừ những ngoại lệ hi hữu) đều không qua được thử thách của thời gian. Văn chương, nghệ thuật Pháp chỉ bắt đầu hồi sinh từ thời Trung hưng (1815 - 1830). Tình trạng văn nghệ Việt Nam trong ba thập kỷ đương nói đến có nhiều nét khác biệt. Sẽ còn lại dài lâu với thời gian không ít những bài thơ và đặc biệt những bài hát kháng chiến hay, những truyện ngắn và những bài ký thành công, nhưng đáng tiếc rất thưa thớt những kịch phẩm và hoàn toàn thiếu vắng những tiểu thuyết đã chứng tỏ có sức sống lâu bền. Mà diện mạo của một nền văn học hiện đại được quyết định bởi hai thể loại ấy, trong đó tiểu thuyết giữ vai trò số một. Giảng bài cho những học viên Trường viết văn Nguyễn Du vào đầu những năm 80, một nhà văn rất có tên tuổi, xưa kia là bạn thân của Nam Cao, tác giả tiểu thuyết Sống mòn, nói rằng người Việt Nam ta chưa xây dựng được một nền tiểu thuyết, và nhận định ấy của ông là đúng đắn, bởi vì một cây cao (Sống mòn) cộng với một cây cao nữa (Số đỏ) thành hai vẫn chưa thể làm nên non, muốn làm nên non (tức là có nền) cần có ít nhất ba cây, trong thực tế thì số cây hợp lại phải có nhiều hơn gấp bội. Tiểu thuyết Nga tạo dựng được nền trong vài ba thập kỷ nhờ 5 tiểu thuyết của Dostoievski, 3 tiểu thuyết của Tolstoi và hàng chục tiểu thuyết xuất sắc của những nhà văn Nga khác. Tiểu thuyết Hoa Kỳ khẳng định được mình trong khoảng thời gian giữa hai chiến tranh thế giới cũng nhờ hàng chục tác phẩm lỗi lạc của một loạt cây bút văn xuôi có biệt tài. Trong những thập niên 1950 - 1970 không phải một mà nhiều nền văn học của các nước Trung - Nam Mỹ đã hợp lực làm nên hiện tượng « tiểu thuyết Mỹ Latinh » và hiện nay cả thế giới đang chăm chú theo dõi « tiểu thuyết Nhật Bản » - một hiện tượng nữa được tạo nên bởi nhiều tác phẩm tài tình của mấy thế hệ nhà văn Nhật từ sau Đại chiến thứ hai đến nay. Vậ y đã có hay sắp có hay không một nền tiểu thuyết Việt Nam hiện đại ? Câu hỏi này đưa chúng ta trở về với ngày hôm nay của văn học - nghệ thuật nước nhà. Sau
20 năm đổi mới, từ 1986 đến nay, trong sáng tác tiểu thuyết ở Việt Nam (không đề cập đến những cộng đồng người Việt hải ngoại) đã và đang diễn ra những biến chuyển gì, đã xuất hiện những tác gia nào với những tác phẩm nào mà hợp lực lại đã, hoặc trong tương lai gần có thể làm thay đổi cục diện văn xuôi nước nhà? Một mình chúng tôi không đủ sức để trả lời đầy đủ và thuyết phục câu hỏi này. Trong giới nghiên cứu - phê bình khá phổ biến ý kiến cho rằng nhìn chung tiểu thuyết ta vẫn đuối so với truyện ngắn (song truyện ngắn Việt Nam đương đại thì cũng không thể tự hào rằng đã có nhiều tuyệt tác, bất chấp tuyên bố của một vài người viết văn nói rằng truyện ngắn của ta hiện nay « ngang ngửa với thế giới »). Có một sự thật không thể phủ nhận : những người yêu chuộng văn chương ở ta hiện nay, cũng như trước đây, vẫn phải thoả mãn nhu cầu của mình chủ yếu bằng cách tìm đọc văn học (truyện, tiểu thuyết) nước ngoài, và từ những truyện, tiểu thuyết ngoại quốc chuyển sang những ấn phẩm tương tự của nội quốc, người ta thường khó tránh khỏi cảm giác bực mình. Giải thích tình trạng này, không ít người bất bình hay buồn rầu chỉ ra những nguyên nhân bên ngoài : sự chưa đủ tự do sáng tác, quyền lực chưa được bãi bỏ của các lý thuyết giáo điều, vai trò kiểm duyệt của nhà nước, v.v ... Những giải thích như vậy không sai, song lịch sử cho thấy cũng trong những điều kiện bên ngoài tương tự, thậm chí còn khắc nghiệt hơn rất nhiều, những nền văn hoá giàu sức mạnh nội tại vẫn phát triển thăng hoa. Dưới chính thể toàn trị ở nước Nga sau 1917, vẫn nảy nở những tài năng siêu đẳng, làm gương cho nhiều thế hệ đồng nghiệp noi theo như Akhmatova, Pasternak, Mandelshtam, Tvardovski, Zabolotski (thơ), Platonov, Bulgakov, Sholokhov (với Sông Đông êm đềm), Solzhenitsyn, Bitov (văn xuôi), Malevich, Filonov, Sidur, Neizvestnyi (h ội họa và điêu khắc). Ở Ba Lan, Tiệp Khắc, Hungari cũng không thiếu những hiện tượng tương tự, chúng nói lên sức phản ứng sáng tạo chiến thắng cường quyền của những nền văn nghệ dồi dào nội lực. Iosif Brodski, một thi hào Nga nửa sau thế kỷ XX, đã nếm trải đầy đủ mọi sự o bế, thậm chí bức hại, của nhà đương cục nước ông, rồi sau đó được hưởng mọi tự do của một công dân Hoa Kỳ cộng với vinh quang của giải thưởng Nobel và nhiều giải thưởng quốc gia Mỹ, đã buông một câu
có cánh chứa đựng một phần quan trọng của chân lý: « Các đế chế sản sinh ra thơ ca, các nền dân chủ đại chúng sản sinh ra giấy lộn ». Tất nhiên, trong văn hoá hiện đại, ngay giấ y lộn cũng có loại hạng. Có giấy lộn thượng hạng (chẳng hạn không ít best-seller ở phương Tây) và có giấy lộn mạt hạng - những sách giật gân đơn thuần hay khiêu dâm, khiêu bạo lực hiện nay đầy rẫ y trên thị trường sách ở nhiều nước phương Tây cũng như phương Đông và cám dỗ ngay cả một số văn sĩ rất nổi tiếng. Tranh Bửu Chỉ
Vậ y tiền đề thiết yếu hơn cả là chính cái nội lực ấy của văn hoá mà những yếu tố hun đúc nên nó, ngoài tài năng bẩm sinh và ý chí sáng tạo, là độ sâu của tư duy, năng lực nhận thức và nhận thức lại thực tại, học thức nhân văn, sự am hiểu văn hoá thế giới và nhiều điều kiện chủ quan khác ở người nghệ sĩ. Cái nội lực ấy xem ra còn chưa dồi dào lắm trong các nhà tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Chính vì thế cho nên trong 20 năm đổi mới vừa qua, tiểu thuyết nước ta mặc dù đã có một số thành tựu mới, được độc giả hoan nghênh (mà trình độ văn hoá kéo theo mức độ đòi hỏi của độc giả nước nhà trong những thập kỷ qua đã được nâng cao rất đáng kể), nhưng nó vẫn chưa cất mình lên được một đẳng cấp mới, cho phép khẳng định sự tồn tại của một nền tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Trong dòng tiểu thuyết nước nhà khá trù phú về lượng trong hai thập kỷ qua, không thể không nhắc đến với niềm trân trọng Thời xa vắng và Chuyện làng Cuội của Lê Lựu, Thiên sứ của Phạm Thị Hoài, Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh, Lão khổ và Đi tìm nhân vật của Tạ Duy Anh, Cõi người rung chuông tận thế của Hồ Anh Thái, Cơ hội của Chúa của Nguyễn Việt Hà, Giàn thiêu của Võ Thị Hảo và Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh (có thể còn có những tác phẩm khác mà chúng tôi chưa có dịp đọc), song những thành công ấy vẫn chưa đạt được độ hoàn hảo như nó đã từng có được trong Sống mòn của Nam Cao hay Số đỏ của Vũ Trọng Phụng. Một vài bản thảo chưa được xuất bản mà chúng tôi có may mắn được tìm hiểu báo hiệu sự khơi sâu tư duy tiểu thuyết ở những tác giả của chúng. Song bên cạnh đó một loạt hiện tượng tiêu cực bộc lộ khá rõ trong sản phẩm tiểu thuyết đại trà hiện thời, không có trong những tiểu thuyết trình độ trung bình trước đây : sự sa sút tay nghề, sự chạy theo số lượng hy sinh chất lượng, sự tràn ngập văn xuôi tiểu thuyết bởi ngôn ngữ và các thủ pháp báo chí, v.v..., thiết nghĩ chưa cho phép nói một cái gì xác định về tương lai của tiểu thuyết Việt Nam. Cũng vì những lý do tương tự - nổi bật là sự lẻ loi, nhiều khi không được biết đến của rất ít thơ mới về hình thức
và sâu sắc về nội dung giữa một biển thơ chất lượng trung bình hay xoàng xĩnh - mà rất khó đoán định tiền đồ của thơ Việt Nam, một nền thơ có lịch sử ngàn năm. (Thiếu nữ - Bửu Chỉ) Vậ y bức tranh phát triển của hội hoạ Việt Nam trong hơn nửa thế kỷ qua có những gì giống và những gì khác so với văn chương ? Những cái giống nhau không ít, nhưng những khác biệt cũng rất đáng kể. Chúng tôi sẽ không nói đến những khó khăn vật chất cản trở sáng tạo nghệ thuật và những tổn thất về nhân tài khó tránh khỏi trong chiến tranh, nhất là một chiến tranh lâu dài và gian khổ như ở nước ta. Xin chỉ đề cập đến một khía cạnh của vấn đề: những tiềm lực sáng tạo được phát hiện, bồi dưỡng và tích lu ỹ trong giai đoạn trước, sau 1945 đã được phát huy như thế nào và đã làm nên những giá trị gì bổ sung cho kho tàng văn hoá như ta th ấy không giàu có lắm mà cha ông ta để lại ? Chính ở đây đã sớm xuất hiện những dị biệt, những lệch pha trong phát triển hội họa và văn chương ở nước ta. Ngay trong
những năm đầu sau khi hoà bình lập lại (1954 - 1960), khi mà dòng chảy văn học còn lững thững, phẳng lặng, chưa có những sự kiện nổi bật(15) hứa hẹn những bước phát triển mới về chất, báo hiệu sự nở rộ lần thứ hai của những tài năng đã từng thể hiện mình rực rỡ trước cách mạng hay sự ra đời của những văn tài mới, với những cá tính mạnh mẽ, những tìm tòi kiên định hướng về những đích nghệ thuật mới, thì đời sống m ỹ thuật ở miền Bắc nước ta (chúng tôi không nói đến miền Nam và sáng tác của các hoạ sĩ Việt Nam hải ngoại) lại diễn ra khá sôi động, với những triển lãm hàng năm, nơi người xem nhận ra nhiều khuôn mặt hoạ sĩ trẻ, đầy hứa hẹn - tuyệt đại đa số họ là những cựu sinh viên tốt nghiệp hay, nhiều hơn, chưa kịp tốt nghiệp những khoá cuối cùng của Trường Mỹ thuật Đông Dương, hoặc những người vừa qua những lớp đào tạo trong kháng chiến. Đa số những hoạ phẩm của họ đã được sáng tác theo những đề tài mới, hay nói theo ngôn ngữ một thời, mang nội dung tư tưởng xã hội chủ nghĩa, song về mặt phong cách vẫn nằm trong khuôn khổ nghệ thuật cổ điển. Nhiều tìm tòi sáng tạo đã đưa đến những thành công nổi bật được thể hiện trong kỹ thuật tranh sơn mài đậm đà bản sắc Việt Nam và Á Đông (Phan Kế An, Trần Đình Thọ, Nguyễn Văn Tỵ, Nguyễn Đức Nùng, Nguyễn Tư Nghiêm ...), đem lại niềm vui cho những người yêu chuộng nghệ thuật không chỉ trong nước, mà còn ngoài nước (Triển lãm hội họa quốc tế ở Moskva năm 1958). Từ cuối những năm 50 - đầu những năm 60, áp lực ngày càng gia tăng của những lý thuyết văn nghệ chính thống, được vay mượn từ các nước đàn anh khác cùng một ý thức hệ, đòi hỏi văn nghệ nhất tề phục vụ những nhiệm vụ chính trị - xã hội trước mắt theo những mẫu mực được định sẵn đã ảnh hưởng tiêu cực trông thấy đến không chỉ văn chương mà cả m ỹ thuật nước nhà. Cái quý giá nhất mà không có nó thì không thể có nghệ thuật hiện đại - tính chủ quan sáng tạo của từng tài năng(16), thế giới nghệ thuật không ai giống ai của từng cá nhân nghệ sĩ, sự không ngừng tìm kiếm cái mới, không lặp lại không chỉ người khác, mà ngay cả bản thân