Văn hóa, từ góc nhìn của xã hội học - Lê Tiêu La

40 X· héi häc sè 3 (91), 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> v¨n hãa - Tõ gãc nh×n cña x· héi häc<br /> <br /> L£ Tiªu La<br /> <br /> <br /> Khi nghiªn cøu v¨n hãa d−íi gãc ®é x· héi häc, kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn<br /> mèi quan hÖ gi÷a v¨n hãa vµ x· héi. X· héi víi t− c¸ch nh− lµ hiÖn thùc x· héi mang<br /> ®Æc tr−ng kh«ng chØ ë tÝnh chÊt nhãm cña m×nh mµ cßn ë sù ®iÒu hoµ hµnh vi cña<br /> con ng−êi. NÒn t¶ng cña sù ®iÒu hoµ hµnh vi Êy, chÝnh lµ tri thøc, gi¸ trÞ - chuÈn<br /> mùc, qui t¾c hµnh vi, tøc lµ v¨n hãa cña x· héi ®ã. Theo nghÜa hÑp, x· héi nh− lµ mét<br /> nhãm x· héi réng lín vµ v¨n hãa nh− lµ c¸ch thøc ®iÒu hoµ hµnh vi con ng−êi. X· héi<br /> vµ v¨n hãa - ®ã lµ mÆt thèng nhÊt kh«ng t¸ch rêi nhau trong khÝa c¹nh t−¬ng t¸c x·<br /> héi cña con ng−êi vµ ho¹t ®éng cña hä. X· héi vµ v¨n hãa lµ hai ph¹m trï quan träng<br /> cña x· héi häc. Bëi v× tÊt c¶ nh÷ng hiÖn t−îng, sù kiÖn vµ qu¸ tr×nh x· héi ®−îc<br /> nghiªn cøu d−íi quan ®iÓm cña nh÷ng ph¹m trï ®ã. Kh«ng cã x· héi loµi ng−êi ngoµi<br /> v¨n hãa còng nh− v¨n hãa kh«ng thÓ h×nh thµnh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn ngoµi ®êi<br /> sèng x· héi. X· héi lµ mét thÓ thèng nhÊt víi nh÷ng thuéc tÝnh t−¬ng t¸c x· héi cña<br /> con ng−êi. Nhê cã v¨n hãa, c¬ cÊu x· héi ho¹t ®éng vµ ®−îc t¸i s¶n xuÊt. Ng−îc l¹i,<br /> nhê x· héi, nhê tÝnh riªng biÖt vµ toµn vÑn cña nã, v¨n hãa ®−îc h×nh thµnh, ®−îc<br /> b¶o tån vµ g×n gi÷ khái sù xãi mßn d−íi ¶nh h−ëng t¸c ®éng cña nh÷ng nh©n tè bªn<br /> ngoµi. ChÝnh v× vËy, tÝnh x· héi vµ tÝnh v¨n hãa trong hiÖn thùc x· héi tuy kh«ng<br /> ph¶i ®ång nhÊt nh−ng cã sù liªn hÖ qua l¹i vµ t−¬ng t¸c chÆt chÏ víi nhau cña ®êi<br /> sèng x· héi thèng nhÊt. D−íi l¨ng kÝnh x· héi häc, t×m hiÓu v¨n hãa tøc lµ ®i t×m<br /> hiÓu b¶n chÊt, vÞ trÝ vµ vai trß cña v¨n hãa ®èi víi ®êi sèng x· héi cña con ng−êi.<br /> Kh¸i niÖm “v¨n hãa” mang néi hµm ý nghÜa rÊt réng. Trong ý thøc th«ng<br /> th−êng hµng ngµy, theo nghÜa hÑp, v¨n hãa ®−îc hiÓu nh− lµ nghÖ thuËt vµ v¨n häc.<br /> Theo nghÜa réng h¬n, v¨n hãa bao hµm c¶ gi¸o dôc, triÕt häc, khoa häc, t«n gi¸o, ®¹o<br /> ®øc thuéc vÒ h×nh th¸i ý thøc x· héi. Kh¸i niÖm “ v¨n hãa” xuÊt ph¸t tõ tiÕng la tinh<br /> - COLERE - sù gieo trång chÕ t¹o, nu«i d−ìng, gi¸o dôc - lµ mét hiÖn t−îng réng lín,<br /> phøc t¹p bao trïm thùc tiÔn nh÷ng g× ®· ®−îc thiÕt lËp vµ sÏ thiÕt lËp bëi con ng−êi,<br /> ®−îc thõa nhËn vµ ®Èy m¹nh bëi x· héi . HiÖn t−îng ®ã thÓ hiÖn trong nh÷ng h×nh<br /> thøc tinh thÇn, phi vËt chÊt còng nh− nh÷ng h×nh thøc vËt chÊt.<br /> V¨n hãa tinh thÇn - ®ã lµ nh÷ng s¶n phÈm tinh thÇn bao gåm tri thøc vµ t−<br /> t−ëng, nh÷ng - gi¸ trÞ - chuÈn mùc, nh÷ng mÉu hµnh vi, h×nh ¶nh, h×nh t−îng vµ<br /> nghi lÔ, phong tôc truyÒn thèng, v.v...<br /> V¨n hãa vËt chÊt - ®ã lµ s¶n phÈm vËt chÊt bao gåm nh÷ng c«ng tr×nh ®−îc<br /> thiÕt kÕ, x©y dùng, nh÷ng thiÕt bÞ , c«ng cô lao ®éng, kü thuËt vµ c«ng nghÖ, v.v... tøc<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Tiªu La 41<br /> <br /> lµ tÊt c¶ nh÷ng g× mµ trong ®ã tri thøc, kü n¨ng vµ tÝn ng−ìng cña con ng−êi ®−îc<br /> vËt chÊt hãa. HÖ thèng v¨n hãa x· héi bao gåm 3 yÕu tè cÊu tróc c¬ b¶n:<br /> a. Nh÷ng tri thøc, t− t−ëng, quan niÖm, tÝn ng−ìng, v.v... ®−îc ®óc rót tõ kinh<br /> nghiÖm cña con ng−êi vµ ®−îc ®Þnh h×nh trong ng«n ng÷.<br /> b. Nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc, môc ®Ých vµ lý t−ëng.<br /> c. Nh÷ng truyÒn thèng, phong tôc tËp qu¸n.<br /> MÆc dï kh¸i niÖm v¨n hãa mang néi hµm ý nghÜa rÊt réng nh−ng vÉn cã<br /> nh÷ng ranh giíi gi÷a tÝnh tù nhiªn , tÝnh x· héi vµ tÝnh v¨n hãa. Thø nhÊt “tÝnh v¨n<br /> hãa" kh«ng ph¶i lµ “tÝnh tù nhiªn”. “TÝnh tù nhiªn” xuÊt hiÖn vµ tån t¹i kh«ng phô<br /> thuéc vµo con ng−êi (mÆc dï con ng−êi sö dông c¶ nh÷ng kh¸ch thÓ tù nhiªn, nh÷ng<br /> lùc l−îng phï hîp víi nh÷ng nhu cÇu vµ quyÒn lîi cña hä). Thø hai, trong mèi liªn hÖ<br /> qua l¹i h÷u c¬ chÆt chÏ gi÷a x· héi vµ v¨n hãa, cÇn ph¶i ph©n ®Þnh gi÷a tÝnh x· héi<br /> vµ tÝnh v¨n hãa. “TÝnh x· héi” thÓ hiÖn tr−íc tiªn lµ h×nh thøc vµ c¬ cÊu nh÷ng quan<br /> hÖ x· héi cña con ng−êi trong ®êi sèng nhãm x· héi vµ ho¹t ®éng cña hä, cßn “tÝnh<br /> v¨n hãa” lµ néi dung ý nghÜa mang tÝnh gi¸ trÞ cña nh÷ng quan hÖ nµy. Trªn c¬ së<br /> cña sù ph©n ®Þnh ®ã, cã thÓ ®−a ra ®Þnh nghÜa khoa häc mang tÝnh ®Æc thï khi xem<br /> xÐt ®èi t−îng cña v¨n hãa trong x· héi häc. Thø ba, tÝnh v¨n hãa kh«ng ph¶i lµ tÝnh<br /> c¸ thÓ. Nã g¾n liÒn víi “tÝnh x· héi” ë khÝa c¹nh t−¬ng t¸c x· héi gi÷a con ng−êi víi<br /> con ng−êi.<br /> Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn, trung t©m cña nghiªn cøu x· héi häc lµ c¸ nh©n nh−<br /> lµ mét c¸ thÓ ®−îc x· héi hãa - mét c¸ thÓ thuéc mét nÒn v¨n hãa nhÊt ®Þnh.<br /> H−íng tiÕp cËn x· héi häc tíi v¨n hãa, tr−íc tiªn trùc tiÕp g¾n liÒn víi sù lµm<br /> râ vÞ trÝ, vai trß cña nã trong sù ®iÒu hßa hµnh vi cña con ng−êi vµ cña nh÷ng nhãm<br /> x· héi, trong sù ho¹t ®éng vµ ph¸t triÓn x· héi nãi chung, tøc lµ víi sù x¸c ®Þnh néi<br /> dung tiªu chuÈn gi¸ trÞ cña v¨n hãa.<br /> H−íng tiÕp cËn x· héi häc ®ßi hái lµm râ vÞ trÝ, vai trß cña v¨n hãa trong sù<br /> ®iÒu hoµ hµnh vi cña con ng−êi, cña nh÷ng nhãm x· héi, trong sù ho¹t ®éng vµ<br /> ph¸t triÓn x· héi nãi chung.<br /> D−íi gãc ®é x· héi häc, v¨n hãa ®−îc xem xÐt trªn mét sè khÝa c¹nh sau:<br /> - V¨n hãa lµ hÖ thèng gåm nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc, biÓu tr−ng vµ ý nghÜa.<br /> - V¨n hãa lµ c¬ së, néi dung cña x· héi hãa c¸ nh©n, nghÜa lµ kh¸ch thÓ cña sù<br /> lÜnh héi con ng−êi trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña hä.<br /> V¨n hãa thu hót x· héi häc ë 3 b×nh diÖn chÝnh:<br /> 1. V¨n hãa ®−îc xem nh− lµ hÖ thèng nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc, biÓu tr−ng vµ<br /> ý nghÜa.<br /> 2. V¨n hãa nh− lµ c¬ së cña x· héi hãa c¸ nh©n, tøc lµ kh¸ch thÓ cña sù lÜnh<br /> héi con ng−êi trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña m×nh.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 42 V¨n hãa - tõ gãc nh×n cña x· héi häc<br /> <br /> 3. V¨n hãa lµ nh÷ng g× ®−îc con ng−êi t¹o ra, l−u gi÷, b¶o tån vµ truyÒn tõ<br /> thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. PhÇn v¨n hãa vËt chÊt vµ tinh thÇn do nh÷ng thÕ hÖ<br /> tr−íc t¹o lËp ®−îc truyÒn l¹i cho nh÷ng thÕ hÖ sau vµ ®−îc hä tiÕp nhËn vµ lÜnh héi,<br /> kÕ thõa vµ ph¸t triÓn ®−îc gäi lµ di s¶n v¨n hãa. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ nÒn v¨n hãa qu¸<br /> khø ®Òu lµ di s¶n v¨n hãa, mµ chØ lµ nh÷ng phÇn cña nã ®−îc c«ng nhËn cã ý nghÜa<br /> vµ bæ Ých ®èi víi nh÷ng hÕ hÖ ®−¬ng thêi vµ ®−îc sö dông bëi thÕ hÖ ®ã. Kh¸c biÖt víi<br /> di s¶n v¨n hãa, ph¹m trï “lèi sèng” ph¶n ¸nh kh«ng ph¶i qu¸ khø mµ lµ hiÖn t¹i cña<br /> v¨n hãa, tr−íc tiªn lµ nh÷ng gi¸ trÞ - chuÈn mùc vµ ý nghÜa mang tÝnh ho¹t ®éng<br /> thùc tiÔn.<br /> Theo M. Weber, v¨n hãa lµ tËp hîp nh÷ng khu«n mÉu hµnh vi, sù ®Þnh h−íng<br /> gi¸ trÞ ®−îc con ng−êi tiÕp thu tõ sím, quy ®Þnh ®iÒu chØnh sù giao tiÕp gi÷a con<br /> ng−êi víi nhau t¹o ra cho con ng−êi sù an toµn trong th¸i ®é vµ hµnh ®éng cña m×nh.<br /> Nh− vËy, v¨n hãa x· héi lµ hÖ thèng nh÷ng gi¸ trÞ chuÈn mùc, quy t¾c hµnh<br /> vi, quan niÖm, t− t−ëng, tÝn ng−ìng vµ truyÒn thèng cã ý nghÜa x· héi chung cho mäi<br /> ng−êi vµ ®−îc g¾n liÒn bëi mÉu h×nh nhÊt ®Þnh, ®−îc trau dåi mang tÝnh x· héi, ®−îc<br /> truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c, thùc hiÖn viÖc ®iÒu chØnh kinh nghiÖm vµ<br /> ®iÒu hoµ x· héi trong mçi nhãm x· héi hay x· héi nãi chung.<br /> NÕu nh− nãi vÒ v¨n hãa kh«ng ph¶i cña toµn x· héi mµ lµ 1 phÇn cña x· héi<br /> th× th−êng sö dông kh¸i niÖm “tiÓu v¨n hãa". §ã cã thÓ lµ v¨n hãa cña mét nhãm x·<br /> héi nµo ®ã hoÆc cña céng ®ång nµo ®ã (vÝ dô: giai cÊp, d©n téc, v.v...). Trong tõng x·<br /> héi riªng lÎ, trõ nh÷ng c¸i chung cho tÊt c¶ hay phÇn lín v¨n hãa chñ chèt, ®· vµ<br /> ®ang tån t¹i hµng chôc tiÓu v¨n hãa. Céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt nam, c¸c t«n gi¸o,<br /> ®¶ng ph¸i, giai cÊp, tÇng líp lµ minh chøng cô thÓ cho c¸c tiÓu v¨n hãa trong céng<br /> ®ång Êy. Mét trong nh÷ng biÕn thÓ cña tiÓu v¨n hãa lµ v¨n hãa phô cña nh÷ng nhãm<br /> x· héi ph¶n x· héi (nh−: maphia, téi ph¹m...) mµ chèng ®èi l¹i nÒn v¨n hãa chñ ®¹o<br /> cña x· héi nãi chung.<br /> Mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng cña v¨n hãa x· héi lµ nh÷ng gi¸ trÞ vµ<br /> chuÈn mùc x· héi . TÝnh ®iÒu chØnh nh÷ng liªn hÖ x· héi vµ t−¬ng t¸c x· héi ®Æc<br /> tr−ng cho mét x· héi cã tæ chøc, tr−íc tiªn, ®−îc x¸c ®Þnh bëi sù tån t¹i nh÷ng gi¸ trÞ<br /> vµ chuÈn mùc x· héi ®−îc x· héi thõa nhËn.<br /> Nh÷ng gi¸ trÞ x· héi lµ s¶n phÈm cña sù t−¬ng t¸c x· héi cña con ng−êi vµ<br /> cña nh÷ng nhãm x· héi mµ trong qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c ®ã, t×m thÊy kh¶ n¨ng cña hiÖn<br /> t−îng hay qu¸ tr×nh x· héi nµy hoÆc hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh x· héi kh¸c nh»m tho¶<br /> m·n nh÷ng nhu cÇu quyÒn lîi, mong muèn cña c¸ nh©n, cña mét nhãm x· héi hay x·<br /> héi nãi chung vµ diÔn ra sù ®¸nh gi¸ x· héi. ChÝnh nh÷ng gi¸ trÞ nµy cho phÐp mçi<br /> thµnh viªn x· héi hiÓu vµ lÜnh héi ®−îc c¸i g× trong ®ã ®−îc c«ng nhËn lµ ®iÒu thiÖn,<br /> cßn c¸i g× lµ ®iÒu ¸c, nh÷ng nÐt hµnh vi c¸ nh©n nµo ®−îc tiÕp nhËn, ®−îc t¸n ®ång<br /> vµ nh÷ng nÐt nµo ®ang cßn ph¶i tranh luËn; trong ®iÒu g× lµ h¹nh phóc vµ ý nghÜa<br /> cña cuéc sèng, v.v... Hµnh vi cña con ng−êi trong x· héi, trong nhãm x· héi hay céng<br /> ®ång ®−îc x¸c ®Þnh tr−íc tiªn bëi sù ®Þnh h−íng cña hä tíi nh÷ng gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh .<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Tiªu La 43<br /> <br /> TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ mäi ng−êi trong mét x· héi chia sÎ, hiÓu biÕt<br /> nh− nhau vÒ nh÷ng gi¸ trÞ, nh÷ng nguyªn t¾c cña c¸i thiÖn, sù b×nh ®¼ng, c«ng b»ng,<br /> tù do, t×nh huynh ®Ö, v.v.. Mét sè ng−êi theo chñ nghÜa tËp thÓ, cßn mét sè ng−êi<br /> kh¸c theo chñ nghÜa c¸ nh©n. §èi víi ng−êi nµy ®iÒu c¬ b¶n trong cuéc sèng lµ ®−êng<br /> c«ng danh, nh−ng ®èi víi ng−êi kh¸c l¹i lµ tµi s¶n, hay lµ sù trung thùc vµ sù l−¬ng<br /> thiÖn, v.v... §Þnh h−íng gi¸ trÞ cña c¸c c¸ nh©n trong x· héi cã thÓ lµ th−êng kh«ng<br /> chØ kh¸c nhau mµ cßn ®èi lËp nhau. Nh−ng ®iÒu nµy kh«ng cã nghÜa lµ ë x· héi (hay<br /> ë nhãm x· héi) sÏ kh«ng thÓ cã nh÷ng gi¸ trÞ x· héi chung mµ x· héi ®ã ®−a ra,<br /> kh¼ng ®Þnh vµ b¶o vÖ. Nh÷ng gi¸ trÞ lµ vèn cã cña x· héi hay nhãm x· héi, cßn nh÷ng<br /> ®Þnh h−íng gi¸ trÞ - lµ cña c¸ nh©n.<br /> Nh÷ng gi¸ trÞ x· héi lµ nh÷ng chuÈn hµnh vi ®−îc x· héi thõa nhËn. §ã lµ<br /> nh÷ng quan niÖm ®−îc ph©n chia bëi x· héi hay nhãm x· héi theo nh÷ng môc ®Ých<br /> cÇn ph¶i ®¹t ®−îc vµ nh÷ng c¸ch thøc, ph−¬ng tiÖn c¬ b¶n ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng môc<br /> ®Ých ®ã. Nãi c¸ch kh¸c, nh÷ng gi¸ trÞ x· héi tr¶ lêi c©u hái h−íng tíi ®iÒu ®· cã vµ<br /> h−íng tíi ®iÒu sÏ cã thÓ cã nh− thÕ nµo.<br /> M. Weber ®· ®−a ph¹m trï “nh÷ng gi¸ trÞ x· héi" vµo x· héi häc. Sau ®ã<br /> T.Parsons vµ nh÷ng nhµ theo thuyÕt c¬ cÊu chøc n¨ng kh¸c ®· b¾t ®Çu xem xÐt sù<br /> thèng nhÊt cña nh÷ng gi¸ trÞ x· héi nh− lµ nguyªn t¾c quan träng nhÊt mµ nhê ®ã sù<br /> nhÊt trÝ x· héi vµ trËt tù x· héi ®−îc thùc hiÖn. Nh÷ng gi¸ trÞ x· héi lµ nh©n tè c¬<br /> b¶n cña sù ®iÒu chØnh x· héi, x¸c ®Þnh h−íng chiÕn l−îc nãi chung cña ho¹t ®éng con<br /> ng−êi. Mçi mét h×nh th¸i x· héi, hay nãi cô thÓ h¬n lµ mçi mét kiÓu x· héi ®Òu qui<br /> ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ x· héi nhÊt ®Þnh. Trong x· héi d©n chñ, nh÷ng gi¸ trÞ quan träng<br /> nhÊt th−êng lµ hoµ b×nh, tù do, b×nh ®¼ng vµ t×nh ®oµn kÕt, danh dù vµ phÈm gi¸, sù<br /> c«ng b»ng x· héi, t×nh h÷u nghÞ, nghÜa vô c«ng d©n, phóc lîi vËt chÊt, tinh thÇn...<br /> Chóng ta th−êng nãi: cuéc sèng, søc khoÎ cña con ng−êi - lµ gi¸ trÞ quan träng nhÊt.<br /> Lßng yªu n−íc, yªu lao ®éng, sù trung thùc, sù ly thiÖn, cã trÝ thøc, tinh thÇn quèc tÕ<br /> chñ nghÜa, v.v... cã gi¸ trÞ cao. Trong hÖ thèng ®iÒu chØnh x· héi, ®Ó ®¹t ®−îc c¸c gi¸<br /> trÞ Êy, ®¶m b¶o x· héi trËt tù thèng nhÊt kh«ng rèi lo¹n, cÇn thiÕt ph¶i cã nh÷ng<br /> chuÈn mùc x· héi.<br /> ChuÈn mùc x· héi b¾t nguån vµ dùa trªn nh÷ng gi¸ trÞ x· héi. Nh÷ng chuÈn<br /> mùc x· héi kh«ng ph¶i tr¶ lêi cho c©u hái vÒ mèi quan hÖ tíi nh÷ng hiÖn t−îng vµ<br /> qu¸ tr×nh cña ho¹t ®éng x· héi mµ lµ tr¶ lêi cho c©u hái lµm thÕ nµo víi nh÷ng quan<br /> hÖ Êy. NÕu nh− nh÷ng gi¸ trÞ x· héi x¸c ®Þnh sù ®iÒu chØnh cã tÝnh chiÕn l−îc chung<br /> cña nh÷ng hµnh vi con ng−êi th× nh÷ng chuÈn mùc x· héi lµ nh÷ng ph−¬ng ch©m cô<br /> thÓ trong mèi quan hÖ cña hµnh vi ®ã. ChuÈn mùc x· héi chÝnh lµ nh÷ng mÉu h×nh<br /> cña hµnh vi x¸c ®Þnh ranh giíi cña hµnh vi cho phÐp vµ kh«ng ®−îc phÐp tíi tõng<br /> ®iÒu kiÖn cô thÓ cña ho¹t ®éng con ng−êi. ChuÈn mùc x· héi - ®ã lµ nh÷ng quy t¾c<br /> cña hµnh vi, nh÷ng mong ®îi vµ nh÷ng tiªu chuÈn ®iÒu khiÓn hµnh vi cña con ng−êi,<br /> cña ®êi sèng x· héi trong sù phï hîp víi nh÷ng gi¸ trÞ cña mét nÒn v¨n hãa nhÊt<br /> ®Þnh vµ cñng cè æn ®Þnh vµ toµn vÑn cña x· héi.<br /> TÝnh lÆp l¹i, sù bÒn v÷ng vµ tÝnh th−êng xuyªn cña nh÷ng t−¬ng t¸c x· héi<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 44 V¨n hãa - tõ gãc nh×n cña x· héi häc<br /> <br /> nhÊt ®Þnh trong x· héi ®· gîi nªn nhu cÇu cñng cè nh÷ng quy t¾c, nh÷ng chuÈn mùc<br /> chung, qui ®Þnh ho¹t ®éng cña con ng−êi mét c¸ch thèng nhÊt vµ nh÷ng mèi quan hÖ<br /> gi÷a hä trong c¸c t×nh huèng phï hîp. Nhê chuÈn mùc x· héi, nh÷ng chñ thÓ cña<br /> t−¬ng t¸c x· héi ®· cã kh¶ n¨ng x©y dùng m« h×nh hµnh vi riªng phï hîp víi qui t¾c<br /> x· héi vµ cã thÓ kiÓm so¸t vµ ®¸nh gi¸ hµnh vi cña nh÷ng ng−êi kh¸c. Sù tu©n theo<br /> c¸c chuÈn mùc x· héi ®−îc b¶o ®¶m trong x· héi b»ng c¸ch ¸p dông nh÷ng sù<br /> khuyÕn khÝch x· héi vµ nh÷ng trõng ph¹t x· héi nh− lµ yÕu tè cô thÓ, trùc tiÕp trong<br /> c¬ cÊu ®iÒu chØnh x· héi. Nh÷ng chuÈn mùc x· héi ®−îc ph©n lo¹i dùa trªn nh÷ng<br /> tiªu chÝ kh¸c nhau. §Æc biÖt quan träng ®èi víi ®iÒu chØnh chuÈn mùc gi¸ trÞ cña ®êi<br /> sèng x· héi lµ sù ph©n lo¹i: nh÷ng chuÈn mùc luËt ph¸p vµ nh÷ng chuÈn mùc ®¹o<br /> ®øc. Nh÷ng chuÈn mùc luËt ph¸p ®−îc thÓ hiÖn trong h×nh thøc ph¸p luËt bao gåm<br /> nh÷ng v¨n b¶n Nhµ n−íc hoÆc nh÷ng v¨n b¶n hµnh chÝnh, mang tÝnh râ rµng, x¸c<br /> ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn ¸p dông nã vµ ®−îc phª chuÈn, thùc hiÖn bëi nh÷ng tæ chøc<br /> phï hîp. Sù tu©n theo nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc ®−îc b¶o ®¶m b»ng søc m¹nh cña<br /> d− luËn x· héi, nghÜa vô ®¹o ®øc cña c¸ nh©n. V¨n hãa quy ®Þnh nh÷ng chuÈn mùc<br /> cña hµnh vi hîp ph¸p ®−îc gäi lµ v¨n hãa chuÈn mùc. Nh÷ng chuÈn mùc x· héi<br /> kh«ng chØ dùa trªn nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt mµ cßn dùa trªn nh÷ng<br /> phong tôc tËp qu¸n mang tÝnh truyÒn thèng.<br /> ChÝnh v¨n hãa tæ chøc cuéc sèng con ng−êi, lµm n¶y sinh t×nh c¶m thèng<br /> nhÊt, sù ®ång nhÊt cña c¸c thµnh viªn x· héi hay nhãm x· héi. Vai trß cña v¨n hãa<br /> ®−îc thÓ hiÖn næi bËt trong sù g×n gi÷ sù toµn vÑn, tÝnh æn ®Þnh vµ tÝnh dù b¸o cña<br /> ®êi sèng x· héi. M. Weber trong t¸c phÈm næi tiÕng cña m×nh “§¹o ®øc tin lµnh vµ<br /> tinh thÇn cña chñ nghÜa t− b¶n” ®· biÖn gi¶i vai trß quyÕt ®Þnh cña nh÷ng chuÈn<br /> mùc v¨n hãa ®−îc thÓ hiÖn ë ®¹o tin lµnh (Chñ nghÜa duy lý, lßng yªu lao ®éng, sù cè<br /> g¾ng ®¹t thµnh c«ng, t×m kiÕm lîi nhuËn, chñ nghÜa cÊm dôc, v.v...) trong qu¸ tr×nh<br /> h×nh thµnh chñ nghÜa t− b¶n.<br /> Trong lÞch sö t− t−ëng x· héi häc vµ t− t−ëng triÕt häc x· héi ®· xuÊt hiÖn 2<br /> khuynh h−íng chung nhÊt vµ chñ ®¹o cho sù x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ vai trß cña v¨n hãa<br /> trong ®êi sèng x· héi: duy vËt vµ duy t©m. C¶ hai ®Òu kh«ng phñ nhËn ý nghÜa quan<br /> träng cña v¨n hãa trong sù ph¸t triÓn x· héi. Vai trß x· héi cña v¨n hãa ®−îc thÓ<br /> hiÖn trong 3 khÝa c¹nh chÝnh:<br /> Thø nhÊt, v¨n hãa lµ nÒn t¶ng vµ nh©n tè quyÕt ®Þnh biÕn c¸ thÓ thµnh c¸<br /> nh©n, chuÈn bÞ cho c¸ thÓ tham gia vµo ®êi sèng x· héi. §ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh x·<br /> héi hãa c¸ thÓ. Vai trß nµy ®−îc x¸c ®Þnh bëi v¨n hãa nh− lµ b×nh chøa c¸c<br /> “nguyªn vËt liÖu”, c¸c khu«n mÉu hµnh vi ®· ®−îc tÝch luü vµ truyÒn b¸ kinh<br /> nghiÖm x· héi tíi c¸ nh©n.<br /> Thø hai, v¨n hãa lµ huyÕt m¹ch nu«i d−ìng sù thèng nhÊt, toµn vÑn cña<br /> mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ x· héi. V¨n hãa ®¶m b¶o sù thèng nhÊt trong tÝnh<br /> ®a d¹ng, phong phó cña c¸c gi¸ trÞ, chuÈn mùc, ý nghÜa, t− t−ëng vµ tÝn ng−ìng<br /> cña tÊt c¶ c¸c thµnh viªn x· héi nhÊt ®Þnh. NÒn v¨n hãa phï hîp lµ søc m¹nh héi<br /> nhËp quan träng, x¸c ®Þnh tÝnh æn ®Þnh, tÝnh bÒn v÷ng cña toµn thÓ hÖ thèng x·<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Tiªu La 45<br /> <br /> héi. Sù tån t¹i cña nh÷ng tiÓu v¨n hãa ®a d¹ng trong hÖ thèng v¨n hãa cña x· héi<br /> kh«ng ph¸ vì sù thèng nhÊt vµ chøc n¨ng cña v¨n hãa. Theo phÐp biÖn chøng cña<br /> c¸i chung vµ c¸i riªng, v¨n hãa chøa ®ùng, bao hµm “sù thèng nhÊt trong tÝnh ®a<br /> d¹ng” cña c¸c kinh nghiÖm lÞch sö x· héi.<br /> Thø ba, v¨n hãa lµ nÒn t¶ng quan träng nhÊt, nh©n tè tæ chøc, ®iÒu chØnh<br /> vµ m« h×nh hãa ®êi sèng x· héi. Chøc n¨ng nµy cña v¨n hãa g¾n liÒn víi thµnh<br /> phÇn cÊu thµnh c¬ b¶n cña nã lµ nh÷ng gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc x· héi. V¨n hãa x¸c<br /> ®Þnh ph¹m vi ho¹t ®éng, néi dung vµ phong c¸ch sèng, nh÷ng ®Þnh h−íng trong<br /> sù ph¸t triÓn cña con ng−êi.<br /> §Æc biÖt, vai trß cña v¨n hãa th−êng ®−îc thÓ hiÖn râ nÐt, næi tréi trong<br /> nh÷ng thêi kú qu¸ ®é cña sù ph¸t triÓn x· héi. Khi x· héi tr¶i qua nh÷ng giai ®o¹n<br /> ph¸t triÓn b×nh th−êng, t−¬ng ®èi ªm ®Òm th× vai trß cña v¨n hãa kh«ng ®−îc chó ý,<br /> nhÊn m¹nh, d−êng nh− kh«ng nhËn thÊy. Bëi v×, v¨n hãa ®· thÊm s©u réng vµo<br /> nh÷ng mèi quan hÖ x· héi cña con ng−êi. Nh−ng khi x· héi rêi r¹c, t×nh thÕ khñng<br /> ho¶ng mµ th−êng g¾n víi tr¹ng th¸i qu¸ ®é cña nã, lËp tøc ý nghÜa quan träng vµ vai<br /> trß kh«ng g× thay thÕ næi cña v¨n hãa ®èi víi tÊt c¶ ®êi sèng x· héi ®−îc thÓ hiÖn râ<br /> nÐt. Lý thuyÕt phi qui t¾c cña E. Durkheim cho ®Õn nay vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ cña<br /> nã khi bµn vÒ “sù rèi lo¹n x· héi” trong ®iÒu kiÖn x· héi chuyÓn ®æi tõ tr¹ng th¸i nµy<br /> sang tr¹ng th¸i kh¸c. Tr¹ng th¸i khñng ho¶ng x· héi ®−îc −íc ®Þnh cã lÏ kh«ng chØ<br /> bëi khñng ho¶ng cña nÒn s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ n«ng nghiÖp mµ cßn bëi khñng<br /> ho¶ng tinh thÇn khi hÖ thèng gi¸ trÞ - chuÈn mùc cña t×nh tr¹ng x· héi cò ®· bÞ huû<br /> ho¹i phÇn lín, cßn hÖ thèng gi¸ trÞ - chuÈn mùc míi th× hÇu nh− ch−a ®−îc thiÕt lËp,<br /> v¾ng bãng gi¸ trÞ - chuÈn mùc chung. Thãat khái tr¹ng th¸i khñng ho¶ng Êy, kh«ng<br /> chØ tËp trung gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ mµ cÇn thiÕt ph¶i chó ®Õn vai trß cña<br /> v¨n hãa.<br /> Trong sù nghiÖp ®æi míi hiÖn nay, §¶ng ta ®· chØ râ “... t¨ng tr−ëng kinh tÕ ®i<br /> liÒn víi ph¸t triÓn v¨n hãa” (§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu<br /> toµn quèc lÇn thø IX. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia - 2001, tr. 89.), ®· x¸c ®Þnh ho¹t ®éng<br /> t¨ng tr−ëng kinh tÕ ph¶i b¾t nguån vµ xuÊt ph¸t tõ ®éng c¬ môc ®Ých cña v¨n hãa,<br /> do con ng−êi vµ v× con ng−êi. V¨n hãa ph¶i trë thµnh nguån lùc, ®éng lùc thóc ®Èy<br /> ho¹t ®éng kinh tÕ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. §iÒu ®ã cµng ®−îc thÓ hiÖn râ nÐt ®èi víi viÖc<br /> x©y dùng chÝnh s¸ch v¨n hãa trong kinh tÕ mµ NghÞ quyÕt Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh<br /> Trung −¬ng lÇn thø 5 khãa VIII cña §¶ng ®· ®Ò cËp. TÝnh ®Õn sù ph¸t triÓn bÒn<br /> v÷ng kh«ng thÓ kh«ng tÝnh ®Õn vai trß cña v¨n hãa.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />